Mały Leksykon Medyczny ebook

Wszy­scy wy­zdro­wie­jemy

M-m-me... – tak nie­do­ro­zwi­nięta krtań małpy, jak pi­sał nie­miecki pry­ma­to­log F. En­gels, po­woli, lecz stale, prze­twa­rzała się dzięki mo­du­la­cji (dia­lek­tyka przy­rody!), aby ar­ty­ku­ło­wać dźwięki:

Bach! Ar­riva! Che!

Roz­wie­rają się wargi jak do wy­bu­chu or­ga­nów, wy­bu­chu, który wy­peł­nia go­tyc­kie skle­pie­nie pod­nie­bie­nia, prze­la­tuje gór­nym re­je­strem i to­nie w wil­got­nych pę­che­rzy­kach, aby za­pisz­czeć i mla­snąć jak przy­du­szany zwier­za­czek: śmierć.

Al­hierd Ba­cha­re­wicz wie, gdzie w ciele mieszka du­sza.

Z wie­dzą, którą po­siadł, mógłby praco­wać jako pro­rok − lecz nie lubi, gdy biją ka­mie­niami, jako dy­rek­tor wię­zie­nia − ale roz­bie­gliby się wszy­scy jego pod­opieczni, jako stróż na cmen­ta­rzu − ale któż go po­woła na tę funk­cję.

Zaj­muje się więc li­cze­niem, ile de­mo­nów zmie­ści się na czubku pik­sela: li­tera – piórko, li­nijka – skrzy­dło, esej – jed­nostka śmier­tel­no­ści: eu­ta­na­zja.

Nie in­te­re­suje go dwu­wy­mia­rowy re­alizm zdro­wia. Me­dy­cyna jest dla niego uczu­ciem, cho­roba – zde­rze­niem or­ga­ni­zmu z cia­łem, ciało – hi­sto­rią tek­stu.

Mar­kiz de Ga­rod1, dok­tor nauk me­dycz­nych, prze­pi­sy­wał pa­cjen­tom pod­glą­dac­two za­miast tra­dy­cyj­nego eg­zor­cy­zmu („Czy­ta­nie i pi­sa­nie książki na stro­nie sva­boda.org jako te­ra­pia szo­kowa”, Ba­cha­re­vič Stu­dies, 22.01.2010 18:03−08.10.2010 21:16). Prze­żyło wielu.

In­deks na­zwisk tej en­cy­klo­pe­dii sam jest en­cy­klo­pe­dią.

Nie­kom­pletną, ale wy­star­cza­jącą. Happy end jest już na­pi­sany.

Alek­san­der Łu­ka­szuk, Ra­dio Sva­boda

Al­ko­ho­lizm

Po­ciąg Mo­skwa−Ber­lin jesz­cze nie ru­szył z miej­sca, nie mo­gąc zrzu­cić z sie­bie moc­nej jak uści­ski py­tona gra­wi­ta­cji sta­cji Mińsk Pa­sa­żer­ski – a oni są już pi­jani. Zaj­mują dwa lub trzy prze­działy w do­cze­pio­nym wa­go­nie, al­ko­hol po­zo­sta­wia na ich twa­rzach szorst­kie, wy­raźne ślady: fio­le­towe plamy na gru­bych kar­kach, smugi pod oczami, czer­wone nosy świecą w pół­mroku ko­ry­tarza – bo­jowe ko­lory wo­jow­ni­ków ja­dą­cych na ob­czy­znę, aby ra­to­wać sa­mo­cho­dowy złom roz­pusz­czo­nych bur­ge­rów-bi­sur­ma­nów. Ich głosy stają się co­raz gło­śniej­sze i kiedy po­ciąg wresz­cie wy­rywa się z mia­sta i pę­dzi na za­chód, za­głu­sza­jąc od­głos kół: „bar-bar-bar” – sły­szy się w wa­go­nie, „bar-bar-bar”, a i czego tam nie ma w tej pro­stej mo­wie: tu są wszyst­kie bary z prze­szło­ści i przy­szło­ści, gdzie świę­tują swoje ge­sze­fty, tu są też ta­nie bur­dele od­wie­dzane przez nich po­spiesz­nie przed po­wro­tem do oj­czy­zny, tu są ich po­rzu­cone w domu baby, tu jest smro­dliwy po­wiew ich pra­wie fron­to­wego brac­twa, wy­peł­nia­jący cały wa­gon, tu są Ba­ra­no­wi­cze, które wła­śnie mi­nę­li­śmy, i drob­niaki, któ­rym są wy­pchane kie­szenie, i my, ba­rany-pa­sa­że­ro­wie, mil­kliwi i uda­jący, że wszystko jest w po­rządku. Wcze­sna wio­sna, se­zon wy­praw krzy­żo­wych za Odrę, wcze­śnie za­pada zmrok, prze­działy są za­mknięte, na po­duszki na­ciąga się po­szewki, a oni wciąż łażą po wa­go­nie, walą do drzwi i groź­nie py­tają: „Kogo ko­chasz?”. – „Ko­cham Bia­ło­ruś!” – od­po­wia­dają im zza drzwi drżące, prze­stra­szone głosy, ko­cham Bia­ło­ruś, ko­cham. Więc uwa­żaj, od­po­wia­dają im, uwa­żaj i ko­chaj, a gdy prze­sta­niesz, przy­po­mnimy ci, co to Bia­ło­ruś jest: to pi­jany szla­fwa­gen, pę­dzący przez mrok i spa­da­jący w dół stoku, to nasz po­ciąg, on idzie na front, a ty, dur­niu, de­zer­te­rze, wy­obra­zi­łeś so­bie, że na­prawdę mo­żesz nim uciec? Na pol­skiej gra­nicy nie­któ­rzy z nich nie będą w sta­nie wy­jąć z torby swo­jego pasz­portu, a inni, ja­dący pierw­szy raz, będą wy­mio­to­wać przy drzwiach. Po ko­ry­ta­rzu prze­bie­gnie Po­lak, z obrzy­dze­niem po­wta­rza­jąc tak, aby sły­szano we wszyst­kich prze­dzia­łach: „Wa­gon pi­ja­ków! Pi­jacki wa­gon!”. Nikt mu nie za­prze­czy. „Co z nimi zro­bić?” – z po­gardą za­pyta opie­kunkę wa­gonu na po­że­gna­nie, a ona tylko po­prawi prze­krę­coną spód­nicę i uśmiech­nie się roz­ma­za­nymi ustami. Z po­ciągu wy­sa­dzą wszyst­kich Ro­mów, Cze­cze­nów, Wiet­nam­czy­ków i Mon­go­łów, zo­sta­niemy tylko my i oni: jed­nej krwi, z taką samą okładką pasz­portu, cy­wilni i żoł­nie­rze, ci, co za­my­kają prze­działy i ci, któ­rzy do nich walą. Z jed­nym z fron­tow­ców spo­tkamy się koło ubi­ka­cji: ko­ry­tarz dla nas dwóch jest zbyt wą­ski, bę­dziemy pa­trzeć so­bie w oczy, do­póki on nie wcią­gnie swo­jego ma­je­sta­tycz­nego brzu­cha i mnie nie prze­pu­ści. Do­póki nasz szla­fwa­gen nie ode­rwie się od ziemi i noc nas nie po­chło­nie – co bę­dziesz ro­bić z nami na­sza nie­biań­ska opie­kunko, kogo bę­dziesz pro­sić o wsta­wien­nic­two za nami, czy mo­gła­byś o nas nie za­po­mnieć, gdy mroź­nym ran­kiem wresz­cie wyj­dziemy w nie­miec­kim mia­steczku na gra­nicy?

Alek­san­der Ge­nis wspo­mina w jed­nym ze swych ese­jów in­te­re­su­jący zwy­czaj, który był po­wszechny wśród daw­nych ple­mion ger­mań­skich. Naj­waż­niej­sze de­cy­zje po­dej­mo­wano tam w ten sam spo­sób: na po­czątku oma­wiano wszystko na trzeźwo, a na­stęp­nego dnia – w sta­nie upo­je­nia al­ko­ho­lo­wego. Je­śli wy­nik był taki sam, de­cy­zja była za­twier­dzana. Cał­kiem mą­dre po­dej­ście: w tych po­gań­skich cza­sach lu­dzie ro­zu­mieli, że tak zwana obiek­tywna rze­czy­wi­stość jest tylko jedną z wielu rze­czy­wi­sto­ści, a prawa, usta­lone dla jed­nej, nie mu­szą dzia­łać w in­nej.

Na przy­kład za­cho­wa­nia na­pom­po­wa­nego al­ko­ho­lem lub nar­ko­ty­kami wroga są trudne do prze­wi­dze­nia, je­śli pa­trzysz nań trzeź­wymi oczami – wróg bę­dzie kie­ro­wać się inną lo­giką, jest opa­no­wany przez inne de­mony, dla­tego jest nie­zwy­cię­żony. Próba zna­le­zie­nia się na jego miej­scu może po­zba­wić go mocy. Ośle­pić się, ogłu­szyć, ode­brać so­bie ra­cjo­nalny umysł – jest to cza­sami bar­dzo ko­rzystne – jak wia­domo, w ta­kich chwi­lach czło­wiek ma wy­ostrzone zmy­sły i może osią­gnąć coś, co w sta­nie trzeź­wo­ści by­łoby dla niego nie­osią­galne... Jak ge­nialny sza­chi­sta, pi­jany jest w sta­nie zna­leźć roz­wią­za­nie pro­blemu tam, gdzie prze­ciętny gracz nie wi­dzi nic oprócz sta­tycz­nych fi­gu­rek. Pi­jany ma inny po­ziom moż­li­wo­ści, inny próg od­czu­wa­nia bólu, inne wy­obra­że­nie tabu, osła­biony in­stynkt prze­trwa­nia... Pi­jany trzeź­wemu nie jest to­wa­rzy­szem – chyba że obaj są ko­mu­ni­stami.

Al­ko­hol w du­żych daw­kach daje czło­wie­kowi moż­li­wość gry z rze­czy­wi­sto­ściami, jak pro­jek­tan­towi, który gra ko­lo­rami i czcion­kami. Do­broć i spo­kój zmie­niają się w agre­sję i smu­tek, szczę­ście – w czarną roz­pacz, wszyst­kie te miłe twa­rze, które chęt­nie byś wy­ca­ło­wał, mogą bły­ska­wicz­nie prze­kształ­cić się w bez­względne zwie­rzęce py­ski. Ludz­kość, którą tak ko­chasz po pią­tym kie­liszku, po dzie­sią­tym goni cię z sie­kierą po uli­cach, umy­ka­ją­cych ci spod stóp.

Aby po­znać praw­dziwą istotę czło­wieka, trzeba się z nim na­pić, bo czło­wiek trzeźwy – to tylko jedna strona jego oso­bo­wo­ści. Ile no­wego o po­dej­ściu do sa­mych sie­bie, do swo­ich przy­ja­ciół i zna­jo­mych do­wia­du­jemy się pod­czas bie­siad, ile kłamstw i hi­po­kry­zji wy­kryto dzięki al­ko­ho­lowi! Czło­wiek za­wsze ża­łuje, że wczo­raj wy­pił za dużo, nie tylko dla­tego, że się źle czuje – on pod­świa­do­mie ża­łuje, że wy­padł z bez­piecz­nego i fał­szy­wego świata bez­al­ko­ho­lo­wych kon­wen­cji, gdzie ni­komu nie mówi się prawdy.

Każda roz­mowa na te­mat al­ko­holu i al­ko­ho­li­zmu nie­uchron­nie opiera się na po­ję­ciu miary – i tu się za­trzy­muje, bo każdy jest inny i nie ma ta­kich sa­mych norm dla wszyst­kich. „Znaj swój li­mit!” – mówi pla­kat w me­trze w Ham­burgu, re­klama so­cjalna skie­ro­wana do mło­dych oby­wa­teli. Nie znie­chęca ich do pi­cia al­ko­holu, po­nie­waż to nie ma sensu, tylko wzywa do roz­sądku i nie­prze­kra­cza­nia gra­nicy, poza którą koń­czy się nie­winne pi­jań­stwo, a za­czyna uza­leż­nie­nie od al­ko­holu. Ci, któ­rzy uży­wają al­ko­holu, są sza­no­wani, ci, któ­rzy nie mogą bez niego żyć, są w po­gar­dzie; gra­nica mię­dzy pierw­szymi a dru­gimi jest gra­nicą przy­zwo­ito­ści.

Al­ko­ho­lizm ma wiele imion, a każde z nich to pseu­do­nim. Al­ko­ho­lizm to sła­bość: by­cie al­ko­ho­li­kiem to po­zo­sta­wa­nie w jed­nej, przy­pad­kowo zna­le­zio­nej rze­czy­wi­sto­ści, utrata zdol­no­ści do po­wrotu do in­nej. Ple­mię al­ko­ho­li­ków to świa­domi au­tsaj­de­rzy, któ­rzy wszyst­kie de­cy­zje po­dej­mują w tym sa­mym sta­nie, dla­tego prze­grają. Al­ko­ho­lizm to śmierć: ro­śnie w to­bie jak nie­winny kwia­tu­szek, a gdy uro­śnie, za­czyna cię żyw­cem zja­dać.

Al­ko­ho­lizm wy­maga cał­ko­wi­tego pod­po­rząd­ko­wa­nia, jest jak te istoty z fanta­stycz­nej po­wie­ści Fran­cisa Car­saca Ucieczka Ziemi, które wmó­wiły lu­dziom, że rze­komo pra­cują dla nich jako słu­dzy, tra­ga­rze i sprzą­ta­cze, a prze­jęły wła­dzę i po­ta­jem­nie ży­wiły się ludz­kim mię­sem. Ste­ven King, al­ko­ho­lik ze sta­żem, opi­suje w au­to­bio­gra­fii, jak w dniach twór­czego doj­rze­wa­nia al­ko­hol dzień za dniem ruj­no­wał jego toż­sa­mość, nie­omal po­zba­wia­jąc całą klasę śred­nią pla­nety lek­kiej let­niej lek­tury; pi­sarz stał się al­ko­ho­li­kiem pra­wie nie­zau­wa­żal­nie dla sie­bie sa­mego. Al­ko­ho­lizm to ko­niec twór­czo­ści, po­nie­waż nie­moż­liwe jest nie­ustanne pro­sze­nie o na­tchnie­nie gło­sem pi­ja­nego Szu­ryka: „Wol­niej, ja za­pi­suję...”.

Al­ko­ho­lizm to Bia­ło­ruś. Nie pić nie można, choćby dla­tego, aby nie zwa­rio­wać. Je­śli bę­dziesz od­ma­wiać, ro­dacy zro­bią wszystko, abyś wziął szkło – osta­tecz­nie pod­niosą z gro­bów two­ich przod­ków i do­pro­wa­dzą ich do stołu pod eskortą: pij, psie, nie ob­ra­żaj dzia­dów! Al­ko­ho­lizm to sport. Uparte tre­ningi w mło­do­ści, wy­ma­ga­jące czasu i zdro­wia wię­cej niż ja­ka­kol­wiek ludzka dzia­łal­ność. Ce­lem jest „na­sy­ce­nie się spi­ry­tu­sem” – na­ucze­nie swo­jego or­ga­ni­zmu ab­sor­bo­wa­nia al­ko­holu w du­żych ilo­ściach.

Ty­go­dniowe mi­strzo­stwa „kto kogo prze­pije”, na­grody, ta­bele tur­nie­jowe, spra­woz­da­nia... Al­ko­ho­lizm to ini­cja­cja, aby być do­ro­słym – przede wszyst­kim trzeba mieć prawo do na­by­wa­nia i uży­wa­nia al­ko­holu. Al­ko­ho­lizm to flora i fauna two­jego ro­dzin­nego mia­sta, bo wła­śnie tam, pod oknem, ro­sną sine hu­ma­no­idalne stwo­rze­nia, dwu­no­gie, za­su­szone, kol­cza­ste, czepne, wiatr z bli­skiego pust­ko­wia co­dzien­nie przy­bija je do two­jej klatki scho­do­wej. Gdzie, z kim i z czego, tylko kto nie pił... Pew­nego razu na­wet w nocy w za­kła­dzie fry­zjer­skim. Al­ko­hol ma coś wspól­nego z fry­zurą: jed­nemu pa­suje, dru­giemu – nie, ale wszy­scy płacą zań pie­nią­dze, każdy wi­dzi się w jego lu­sterku.

Al­ko­ho­lizm jest nie­od­wra­calny: jak nie ma by­łych ka­ge­bi­stów, nie ma też by­łych al­ko­ho­li­ków. Al­ko­ho­lizm to sława, image, re­pu­ta­cja. „Ale po­wiedz mi, czy to prawda, że w twoim kraju wódkę piją jak my – piwo?” – pyta, uno­sząc bia­ławe brwi, Björn, a ty mó­wisz, bar­dzo za­wsty­dzony, z drga­ją­cym w to­bie nie­spo­dzie­wa­nym i głu­pim za­szczy­tem:

„No tak, można tak rzec, to prawda...”. Skąd on jest, ten nie­do­rzeczny za­szczyt, co przy­je­chał jak kon­tra­banda w wa­go­nie do­cze­pio­nym do po­ciągu Mo­skwa–Ber­lin? Bia­ławe brwi opa­dają, pod nimi – nie­zro­zu­mie­nie, po­dziw, sza­cunek, wstręt i strach. Al­ko­ho­lizm to jest to, co po­dzie­liło Eu­ropę, mur, któ­rego nikt nie może roz­wa­lić. Al­ko­ho­lizm to Ro­sja; ci, któ­rzy są w sta­nie wy­pić ot tak so­bie, dla Björna na za­wsze po­zo­staną Ro­sja­nami, choć żyją w trzech nie­za­leż­nych od Ro­sji pań­stwach i mogą mó­wić w do­wol­nym ję­zyku. Och, te na­zwy tu­tej­szych wó­dek: „Pusz­kin”, „Jel­cyn”, „Gor­ba­czow”, „Ara­pow”, „Ka­li­skaya”, „Ro­dina”, „Ta­ra­now”, „Sa­mo­du­row”, te krzyki z ro­syj­skiej łaźni, brat-łata wali ci pra­vdu-mat’!... Al­ko­hol to pa­liwo, które trzyma nas jesz­cze na no­gach, pod­czas gdy my wiek za wie­kiem nie po­tra­fimy okre­ślić na­szej Naj­waż­niej­szej De­cy­zji.

An­ty­kon­cep­cja

Cza­sami ko­rzyst­nie i cie­ka­wie jest po­czy­tać ta­blo­idy. „Bild”, na przy­kład, albo „Kom­so­mol­ską Prawdę w Bia­ło­rusi”:

Szkolny in­ten­dent za­bił woź­nego szafą

Lady Gaga robi so­bie majtki z li­stów swo­ich fa­nów

Grzyby prze­jęły wła­dzę nad mrów­kami już 48 mi­lio­nów lat temu

Tego ro­dzaju hi­sto­rie, ukry­wa­jące się pod na­głów­kami, nie tylko wzbu­dzają brudne fan­ta­zje, ale czę­sto też wy­wo­łują po­ważne i nie byle ja­kie my­śli. Ży­cie w żół­tym świe­tle jest we­sołe i dy­na­miczne, jak na Dzi­kim Za­cho­dzie, nie ma żad­nej mo­no­to­nii, żad­nej sza­ro­ści, jest tylko ja­skrawa żółć, każdy ma szansę stać się bo­ha­te­rem, je­śli nie głów­nym, to może zna­leźć się na dru­gim pla­nie – jako świa­dek, jako ba­bu­leńka na ła­weczce przy klatce scho­do­wej. Nudne jest tu za­ka­zane, każdy musi mieć swoją fiszkę, cho­ciażby po­śmiertną.

Na przy­kład je­śli tu mają dzieci, to z tymi dziećmi nic do­brego się nie dzieje: albo się je za­bija, albo je gwałci, albo daje się im na imię Adolf Hi­tler, albo ich tata ob­cho­dzi setne uro­dziny; w naj­lep­szym ra­zie spa­dają z dzie­wią­tego pię­tra, a ich matka kie­dyś grała w por­no­sach. Śmierć, śmiech i śmieci tu­taj za­wsze idą w pa­rze, jak pa­trol po­li­cji, i dbają o to, aby do żół­tego świata nie prze­nik­nął ża­den ba­nał.

Oso­bi­ście lu­bię hi­sto­rię pew­nego eme­ry­to­wa­nego ma­jora, który całe swoje ży­cie miał ta­jem­ni­cze po­wo­ła­nie do sto­ma­to­lo­gii. Po przej­ściu na eme­ry­turę po­sta­no­wił wresz­cie zre­ali­zo­wać swoje ma­rze­nia. Uzbro­jony w uży­waną bor­ma­szynę, klej „Mo­ment”, ku­pione na rynku klesz­cze, drut i pla­ste­linę dla dzieci, pod­jął się le­cze­nia zę­bów są­sia­dów. Prak­tyka do­mowa nie trwała długo – do­póki je­den z pa­cjen­tów nie po­zwał go do sądu...

Strach po­my­śleć, co uczy­niłby ma­jor, je­śliby po­czuł po­wo­ła­nie do chi­rur­gii albo za­jął się gi­ne­ko­lo­gią czy uro­lo­gią, lub wpadł na po­mysł udzie­la­nia po­rad na te­mat an­ty­kon­cep­cji. Z dru­giej strony – za­żół­ce­nie tej hi­sto­rii jest bez­sporne.

Ów ma­jor-le­karz miał wcze­śniej do swo­jej dys­po­zy­cji, oprócz nie­skom­pli­ko­wa­nych urzą­dzeń „den­ty­stycz­nych”, trzy rze­czy, bez któ­rych me­dy­cyna nie sta­łaby się me­dy­cyną: brak wie­dzy, pa­sję i wiarę. Od tego wszystko się za­częło, wła­śnie one i tylko one były w rę­kach czło­wieka, kiedy za­czy­nał le­czyć so­bie po­dob­nych i po­waż­nie za­du­mał się nad tym, jak za­po­biec ich płod­no­ści i roz­mna­ża­niu się.

Lu­dzie ro­dzą się nie tylko żywi, ro­dzą się przede wszyst­kim oca­leni. Aby czło­wiek po­ja­wił się na świe­cie, po­cząt­kowo musi unik­nąć an­ty­kon­cep­cji. Ludz­kość składa się z oca­lo­nych, tych, któ­rzy prze­żyli, lu­dzie to są ci, któ­rych nie za­biła an­ty­kon­cep­cja. A oca­leni są za­wsze cie­kawi urzą­dzeń i przy­zwy­cza­jeń śmierci, która ich omi­nęła. Uwiel­biają wra­cać tam, gdzie byli na jej skraju.

Śmierć i seks – to wszystko na­wet w nad­mia­rze oferuje nam prasa bul­wa­rowa. Lub – z nie mniej­szym suk­ce­sem – krótka hi­sto­ria środ­ków an­ty­kon­cep­cyj­nych, baśń o tym, jak wal­czy­li­śmy prze­ciwko igno­ran­cji, wiarą i pa­sją.

Warto jest, jak wi­dać, nie kon­cen­tro­wać się na nie­słusz­nie ob­ra­żo­nym bi­blij­nym Ona­nie (który ko­cha­jąc się z ko­bie­tami, wy­le­wał na­sie­nie na zie­mię – i po­zo­stał w hi­sto­rii jako ja­kiś Pio­nier Ma­stur­ba­cji) i przejść od razu do sta­ro­żyt­nych Chin, gdzie ko­biety, aby unik­nąć za­płod­nie­nia, po­ły­kały ka­wa­łeczki roz­grza­nej w oleju rtęci – i to było cał­kiem sku­teczny śro­dek, po­nie­waż, jak wia­domo, rtęć jest tok­syczna i przez nią w ży­wych or­ga­ni­zmach nie dzieje się nic do­brego. To, zresztą, jak wi­dać, nie prze­szko­dziło Chiń­czy­kom stać się naj­licz­niej­szym na­ro­dem na świe­cie. W sta­ro­żyt­nym Egip­cie główna me­toda an­ty­kon­cep­cji nie wy­glą­dała tak ra­dy­kal­nie: przed sto­sun­kiem płcio­wym ko­bieta wkła­dała do po­chwy mie­sza­ninę od­cho­dów kro­ko­dyla z mio­dem: de­cy­du­jącą rolę od­gry­wało tu łajno – ze względu na wy­soką kwa­so­wość. W ogóle kro­ko­dylą kupę można uznać za pierw­szy sper­mi­cyd w hi­sto­rii ludz­ko­ści – przy­naj­mniej pierw­szy, uży­wa­nie któ­rego jest za­no­to­wane w for­mie pi­sem­nej.

So­ran z Efezu, grecki gi­ne­ko­log, który prak­ty­ko­wał w Rzy­mie gdzieś w II−III wieku, za­le­cał ko­bie­tom po mi­ło­ści ka­szel, wy­dmu­chi­wa­nie nosa i ska­ka­nie w celu unik­nię­cia ciąży. Inni greccy le­ka­rze za­le­cali wkła­da­nie do po­chwy po­łówki gra­natu – ta sama me­toda, ale z ka­wał­kiem cy­tryny, była sze­roko sto­so­wana w Eu­ro­pie aż do oświe­ce­nia: na­tu­ral­nie w miej­sco­wo­ściach, gdzie nie bra­ko­wało cy­tryn. W Per­sji w tym sa­mym celu ko­biety uży­wały gąbki na­są­czo­nej al­ko­ho­lem, jo­dem, kar­bo­lem i chi­niną. Arab­scy ko­czow­nicy któ­rzy dawno temu od­kryli, że ka­mień wło­żony do łona wiel­błą­dzicy uchroni ją przed po­tom­stwem, to do­świad­cze­nie wy­ko­rzy­sty­wali w od­nie­sie­niu do ko­biet: jako an­ty­kon­cep­cję sto­so­wali we­wnątrz­ma­ciczne szklane kulki, perły, he­ban, ka­wa­łeczki że­laza, koń­skie wło­sie i inne pro­to­typy przy­szłych dia­fragm-kap­tur­ków z la­teksu.

Nie wiem, jak jest gdzie in­dziej, ale w Niem­czech oj­cem pre­zer­wa­tywy zwą Wło­cha Ga­brielle Fal­lop­pio (sły­chać to na­wet w jego na­zwi­sku). Sam ty­tuł brzmi dość głu­pio, bo dr Con­dom (lub, we­dług in­nych źró­deł, Con­tant) wy­na­lazł swój słynny śro­dek an­ty­kon­cep­cyjny sto lat po Fal­lop­pio. Dr Fal­lop­pio, wy­na­lazca nie tylko pre­zer­wa­tywy, ale także na­zwa­nych jego imie­niem ko­bie­cych ja­jo­wo­dów, wy­kła­dał na Uni­wer­sy­te­cie w Pa­dwie – za­le­d­wie kilka lat po tym jak uczył się tam Ska­ryna. Kto wie, może się znali. Je­den z nich za­czął dru­ko­wać księgi, a drugi wy­pró­bo­wy­wał wy­na­le­zione przez sie­bie urzą­dze­nie na ty­siącu pa­dew­czy­ków – wy­niki były zdu­mie­wa­jące. Pre­zer­wa­tywa Fal­lop­pio mie­rzyła 20 cm dłu­go­ści, była wy­ko­nana z lnu i przy­wią­zy­wano ją ró­żową wstążka – we­dle świad­czeń współ­cze­snych „aby bar­dziej po­do­bała się ko­bie­tom”. Fal­lop­pio sta­now­czo pro­te­sto­wał prze­ciwko temu, aby wy­na­le­zione urzą­dze­nie na­zwano na jego cześć, wy­star­czały mu ja­jo­wody; naj­wy­raź­niej przy­po­mniał so­bie hi­sto­rię z Ona­nem i oba­wiał się, że po­tom­ko­wie coś po­plą­czą – może tak było, dla­tego w cza­sach dok­tora Kon­doma nikt już nie pa­mię­tał o Wło­chu.

Prawdą jest, że pre­zer­wa­tywa nie była pier­wot­nie prze­zna­czona do ce­lów an­ty­kon­cep­cyj­nych, a tylko w celu ochrony przed cho­ro­bami prze­no­szo­nymi drogą płciową. Jej wy­ko­rzy­sta­nie po­woli wy­cho­dziło z mody rów­nież z po­wodu nie­do­god­no­ści. Urzą­dze­nie Fal­lop­pio było na­dal sto­sun­kowo hu­ma­ni­tarne – wielu mu­siało ko­rzy­stać z gru­bych, szorst­kich pre­zer­wa­tyw z je­lit zwie­rząt, a także pro­duk­tów z pę­che­rzy ryb­nych.

An­giel­ski dok­tor Kon­dom w rze­czy­wi­sto­ści też nie dzia­łał z za­mia­rem uszczę­śli­wie­nia ludz­ko­ści – do­stał za­da­nie wy­my­śle­nia na­rzę­dzia, które bę­dzie chro­niło króla przed kiłą. Brał owcze je­lito, sma­ro­wał je ole­jem – i oto w A Clas­si­cal Dic­tio­nary of the Vul­gar Ton­gue (Lon­dyn, 1785) już po­ja­wia się ta­kie ha­sło: „Kon­dom – su­szone je­lito owcze, na­kła­dane przez męż­czyzn przed sto­sun­kiem płcio­wym, aby za­po­biec za­ka­że­niu”. W tym sa­mym wieku kiedy dok­tor Kon­dom sta­nął w obro­nie swego króla, mniej sprytni bry­tyj­scy le­ka­rze za­częli jako pierwsi w świe­cie wy­ko­ny­wać wa­zek­to­mię – bez­względ­nie, bez­li­to­śnie, lecz sku­tecz­nie.

Środ­kiem an­ty­kon­cep­cyj­nym pre­zer­wa­tywa zo­stała do­piero na po­czątku XX wieku, kiedy to mę­ska część ludz­ko­ści w końcu zo­rien­to­wała się, jak pro­du­ko­wać do­brą gumę do swo­ich sa­mo­cho­dów, dla żon, ko­cha­nek i pre­zer­wa­tyw. Pa­ra­dok­sal­nie, roz­po­wszech­nie­nie środ­ków an­ty­kon­cep­cyj­nych cie­pło przy­jęły fe­mi­nistki, które stały się ich pierw­szymi ofia­rami, na przy­kład na po­czątku XX wieku wła­dze No­wego Jorku za­mknęły kli­nikę, zor­ga­ni­zo­waną przez fe­mi­nistkę Mar­ga­ret San­ger, za nie­mo­ral­ność – zna­le­ziono tam pre­zer­wa­tywy i różną po­dej­rzaną li­te­ra­turę: in­struk­cję po­słu­gi­wa­nia się środ­kami an­ty­kon­cep­cyj­nymi.

Wkrótce po za­koń­cze­niu dru­giej wojny świa­to­wej na­de­szła era to­tal­nej an­ty­kon­cep­cji do­ust­nej i ba­rie­ro­wej, co nie jest już ta­kie cie­kawe... Nikt już nie ły­kał rtęci i nie przy­wią­zy­wał za­lot­nej ró­żo­wej wstążki do lnia­nych wo­recz­ków. Ludz­kość osta­tecz­nie spry­wa­ty­zo­wała seks i Bóg po­dał się do dy­mi­sji, by w końcu za­jąć się swoim po­wo­ła­niem – któż to wie, ja­kim.

Ap­noe (Bez­dech)

Uważa się, że bez­dech jest sta­nem or­ga­ni­zmu czło­wieka, który cha­rak­te­ry­zuje się krót­kim cza­sem trwania (od 10-20 se­kund do kilku mi­nut), gdy ustaje od­dy­cha­nie. Za­zwy­czaj bez­dech na­stę­puje, kiedy śpimy. Bez­dech wy­stę­puje na­wet u osób zdro­wych, u cho­rych może trwać do trzech mi­nut, zda­rza się dzie­sięć razy na go­dzinę i na ogół zaj­muje do 60 pro­cent czasu snu.

Oczy­wi­ście wszystko to można wło­żyć mię­dzy bajki. Dzi­siaj każdy wy­kształ­cony czło­wiek wie, że bez­dech to zły duch, który mieszka w na­szych miesz­ka­niach i w nocy zmę­czo­nym lu­dziom krad­nie od­dech. We­dług ba­dań duch Bez­de­chu jest ślepy i głu­chy, orien­tuje się na ludz­kie chra­pa­nie – czu­jąc w po­koju wi­bra­cję, po pro­stu idzie na chra­pa­nie jak dra­pież­nik czu­jący ofiarę. Na­ukowcy pró­bo­wali usta­lić, jak Bez­dech wy­gląda: naj­praw­do­po­dob­niej jest to ko­bieta w oku­la­rach, z wiel­kim mie­chem na ple­cach, w któ­rym Bez­dech składa skra­dzione wde­chy i wy­de­chy, nosi bel­we­stow­skie buty na wy­so­kich ob­ca­sach – wiele ofiar Bez­de­chu przy­się­gało, że – obu­dzone na­gle w nocy – sły­szały od­głos kro­ków, ale każda, oczy­wi­ście, po­my­ślała o są­sia­dach. Czę­sto ci, któ­rzy cier­pią z po­wodu Bez­de­chu, mu­szą wy­mie­nić w domu pod­łogę – ob­casy prze­klę­tego du­cha psują la­mi­nat, zo­sta­wia­jąc wy­szczer­bioną pod­łogę i dziury w li­no­leum.

Dzień do­piero się za­czyna, a ty je­steś zmę­czony...

Duch Bez­de­chu jest pod­stępny, nisz­czy stop­niowo, krok po kroku. Czło­wiek może so­bie nie wy­obra­żać, co się z nim dzieje w nocy i za­sta­na­wia się w dzień, skąd się wzięła jego na­gła sen­ność, sła­bość, mdło­ści, zmniej­sze­nie koncentra­cji i ni­ska zdol­ność do pracy. Bę­dzie zie­wać od rana do nocy i nie za­uważy, jak z pra­cow­nika z per­spek­ty­wami, któ­remu nie grzech co mie­siąc da­wać pre­mię, staje się bez­ro­bot­nym z re­nomą wiecz­nego nie­uka i głupka. Ale nie to jest naj­gor­sze.

Taka kra­dzież od­de­chu w nocy bez­po­śred­nio pro­wa­dzi do cho­rób ser­cowo-na­czy­nio­wych, po­nie­waż or­ga­nizm, co noc do­świad­cza­jący głodu tlenu, może wkrótce prze­stać dzia­łać nor­mal­nie. Duch Bez­de­chu za­bija czło­wieka w ciągu kilku lat, a le­ka­rze tylko roz­kła­dają ręce i ob­wi­niają go o nie­wła­ściwy tryb ży­cia i złą ge­ne­tykę.

Czy czło­wiek, któ­rego od­wie­dza co noc Bez­dech, ma ja­kieś wyj­ście? Można, na przy­kład, le­czyć się z chra­pa­nia.

Można też przy­dep­tać gar­dziołko swej skow­ron­ko­wej pie­śni i stać się „sową”. Da­lej obej­dziemy się bez cu­dzy­sło­wów.

Być sową w pań­stwie skow­ron­ków jest nie tylko trudno. Cier­pie­nia sowy w kraju, w któ­rym wszystko jest do­stro­jone i usta­no­wione dla ra­do­snych po­ran­nych ptasz­ków, nikt nie ma ochoty zro­zu­mieć. Nie­mniej uta­jo­nych sów na Bia­ło­rusi jest wy­raź­nie mniej niż zwo­len­ni­ków in­te­gra­cji eu­ro­pej­skiej. Sowy na Bia­ło­rusi i w in­nych kra­jach są na­prawdę dys­kry­mi­no­wane. Nocą, gdy sowa osiąga szczyt swo­jej ak­tyw­no­ści, gdy jej or­ga­nizm jest go­towy do pracy z naj­więk­szym po­świę­ce­niem, zmu­szona jest do za­mknię­cia swo­ich po­dej­rza­nie wiel­kich oczu i musi iść spać, mo­dląc się przed pój­ściem do łóżka do do­brych skow­ron­ków, które tak wspa­niale zor­ga­ni­zo­wały ten świat.

W go­dzi­nach po­ran­nych, przy dźwię­kach we­so­łego skow­ron­ko­wego hymnu („My, skow­ron­ko­wie, ptaszki po­ko­jowe, z pio­senką po­ranną le­cim do karm­nika...”), senna, z głową jak z oło­wiu, sowa musi le­cieć do pracy, musi szu­kać so­bie żyw­no­ści, musi zor­ga­ni­zo­wać swoje ży­cie oso­bi­ste i du­sić się w za­tło­czo­nym me­trze. W dzień, gdy bied­nej so­wie nie­zno­śnie chce się zdrzem­nąć gdzieś na ukry­tej przed wzro­kiem cie­kaw­skich ga­łązce, ona, sowa, musi ska­kać na oczach in­nych, de­mon­stru­jąc lo­jal­ność i przy­wią­za­nie do tra­dy­cji, i wdzięcz­nie uśmie­chać się do peł­nych sił skow­ronków, wy­sy­ła­ją­cych sowę do naj­trud­niej­szych za­dań. A wie­czo­rem, gdy sowa ma ochotę po­wie­dzieć skow­ron­kowi, że ta­kie ży­cie jest ab­so­lut­nie nie do znie­sie­nia, skow­ro­nek po­wiada, że jest zmę­czony, że jego dzień pracy do­biegł końca, nie ma już przy­jęć i wy­zna­cza spo­tka­nie na­za­jutrz, o dwu­na­stej.

Taki po­dział jest uwa­run­ko­wany fi­zjo­lo­gicz­nie. Sowa nie po­nosi winy za to, że jest sową. Sowa ma de­pre­sję. Sowa ma dra­stycz­nie zmniej­szoną sa­mo­ocenę. Sowa ni­gdy nie do­trze tak wy­soko jak skow­ro­nek. Sowa jest uwa­żana za le­nia bez słu­chu mu­zycz­nego i po­czu­cia rytmu. Droga sowy jest jedna: szkoła za­wo­dowa, fa­bryka, oko­lica na obrze­żach mia­sta. A gdy chcesz uciec – nie ma do­kąd... Je­śli sowa bę­dzie na­dal za­cho­wy­wać się jak sowa, je­śli chce by „ludźmi ją zwano”, za­pi­szą ją do bo­hemy, któ­rej skow­ronki tak nie lu­bią, bo bo­hema nie śpi po no­cach, śpie­wa­jąc swoje „ni­pa­niat­nyje” so­wie pie­śni w „ni­pa­niat­nom” ję­zyku, pije żu­brówkę i tu­pie pię­tro wy­żej, nie da­jąc spać skow­ron­kom.

Szkoda, że na Bia­ło­rusi nie ma sje­sty. Sje­sta nie za­szko­dzi­łaby też skow­ron­kom i choć tro­chę po­mo­głaby so­wom.

Ale do sów nie przy­cho­dzi Bez­dech.

Dziwna to rzecz – sen. We śnie otrzy­mu­jemy za­szy­fro­wane wia­do­mo­ści z in­nej rze­czy­wi­sto­ści – jesz­cze nie jest ja­sne, która z nich jest praw­dziwa. We śnie ożywa na­sza zbio­rowa nie­świa­do­mość, Ro­sja­nom śnią się Ta­taro-Mon­go­ło­wie, a nam – Fran­ci­szek Ska­ryna w Pra­dze, z książ­kami. We śnie przy­cho­dzą do nas nie tylko Bez­dech, ale także inne do­bre istoty. Na przy­kład do jed­nego z nas, Ja­kuba, we śnie raz przy­szedł sam Pan Bóg ze skła­daną dra­biną i po­wie­dział, że tu, że tak po­wiem, masz żyć i na­sie­nie twoje, i na­zwał czło­wiek to miej­sce Be­tel, co zna­czy „dom Boży”... Czy to nie za jego dziwne sny bra­cia po­sta­no­wili dać na­uczkę Jó­ze­fowi?

W sta­ro­żyt­nej Gre­cji i sta­ro­żyt­nym Rzy­mie lu­dzie spali w świą­ty­niach na skó­rach ba­ra­nów, by otrzy­mać we śnie wy­rocz­nię. U Ja­mesa Fra­zera można zna­leźć cie­kawą hi­sto­rię o pew­nym Pan­da­ru­sie z Te­sa­lii, który po­sta­no­wił po­spać w świą­tyni, aby po­zbyć się ta­jem­ni­czych czer­wo­nych li­ter, które po­ja­wiły się na jego czole. We śnie przy­szedł do Pan­da­rusa Bóg, ob­wią­zał mu czoło sza­li­kiem i ka­zał go zdjąć, kiedy się obu­dzi. Rano Pan­da­rus zdjął sza­lik, czer­wone li­tery zo­stały na tka­ni­nie. Pan­da­rus po­szedł do domu, po­zo­sta­wia­jąc sza­lik w świą­tyni. Po dro­dze po­słał swego sługę, aby za­niósł do świą­tyni po­dzię­ko­wa­nie za cud. Ale sługa, na któ­rego czole też były li­tery, po­sta­no­wił wziąć pie­nią­dze dla sie­bie. Po­ło­żył się spać, ma­jąc na­dzieję, że jemu Bóg też po­może. Bóg przy­szedł we śnie i za­py­tał sługę, czy od­dał mu pie­nią­dze. „Nie” – od­po­wie­dział sługa. Wtedy Bóg rzekł do sługi, aby za­wią­zał na czole szal Pan­da­rusa. Rano sługa zdjął sza­lik: te­raz na czole były li­tery i jego pana, i jego wła­sne...

Nic więc dziw­nego, że sen od dawna przy­ciąga pi­sa­rzy – lu­dzi-sowy, uwiel­bia­ją­cych pra­co­wać w nocy. Li­te­ra­tura świa­towa jest jed­nym nie­koń­czą­cym się sen­ni­kiem. Sen jest fajną me­ta­forą, cho­ciaż sen jako śro­dek li­te­racki dawno już stał się ba­nalny i sto­suje się go w ostat­nich la­tach chyba tylko w li­te­ra­tu­rze ko­mer­cyj­nej. Nie ma, jak się wy­daje, ta­kiego pi­sa­rza lub po­ety, który by nie wy­ko­rzy­stał ob­razu snu, który by nie pró­bo­wał prze­nik­nąć jego ta­jem­nic: ktoś zdo­łał zro­bić to le­piej, ko­muś wy­szło to w stylu „snów Wiery Paw­łowny”2. Nie oszczę­dziło uczcze­nie snu także li­te­ra­tury bia­ło­ru­skiej: Sen na kur­ha­nie, na przy­kład, dawno stał się kla­syką.

Ale nikt tak grun­tow­nie nie pi­sał o śnie jak Zyg­munt Freud, który miał zwy­czaj prze­sia­dy­wać z wędką nad błot­ni­stą rzeką ludz­kich snów i wiąz­kami wy­cią­gać stam­tąd sym­bole na po­twier­dze­nie swo­ich wąt­pli­wych teo­rii. Póź­niej, gdy Freud umarł, wresz­cie po­ja­wił się jego praw­dziwy wróg – Vla­di­mir Na­bo­kov, ge­niusz i es­teta, który wy­śmie­wał wiel­kiego Au­striaka przy każ­dej oka­zji. Na­bo­kov Freuda na­zwał „oszu­stem w me­lo­niku”, „dżen­tel­me­nem z wie­deń­skim pa­ra­so­lem”, a jego na­ukę – „przy­kła­da­niem mi­tów grec­kich do na­rzą­dów roz­rod­czych”.

Sen, ma­rze­nie senne, we śnie uczymy się prawdy o so­bie i in­nych, zdra­dzamy ta­jem­nice, we śnie dzie­limy od­dech z tymi, któ­rych ko­chamy, we śnie je­ste­śmy bez­bronni, we śnie na­zy­wamy uko­cha­nych in­nymi imio­nami, we śnie gro­ma­dzimy siły po to, aby je po­tem zmar­no­wać na walkę ze zwi­dami, we śnie, we śnie...

Po la­tach do­bry sen staje się co­raz bar­dziej ważny: gdy mia­łem dwa­dzie­ścia lat, mo­głem nie spać przez kilka nocy, pi­jąc, pa­ląc ty­toń, pi­sząc, wę­dru­jąc, ko­cha­jąc, nie­na­wi­dząc – i czu­łem się świet­nie. A te­raz Bez­dech przy­cho­dzi do mnie w nocy, duch, któ­rego już ni­gdy nie wy­gnam, i zbiera swoje żniwo...

Świat, skon­fi­gu­ro­wany na tych, któ­rzy się wy­spali, zmu­sza nas do ży­cia we­dług jego za­sad. Zmu­sza do po­waż­nego sto­sunku do snu, na­leży go pra­gnąć, li­czyć się z nim, słu­chać jego po­słań­ców, oba­wiać się, że sen nie przyj­dzie. Jedną z naj­bar­dziej wy­szu­ka­nych tor­tur jest nie­da­wa­nie czło­wie­kowi za­snąć. W nie­któ­rych ję­zy­kach „sen” i „śmierć” okre­śla się jed­nym sło­wem.

Spać mogą nie tylko lu­dzie, zwie­rzęta, ro­śliny, trak­tory pod śnie­giem, dzien­ni­ka­rze na ko­le­gium re­dak­cyj­nym, żoł­nie­rze na służ­bie, pie­lę­gniarki na dy­żu­rze...

Spać mogą całe na­rody, a je­śli ro­zum któ­re­goś z na­ro­dów za­sy­pia, wo­kół niego, jak wia­domo, za­czy­nają roić się po­twory. Ro­sną do nieba kol­cza­ste za­ro­śla, przez które do za­cza­ro­wa­nego zamku, gdzie na­ród śpi, nikt nie da rady się prze­bić – jak w słyn­nej ba­śni. Na­ród śni, że roz­kwita, a już go dawno nie ma, tam gdzie kie­dyś żył, te­raz są kłu­jące nie­prze­nik­nione za­ro­śla, miesz­kań­com zamku nie śni się Bóg, śni się im sło­neczny dzień świ­staka, 3 lipca. Bez­dech składa od­de­chy tych śpią­cych lu­dzi do swego bez­den­nego wora, i nikt o tym miej­scu nie po­wie, że to Be­tel, może tylko „za­chod­nio­ro­syj­skie gu­ber­nie”, i wy­pi­sze to na­ro­dowi nie­zmy­wal­nymi czer­wo­nymi li­te­rami na czole. I nic ni­gdy się nie zmieni, bez względu na to, jak długo la­ta­łyby nad krze­wami ra­do­sne skow­ronki, bez względu na to, jak długo pa­trzyły ze swych kłu­ją­cych ga­łęzi smutne sowy. W tym za­cza­ro­wa­nym zamku można po­ca­ło­wać kogo się chce, od księż­niczki po ku­charkę, każdy z obu­dzo­nych miesz­kań­ców tylko wy­beł­ko­cze: „Co, do cho­lery, ktoś nie śpi? Wolne mamy, trze­cia go­dzina w nocy...”, prze­wróci się na drugi bok i znów za­chra­pie.

Chi­rur­gia

Każ­dego ranka, od­pro­wa­dza­jąc córkę do przed­szkola, prze­cho­dzę obok nie­zwy­kłego gi­gan­tycz­nego pla­katu. „Jest coś do­brego w tym, kiedy się ma tylko jedną nogę – żar­tuje na nim nie­miecki obrońca pa­ra­olim­pij­skiej ka­dry ho­keja Mat­thias Koch. – Tak przy­naj­mniej zła­miesz mniej ko­ści.”

Można po­dzi­wiać siłę du­cha tego czło­wieka, który nie­ustan­nie pro­muje sport wśród nie­peł­no­spraw­nych, a jed­no­cze­śnie prze­raża swoim pla­ka­tem jesz­cze dwu­no­gich pie­szych, któ­rzy zde­cy­do­wali się szyb­ciutko po­ko­nać tu drogę: „Jest coś do­brego w...” – uśmie­cha się przez szcze­liny w ka­sku Mat­thias Koch, a piesi ro­bią krok do tyłu na jezdni i chcąc nie chcąc mi­mo­wol­nie wę­drują do przej­ścia dla pie­szych na świa­tłach. Nie ma­jąc jed­nej nogi, Mat­thias Koch wy­wiera wpływ na spo­łe­czeń­stwo znacz­nie sil­niej­szy niż wielu in­nych, któ­rzy mają dwie nogi, na przy­kład ja; uczy lu­dzi to­le­ran­cji, daje na­dzieję po­zba­wio­nym wiary, jest on ży­wym przy­kła­dem, i na­leży mu się za to sza­cu­nek.

Jesz­cze nie­dawno jego żart zo­sta­łyby uznany za bluź­nier­stwo, hu­mor za szu­bie­niczny, a na pewno nikt nie pi­sałby cze­goś ta­kiego na pla­ka­tach. W sta­rym, prze­sta­rza­łym już spo­łe­czeń­stwie czło­wiek, który prze­żył am­pu­ta­cję i tra­cił któ­rąś ze swych koń­czyn, był ska­zany na ży­cie nie­szczę­śliwe i po­nure, wi­nien wy­wo­ły­wać tylko żal i trzy­mać się z dala od „nor­mal­nych”. Pół­czło­wiek, nędzny ka­wa­łek mięsa, pro­szący o ka­wa­łek chleba – to taka ma być jego rola, i jest mało praw­do­po­dobne, że ktoś zgo­dzi się, gdyby na­gle in­wa­li­dzi za­częli wy­ma­gać, aby od­no­szono się do nich jako do w pełni war­to­ścio­wych lu­dzi, a nie jak do ża­ło­snych ka­na­pek.

Hie­rar­chie były nie­ugięte, nie to co te­raz; każdy grał swoją rolę, nic dziw­nego, że osoby z nie­peł­no­spraw­no­ścią, na­ru­sza­jące sta­tus quo, czę­sto są trak­to­wane jak wy­rzutki, zbrod­nia­rze, od­rzu­ceni: przy­po­mnijmy naj­słyn­niej­szą ko­bietą w hi­sto­rii Ro­sji – Babę Jagę Ko­ści­stą Nogę lub Bry­tyj­czyka Johna Si­lvera, jed­no­no­giego pły­wa­ją­cego or­ni­to­loga, do­wo­dzą­cego gan­giem pi­ra­tów, czy jego pra­wnuka zbrod­nia­rza Jo­na­thana Smal­leya z ko­nan­doj­low­skiej no­weli Znak czte­rech. Ak­tyw­ność pu­bliczna nie­peł­no­spraw­nego jest za­tem mile wi­dziana. Ale dzięki nie­koń­czą­cym się woj­nom pracy le­ka­rzy za­wsze wy­star­cza – jak też oka­le­czo­nych lu­dzi na uli­cach. Sie­dzą obok ko­ścio­łów i na ryn­kach, wy­sta­wia­jąc swoje ka­lec­two, z wy­cią­gniętą ręką, gdy jesz­cze ona była – i to jest to, czego od nich się ocze­kuje. A obok tych ko­ścio­łów po ryn­kach dum­nie idą z rę­kami za ple­cami pa­no­wie chi­rur­dzy, spo­glą­da­jąc na świeże mięso wie­przowe i wo­łowe, i od pa­nów chi­rur­gów czuć za­pach krwi...

Świa­do­mość lu­dzi za­li­cza chi­rur­gów do tych sa­mych związ­ków za­wo­do­wych co ka­tów i rzeź­ni­ków. I to nie tylko z po­wodu po­do­bień­stwa in­stru­men­tów, choć też – wszyst­kie te pil­niki, noże, sie­kierki, szczyp­czyki... Cho­dzi o nie­od­wra­cal­ność wy­ni­ków ich pracy, w pra­wie bo­skie za­an­ga­żo­wa­nie w sprawy ży­cia i śmierci, w zro­zu­mie­nie, jak kru­cha nić łą­czy żywą istotę ze świa­tem i jak można ją ro­ze­rwać. Kat, przy­go­to­wu­jąc się do od­cię­cia głowy, wie­dział, gdzie i jak bić, by ofiara zmarła na­tych­miast, lekko (ska­zani na­wet pła­cili katu, aby ro­bił wszystko od razu); rzeź­nik ro­zu­miał zwie­rzęta znacz­nie le­piej niż we­ge­ta­ria­nie i czuł z nimi psy­chiczną więź; chi­rurg, bio­rąc do ręki nóż, sta­wał się ka­tem i rzeź­ni­kiem – ale w tym sa­mym cza­sie też zbawcą, w więk­szym stop­niu niż inni me­dycy bio­rąc na sie­bie funk­cję boga. Je­śli ży­ciowe pro­blemy nie po­zo­sta­wiają już wyj­ścia, czło­wiek w roz­pa­czy za­czyna się mo­dlić; je­śli nie po­może żadne le­cze­nie i po­trzebna jest okrutna in­ter­wen­cja – idzie do chi­rurga.

Chi­rurg to de­miurg, chi­rurg otwiera pa­cjenta i zszywa go, tnie, od­cina to, co zbędne, zmie­nia, na­daje nową formę ludz­kiej po­staci – w skró­cie: przy­wraca czło­wieka tam, skąd przy­był, do stanu ela­stycz­nej i mięk­kiej gliny. Chi­rurg, że tak po­wiem, po­pra­wia czło­wieka i przez swoje ope­ra­cje udo­sko­nala się sam. „Glina – Ni­hil, nic, ale w bo­skich rę­kach staje się ge­nialna” – pi­sze Aleś Ra­za­nau.

W sy­tu­acji gdy am­pu­ta­cja nie­któ­rych na­rzą­dów może być środ­kiem nie tylko ra­tunku, ale także kary, chi­rur­gów bano się nie mniej niż ka­tów. A jak ina­czej można było się do nich od­no­sić? Po­zba­wie­nie czło­wieka róż­nych czę­ści ciała, za po­mocą któ­rych wy­ko­rzy­stać on może różne sztuczne prze­dłu­że­nia ra­mion lub nóg (od mo­tyki i mie­cza do kija ho­ke­jo­wego) od dawna uwa­żane było za spra­wie­dliwą cenę za­pła­coną za prze­stęp­stwo. Naj­bar­dziej pro­gre­sywny, a więc praw­do­po­dob­nie dla­tego ostatni ce­sarz Etio­pii, Hajle Sel­la­sje wszedł do hi­sto­rii kraju przez fakt, że od­wo­łał kary za drobne prze­stęp­stwa, na które ska­zy­wano – od­cię­cie rąk lub nóg – te­raz prze­stęp­ców po pro­stu za­bi­jano lub wy­sy­łano do wię­zie­nia. Jed­nak w in­nym kraju – Pa­ki­sta­nie – kil­ka­dzie­siąt lat póź­niej, w la­tach sie­dem­dzie­sią­tych, taka kara jest na­dal uwa­żana za do­brą prak­tykę: nie mniej po­stę­powy od Hajle Sel­la­sjego Zia-ul-Haq przy­wró­cił dawną tra­dy­cję sza­riatu. Na­dal w nie­któ­rych kra­jach mu­zuł­mań­skich zło­dzie­jom od­cina się członki i to jest uza­sad­nione – bo tu do­ce­nia się i pie­lę­gnuje dawne czasy i chroni swo­ich nie­licz­nych, wy­uczo­nych na za­chod­nich uni­wer­sy­te­tach chi­rur­gów.

Mi­styczny strach przed chi­rur­gami ist­niał za­wsze, ale swój szczyt osią­gnął praw­do­po­dob­nie w śre­dnio­wie­czu: chi­rur­gowi za jego pracę gro­ziło spa­le­nie żyw­cem – wszystko za­le­żało od tego, jak bo­gatą wy­obraź­nię mieli in­kwi­zy­to­rzy. Nic więc dziw­nego, że chi­rur­gów co­raz czę­ściej wy­mie­niano w ba­śniach i le­gen­dach, lecz bar­dziej jako siłę dia­bel­ską niż bo­ską. W jed­nej z ba­śni Braci Grimm pod ty­tu­łem Trzej fel­cze­rzy opo­wiada się hi­sto­rię le­ka­rzy (chyba ra­czej nie fel­cze­rów, a chi­rur­gów), któ­rzy po­dró­żo­wali po świe­cie i po­ka­zy­wali swoje umie­jęt­no­ści. Raz chcieli spę­dzić noc w go­spo­dzie; go­spo­darz po­pro­sił go­ści, aby po­ka­zali swoje umie­jęt­no­ści. Je­den od­ciął so­bie rękę, drugi wy­do­stał serce z piersi, trzeci wy­dłu­bał oczy, a wszystko z obiet­nicą ju­trzej­szego przy­wró­ce­nia am­pu­to­wa­nych na­rzą­dów na ich miej­sca. Przez nie­uważną po­ko­jówkę wszyst­kie te czę­ści skra­dła kotka; słu­żąca, aby jej nie skrzy­czano, pod­su­nęła rano le­ka­rzom serce świni, oko kota i rękę zło­dzieja. Nie­trudno się do­my­ślić, co z tego wy­szło…

Ten śre­dnio­wieczny strach przed chi­rur­gią na­dal mogą czuć ci, któ­rych per­cep­cja nie jest ze­psuta przez edu­ka­cję. Na przy­kład dzieci. W wieku dzie­się­ciu lat zda­rzyło mi się gdzieś prze­czy­tać, jak pod­czas dru­giej wojny świa­to­wej ro­biono ope­ra­cję w od­dziale par­ty­zanc­kim: cho­rego, u któ­rego za­czy­nało się za­ka­że­nie krwi, na­po­ili sa­mo­go­nem i za­rdze­wiałą piłą na żywo od­pi­ło­wali mu nogę. Kilka nocy nie mo­głem spać w ciem­no­ści, sły­sząc od­głos piły: hrym-hrym, hrym-hrym. I krzyki ura­to­wa­nego par­ty­zanta.

Póki me­dy­cyna nie ru­szyła sied­mio­mi­lo­wymi kro­kami, nie na­uczyła się ra­dzić so­bie z sepsą i nie wy­na­la­zła do­pusz­czal­nego znie­czu­le­nia, pod no­żami chi­rur­gów zgi­nęło nieco mniej lu­dzi niż pod to­po­rem kata. Ale po­tem wszystko się zmie­niło. Wresz­cie chi­rurg zo­stał oce­niony wła­ści­wie, chi­rurg stał się bo­ha­te­rem, chi­rur­gia zo­stała uznana za za­wód kre­atywny, coś na gra­nicy epo­pei i tra­ge­dii. Bo­ski cha­rak­ter chi­rur­gii zo­stał przed­sta­wiony w set­kach dzieł li­te­rac­kich, cza­sem dość po­waż­nych. Wła­ści­wie każdy chi­rurg, na­wet wy­my­ślony, jest go­tową po­wie­ścią, po­zo­staje umie­ścić go w od­po­wied­nich wa­run­kach cza­so­wych i spo­łecz­nych. Ra­vic z Łuku Trium­fal­nego Re­ma­rque’a, chi­rurg z bia­ło­ru­skim na­zwi­skiem Ku­kocki z po­wie­ści Lud­miły Ulic­kiej – kto wie, czy te po­sta­cie by­łyby tak żywe, gdyby nie ich za­wód.

Uważa się, że chi­rur­dzy są naj­bar­dziej cy­niczni spo­śród wszyst­kich le­ka­rzy. Kie­dyś bar­dzo po­do­bała mi się aneg­dota wy­my­ślona praw­do­po­dob­nie przez stu­den­tów uczelni me­dycz­nej: chi­rurg prze­pro­wa­dza ope­ra­cję, spod chi­rur­gicz­nego stołu cią­gle sły­chać: „Miau! Miau! Miau!”. W końcu chi­rurg nie wy­trzy­muje, chwyta coś z trzewi i rzuca na pod­łogę: „Masz, żryj, tylko się nie udław”!

Przed le­ka­rzami wszy­scy są równi, jak na Są­dzie Osta­tecz­nym. Miau, miau... Czy to cy­nizm?

Nie są­dzę – ra­czej święte od­kry­cie dy­plo­mo­wa­nego boga.

Cho­roby za­wo­dowe

Moja bab­cia pra­co­wała trzy­dzie­ści pięć lat w jed­nej fa­bryce w Miń­sku przy szko­dli­wej pro­duk­cji – od­le­wach. Gdy bab­cię prze­no­sili na eme­ry­turę, fa­bryka po­da­ro­wała jej wielki me­cha­niczny ze­gar ścienny, bi­jący głu­cho i uro­czy­ście, z mie­dzianą blaszką, na któ­rej wy­ryto na­zwę wy­działu. Bab­cia sza­no­wała ten ze­gar, re­gu­lar­nie na­krę­cała go spe­cjal­nym klu­czem, sta­rała się o to, aby się nie spóź­niał. Cza­sem gdy wra­ca­łem w nocy z Urucz­cza lub Zie­lo­nego Ługu na pie­chotę do swo­jego osie­dla, za­cho­dzi­łem do babci, ona ście­liła mi łóżko pod tym ze­ga­rem.

„Ze­gar bije. Wszyst­kich” – brzmi je­den z afo­ry­zmów Sta­ni­sława Je­rzego Leca. Fa­bryka znacz­nie skró­ciła bab­cine ży­cie, jest już nie­boszczką. W za­kła­dzie już o niej nikt nie pa­mięta. Od­lew­nia śmier­dzi, jak w cza­sach mło­do­ści mo­jej babci, jak kre­ma­to­rium, śmier­dzi dla do­bra go­spo­darki na­ro­do­wej, tak pachną ma­rze­nia lu­dzi, któ­rzy nie wie­dzą, dla­czego żyją, śmier­dzi atrak­cyj­nie i gę­sto, nikt z tych, któ­rzy tam pra­cują, nie bę­dzie żyć bar­dzo długo.

Wczo­raj­szy uczeń wy­biera swój przy­szły za­wód – ra­do­sna, wzru­sza­jąca, de­cy­du­jąca chwila, po prosu ja­kaś kon­fir­ma­cja. Tata otwiera szam­pana, matka nie­sie z kuchni ko­tlety wie­przowe, za­zdro­śnie wy­gląda z przed­po­koju po­dobna do trans­sek­su­al­nego wod­nika młod­sza sio­stra z ósmej klasy. Nikt nie za­sta­na­wia się nad tym, że jed­no­cze­śnie młody czło­wiek wy­biera przy stole, od czego umrze. Oczy­wi­ście nic nie jest prze­są­dzone, cza­sami na głowę spa­dają ce­gły losu, mimo że droga do pracy nie­ko­niecz­nie pro­wa­dzi przez plac bu­dowy. Czło­wiek jest pa­nem swego losu, on ma tylko wy­brać, ja­kie kon­kretne cho­roby za­wo­dowe przed­wcze­śnie do­pro­wa­dzą go do grobu. Chcesz, po­wróżę ci? – mówi jego no­wiu­sieńka ksią­żeczka pracy, gdy wresz­cie zo­stają sami. – Chcę.

Nie ma za­wo­dów bez­piecz­nych. Dia­bel­skie prawo, wo­bec któ­rego bez­silny jest na­wet zwią­zek za­wo­dowy: im bar­dziej owoc­nie pra­cu­jesz, tym szyb­ciej roz­wi­jasz swoją cho­robę za­wo­dową. Im le­piej bę­dziesz się opie­rać tym cho­ro­bom, tym gor­szym je­steś pra­cow­ni­kiem. Ani od­po­wied­nia or­ga­ni­za­cja pracy, ani BHP tu­taj nic nie po­mogą – jak sam za­ob­ser­wo­wa­łem, ci, któ­rzy za­dają ta­kie me­ta­fi­zyczne py­ta­nia, jak np. Te­le­wi­zja Bia­ło­ru­ska, w głębi du­szy są naj­bar­dziej prze­ko­na­nymi fa­ta­li­stami (Bóg dał, Bóg wziął, jak mó­wią, wy­da­jąc swoje in­struk­cje). Do­brze, gdy praca daje ci przy­naj­mniej tro­chę ra­do­ści, to jest moż­liwe, przez długi czas mo­żesz utrzy­mać się na po­wierzchni, ba­lan­su­jąc i na­wet z rzadka się uśmie­cha­jąc do ja­kie­goś nie­zbyt wy­bred­nego obiek­tywu. Ale wiem, że mi­liony lu­dzi nie­na­wi­dzą swo­jej pracy. Obcy, nie dla nich prze­zna­czone cho­roby za­wo­dowe, które ich za­biją. Ale oni po­wie­dzą: pie­nią­dze, per­spek­tywy sta­bil­no­ści i wzro­stu, czy to nie jest naj­waż­niej­sze? Pie­nią­dze na leki, sta­bil­ność cho­roby prze­wle­kłej, per­spek­tywy wzro­stu kon­for­mi­zmu, prze­rzuty glo­bal­nej fru­stra­cji – wła­śnie w to za­mie­nia się ten cu­downy sy­no­ni­miczny sze­reg, wła­śnie za to otrzy­masz pierw­szy awans.

Do­brze, je­śli wraz z cho­ro­bami za­wo­do­wymi, trzy­nastką i co­rocz­nym urlo­pem do­staje się jesz­cze ideę. Idea jest sub­sty­tu­tem ra­do­ści. Je­śli nie ma idei, ra­do­ści, cho­roby za­wo­dowe są je­dyną rze­czą, która po­zo­staje. Lu­dzie z od­lewni, na przy­kład, te­raz nic nie ro­zu­mieją. Ich dziad­kom mó­wiono, że są elitą i klasą ro­bot­ni­czą. Ich ro­dzi­com – że będą żyć w ko­mu­ni­zmie. Ro­man­tyka, go­rący me­tal...! Te­raz już im nic nie mó­wią. Ta elita na skwerku w po­bliżu wej­ścia do za­kładu pół wieku temu piła wódkę i szczała pod klony, trzy­dzie­ści lat temu pod tym sa­mymi klo­nami pili i szczali przed­sta­wi­ciele naj­bar­dziej po­stę­po­wej spo­łecz­no­ści na świe­cie, te­raz tam piją i szczają zwy­czajni pa­cjenci fa­brycz­nej przy­chodni. Te same klony, ten sam mały skwe­rek z ob­dar­tymi ła­wecz­kami, ta sama wódka, ten sam mocz, te same cho­roby...

Bio­rąc pod uwagę ro­bot­ni­czą dy­na­stycz­ność, która usa­do­wiła się w ciągu tylu lat w du­żych przed­się­bior­stwach, cho­roby te już, oczy­wi­ście, nie są te same. Ze zwy­czaj­nych cho­rób za­wo­do­wych zmie­niły się w dzie­dziczne cho­roby za­wo­dowe. Być może we mnie po mo­jej babci drze­mie ta od­lew­nia, czeka na swoją chwilę. Albo już się do­cze­kała. Cho­roba za­wo­dowa, któ­rej ja nie wy­bie­ra­łem.

Du­chy cho­rób za­wo­do­wych od uro­dze­nia wi­rują wo­kół każ­dego z nas, po­nie­waż ukie­run­ko­wa­nie za­wo­dowe ro­dzi­ców bar­dziej ob­cho­dzi niż zdro­wie. Po­wia­dają, że jako dziecko chcia­łem zo­stać kie­rowcą po­jazdu, który od­biera śmieci. Tak za­chwy­cił mnie ten sa­mo­chód. Nie wiem, ja­kiego ro­dzaju cho­rób mógł­bym się spo­dzie­wać, gdyby speł­niło się to ma­rze­nie. W każ­dym ra­zie nie by­łaby to naj­gor­sza opcja.

„Mój drogi przy­ja­cielu, mój pi­lo­cie, weź mnie ze sobą bom­bar­do­wać po­ko­jo­wych miesz­kań­ców pań­skiej Pol­ski zgod­nie z pak­tem Rib­ben­trop-Mo­ło­tow” – pi­sał kie­dyś Ku­pała. Czy chcia­łem zo­stać pi­lo­tem? Ko­smo­nautą? Nie, choćby nie wiem jak pro­sili mnie siwi ge­ne­ra­ło­wie. Więc cho­roba de­kom­pre­syjna mnie omi­nęła. Pa­mię­tam, że ma­rzy­łem o ka­rie­rze pił­kar­skiej. Urazy głowy, ze­rwa­nia ścię­gien, zła­ma­nia, klub dru­go­li­gowy spoza li­sty i wcze­sne ka­lec­two. Po­tem nie bę­dziesz ni­komu po­trzebny. W wieku szes­na­stu lat zde­cy­do­wa­łem, że będę mu­zy­kiem roc­ko­wym, i na­wet pró­bo­wa­łem. Mu­zyk roc­kowy może umrzeć młodo z po­wodu nar­ko­ty­ków, bab­cie przy klatce scho­do­wej pew­nie po­wie­dzą: „Do­brze mu tak, fa­szy­ście”, a dziew­czynki po­winny pła­kać i znać na pa­mięć słowa nie­na­pi­sa­nych utwo­rów. Pra­co­wa­łem jako na­uczy­ciel (pe­do­fi­lia i pe­do­fo­bia, prze­wle­kły ból gar­dła, psy­choza ma­nia­kalno-de­pre­syjna, kom­pleks Edypa) i jako dzien­ni­karz (klep­to­ma­nia, pro­sty­tu­cja, al­ko­ho­lizm, ma­nie prze­śla­dow­cze, de­pre­sja, schi­zo­fre­nia, mi­zan­tro­pia, de­bi­lizm, gra­fo­ma­nia). Ale już w wieku szes­na­stu lat wie­dzia­łem, że zo­stanę pi­sa­rzem.

W jed­nym z wy­wia­dów w la­tach dzie­więć­dzie­sią­tych wielki i straszny Hans Ma­gnus En­zens­ber­ger po­wie­dział: „Pi­sarz ma dwie cho­roby za­wo­dowe – me­ga­lo­ma­nię i nar­cyzm”.

Fak­tycz­nie. Rze­czy­wi­ście, al­ko­ho­lizm, nar­ko­ma­nia, nie­koń­cząca się de­pre­sja, ten­den­cje sa­mo­bój­cze, krót­ko­wzrocz­ność, zgar­bione plecy, wy­so­kie ci­śnie­nie krwi, bez­sen­ność, po­dejrz­li­wość, bóle serca, na­głe bie­gunki słowne i na­głe za­par­cia wer­balne, pa­sja do włó­cze­nia się po świe­cie, wcze­sna sta­rość – wszyst­kie te pro­blemy ze zdro­wiem, nie­od­łącz­nie zwią­zane z pi­sar­stwem, są kon­se­kwen­cją dwóch cho­rób za­wo­do­wych, na które cierpi czło­wiek, który po­sta­no­wił za­an­ga­żo­wać się w li­te­ra­turę. Dzięki nim pi­sa­rza jako osobę tak mało kto lubi.

Me­ga­lo­ma­nia i nar­cyzm. Dla­czego tak? Może dla­tego, że każdy au­tor, jak Bóg, two­rzy swój wła­sny świat (nie ja to wy­my­śli­łem, ale Flau­bert). Może nar­cyzm wy­nika z faktu, że każdy ar­ty­sta strasz­nie boi się obu­dzić i po­czuć, że ten jego dar jest za­koń­czony na za­wsze – nie może więc ode­rwać wzroku od sie­bie na­wet na chwilę, dąży do za­cho­wa­nia ob­razu sie­bie ta­kiego, jaki jest, póki nie jest za późno, póki jesz­cze mo­żesz mó­wić. Być może dla­tego, że od­da­łeś sie­bie li­te­ra­tu­rze jako za­kład­nika – i masz wy­rok, o czym­kol­wiek i kim­kol­wiek byś pi­sał, bez względu na to ja­kich bo­ha­te­rów byś swoją wolą nie oży­wiał, wi­dzisz w nich sie­bie, uko­cha­nego, sie­bie, znie­na­wi­dzo­nego.

To­masz Mann, na przy­kład, twier­dził, że „wszystko, co wy­daje się być do­bre i szla­chetne, wy­nika z wy­so­kiej oceny czło­wieka przez sie­bie sa­mego”. Pi­sarz po­wi­nien cier­pieć bar­dziej niż inni, po­nie­waż ma cień­szą skórę. We­dług Mar­cela Re­ich-Ra­nic­kiego „To­masz Mann pra­gnął uwiel­bie­nia, był uza­leż­niony od uzna­nia. Nie chciał wie­dzieć o kry­tycz­nych opi­niach o jego twór­czo­ści, jego wy­dawcy, se­kre­ta­rze i do­mow­nicy mu­sieli ukry­wać kry­tyczne ar­ty­kuły o nim. Na­wet nie­znaczną kry­tykę od­bie­rał jako swoją oso­bi­stą znie­wagę”. Mar­tin Wal­ser po­wie­dział kie­dyś, że pro­to­ty­pem pi­sa­rza jest egip­ski pa­sterz Psa­ton, który na­uczył ptaki wy­sła­wiać go i opie­wać.

Li­te­ra­tura jest jed­nak je­dy­nym ro­dza­jem ak­tyw­no­ści ludz­kiej, gdzie obec­ność cho­rób za­wo­do­wych jest jed­no­cze­śnie wa­run­kiem ko­niecz­nym do pracy.

Bo tylko tak można stwo­rzyć ma­gię: cier­piąc na me­ga­lo­ma­nię, osią­gnąć ma­nię wiel­ko­ści.

Ciąża

Gdy nie­dawno bę­dące w ciąży, a dziś dumne i blade ma­muśki zbiorą się ra­zem, ich roz­mowy czę­sto przy­po­mi­nają wspo­mnie­nia zde­mo­bi­li­zo­wa­nych. „W któ­rym szpi­talu ro­dzi­łaś?” brzmi jak: „W któ­rym pułku słu­ży­łeś?”; dys­ku­tują o kło­po­tach, które mu­siały zno­sić, sro­go­ści do­wód­ców, ubó­stwie diety, noc­nych alar­mach i ze sma­kiem wy­mie­niają to, czego tamci mu­sieli się wy­rzec po po­wo­ła­niu do woj­ska, ko­rzy­ści pły­nące z ży­cia w „cy­wilu” (na ma­cie­rzyń­skim).

One są na­prawdę bo­ha­ter­kami, każda z nich, choć trudno okre­ślić, z któ­rych są wojsk: ich służba była „i trudna, i nie­bez­pieczna”, a od czwar­tego mie­siąca, co­raz bar­dziej „wi­doczna”. Za­uwa­ży­łem wśród nich na­wet pewne po­do­bień­stwo „ko­to­wa­nia” czy ra­czej „ba­bo­wa­nia”: gdy czter­dzie­sto­let­nie z po­gardą pa­trzą na dwu­dzie­sto­latki z ogrom­nymi brzu­chami i pró­bują po kry­jomu szturch­nąć je w tłu­mie – w me­trze lub na za­tło­czo­nych scho­dach sklepu. Ale w więk­szo­ści lu­bię ko­biety w ciąży, uśmie­cham się do nich i ustę­puję miej­sca przed sta­cją koń­cową – im, tym re­kru­tom na woj­nie ludz­ko­ści o prze­ży­cie. Dzieci pa­trzą na nie sze­roko otwar­tymi oczami, anioły śpie­wają im z nieba, a na­wet tra­ga­rze klną ci­szej. Ciąża jest tym rzad­kim wy­da­rze­niem w ży­ciu czło­wieka, kiedy to obo­wią­zek i szczę­ście mają punkt zbieżny.

Ciąża jest na pierw­szym miej­scu w moim pry­wat­nym ran­kingu cu­dów, ma mnó­stwo punk­tów prze­wagi nad Wi-Fi, prozą Na­bo­kova i go­rą­cymi bu­łecz­kami. Ciąża za­chwyca mnie jako coś nie­skoń­cze­nie ta­jem­ni­czego i nie­moż­li­wego do po­zna­nia.

Kiedy moja żona była w ciąży, my, jak więk­szość par w na­szej sy­tu­acji, jeź­dzi­li­śmy, bio­rąc cze­ko­ladki, ko­niak i pu­stą ka­setę wi­deo, do ta­jem­ni­czego cen­trum dia­gno­styki pre­na­tal­nej, gdzie żona ro­biła tak zwane USG – ba­da­nie ul­tra­so­no­gra­ficzne. Na ekra­nie czarno-bia­łego mo­ni­tora wi­dzie­li­śmy na­szą córkę, która jesz­cze się nie uro­dziła, ale już była Ulaną Ba­cha­re­wicz. Su­rowa le­karka, bio­rąc ko­niak i cze­ko­ladki, za­pi­sy­wała na ka­se­cie kil­ku­mi­nu­towy film z fa­bułą skła­da­jącą się z ge­stów wy­żej wy­mie­nio­nej Ulany – ru­chów jej nóg i rąk. „Dziew­czynka” – le­karka stuk­nęła pió­rem w mo­ni­tor. A jesz­cze wcze­śniej do­sta­li­śmy zdję­cie USG ob­ra­zek, na któ­rym, w pra­wym rogu, wi­dać czarną kro­peczkę – tę samą Ulanę w wieku kilku ty­go­dni. Z ma­łej, pra­wie nie­zau­wa­żal­nej kropki Ulana wy­ro­sła na długi na metr dwa­dzie­ścia, chu­dziutki pię­cio­letni znak za­py­ta­nia – kto wie, kim się sta­nie, w ja­kiej kra­inie bę­dzie żyć i co bę­dzie my­ślała o nas, ro­dzi­cach? Cud jest też w tym, że córka może te­raz zo­ba­czyć, jak żyła do swego ofi­cjal­nego uro­dze­nia, zo­ba­czyć to, czego do nie­dawna nie mógł zo­ba­czyć nikt na świe­cie.

I czyż to nie cud, że nie ma pew­no­ści, kim sta­nie się efekt pew­nej zwy­czaj­nej ciąży – zło­dzie­jem, ge­niu­szem, kimś prze­cięt­nym, go­ściem z in­nej pla­nety lub po pro­stu „kimś z Po­rlock”3. Zna­ko­mity wiersz Wi­sławy Szym­bor­skiej o nie­mow­lę­ciu Hi­tle­rze bar­dzo do­brze od­daje stan świę­tej nie­świa­do­mo­ści ro­dzi­ców, bo któż ich, nie­bo­ra­ków, może oskar­żyć...

Ciąża jest pry­wat­nym cu­dem, pry­wat­nym szczę­ściem, ale nie za­wsze jest sprawą pry­watną. Zwłasz­cza je­śli mó­wimy o ciąży kró­lo­wej i in­nych pierw­szych dam. Szczę­śliwe roz­wią­za­nia nie­któ­rych ciąż w hi­sto­rii świata do­pro­wa­dzały do ofiar w lu­dziach, po­li­tycz­nych in­tryg, re­dy­stry­bu­cji te­ry­to­riów, zmian ustro­jo­wych, prze­wro­tów, re­wo­lu­cji i in­nych ka­ta­strof. Do krwa­wych wo­jen – czyli aż do se­tek ty­sięcy nie­speł­nio­nych ciąż. Na­ro­dziny i płacz no­wo­rodka błę­kit­nej krwi sta­wały się, we­dle woli jego ro­dzi­ców, świę­tem na­ro­do­wym dla lu­dzi, któ­rzy tego dziecka ni­gdy nie wi­dzieli i nie mo­gli zo­ba­czyć.

Zresztą lu­dzie rzadko pro­te­sto­wali, wręcz prze­ciw­nie: każdy cie­szył się tak gor­li­wie, jakby sam brał udział w na­ro­dzi­nach księ­cia, męż­czyźni z ludu czuli swoje wir­tu­alne za­an­ga­żo­wa­nie w łóżku Jej Kró­lew­skiej Mo­ści, co samo w so­bie nie jest złe, a ko­biety były szczę­śliwe, jakby to one no­siły to dziecko w brzu­chu i je uro­dziły. Ko­biety miały wię­cej szczę­ścia – brano je na mamki dla spad­ko­bier­ców, męż­czyźni mo­gli być tylko mię­sem ar­mat­nim dla kró­lew­skiego dziecka. Co cie­kawe, rzadko kiedy lu­dzie czuli nie­chęć lub nie­na­wiść do księ­cia, na­wet je­śli jego oj­ciec był ty­ra­nem – z ciążą kró­lo­wej łą­czyła się na­dzieja na zmiany...

Całe świa­dome ży­cie świata chrze­ści­jań­skiego może być umiesz­czone po­mię­dzy dwiema cią­żami – chyba naj­bar­dziej zna­ko­mi­tymi i dziw­nymi cią­żami w hi­sto­rii. Mó­wimy o ciąży Ma­ryi Panny i ostat­niej ciąży pew­nego Ame­ry­ka­nina, fa­ceta, który po bliż­szej in­spek­cji oka­zał się nie cał­kiem wy­raźny, je­śli cho­dzi o płeć. W pierw­szym przy­padku otrzy­ma­li­śmy Zba­wi­ciela. W dru­gim – zo­sta­li­śmy po­zba­wieni ilu­zji co do ce­lów współ­cze­snej na­uki. Ja­kiś czas czło­wiek za­miast ubra­nia nosi wła­sną matkę, pi­sał Jury Ba­ry­sie­wicz. Te­raz do­damy: lub wła­snego tatę.

W obu po­wyż­szych przy­pad­kach jed­nakże moż­li­wość ciąży zo­stała za­pew­niona przez za­płod­nie­nie in vi­tro. W obu te ko­biety cię­żarne nie mo­gły na­rze­kać na brak uwagi ani ze strony me­diów ani po­stę­po­wej ludz­ko­ści, ani fun­da­men­ta­li­stów re­li­gij­nych. Tylko Je­zus uro­dził się w eko­lo­gicz­nie czy­stej stajni, dru­gie dziecko – w dusz­nym i brud­nym świe­cie ery post­in­du­strial­nej.

Współ­czuję tym, któ­rzy z ja­kie­go­kol­wiek po­wodu nie są w sta­nie zajść w ciążę. Na ra­zie nie mogą – współ­cze­sna na­uka daje im szansę, wszy­scy mają swoją go­dzinę C – może ona po pro­stu jesz­cze nie na­de­szła. Ale po­gardę, żal i oszo­ło­mie­nie wy­wo­łują we mnie ci, któ­rzy ce­lowo upie­rają się, aby dzieci nie mieć – przez wzgląd na chi­me­ryczną ka­rierę lub, co gor­sza, z po­wodu głu­piej idei. Oni, ci „child free” („wolni od dzieci”), po­zba­wiają się wielu rze­czy, które może dać im ten świat – nie taki szczo­dry w po­da­run­kach; na przy­kład ta­jem­ni­cze wstrząsy sej­smiczne w brzu­chu, naj­przy­jem­niej­sze ma­rze­nia, naj­pięk­niej­sze w swoim bez­sen­sie za­ło­że­nia, naj­szczę­śliw­szą bez­sen­ność; łącz­ność z cu­dem, z Cią­gło­ścią, która za­wsze Bę­dzie.

Dys­lek­sja

Dyslek­sja to ta­kie piękne słowo: gład­kie, opły­wowe, bły­sko­tliwe... Jak świeże mięso ru­sałki.

Kie­dyś nie mia­łem po­ję­cia, co ono zna­czy, a te­raz na­pi­sał­bym po­wieść hi­sto­ryczną i ta­kie imię dał­bym jed­nej z bo­ha­te­rek. „Dys­lek­sja He­li­kar­na­ska sie­działa w cie­niu kę­dzie­rza­wych drzew i ja­dła owczy ser. Pod jej prze­zro­czy­stą tu­niką wy­raź­nie, jak dwie doj­rzałe oliwki...” i tak da­lej.

Ale nie pi­szę po­wie­ści hi­sto­rycz­nych. Dla­tego sku­pimy się na in­nej po­staci, na ósmym cu­dzie świata – sta­tui Dys­lek­sji Al­ba­ru­teń­skiej w Miń­sku. Jest tak ogrom­nia­sta, że mię­dzy jej wszerz roz­sta­wio­nymi no­gami może prze­je­chać Bie­łAZ, a na jej pier­siach od­bywa się co­rocz­nie w maju fe­sti­wal bia­ło­ru­skiej li­te­ra­tury i prasy. Kult tej bo­gini prze­żywa w kraju nowy roz­kwit.

Dys­lek­sja to jest, wia­domo... Pod­su­mo­wu­jąc wszystko, co o niej wia­domo, po­wiem, co na­stę­puje: w naj­szer­szym zna­cze­niu dys­lek­sją na­zywa się czę­ściową lub cał­ko­witą nie­zdol­ność czło­wieka do czy­ta­nia i zwią­zane z tym pro­blemy z mową i pi­smem. W żad­nym wy­padku nie jest to cho­roba, jest to ce­cha roz­woju umy­sło­wego, z któ­rej mo­żemy na­wet być dumni, pod pew­nymi wa­run­kami. Dys­lek­sja wy­stę­puje u osób w każ­dym wieku, lecz je­śli u dzieci można ją sko­ry­go­wać, z do­ro­słymi sprawa jest znacz­nie bar­dziej skom­pli­ko­wana.

We­dług mo­ich ob­ser­wa­cji naj­bar­dziej po­datne na dys­lek­sję są trzy ka­te­go­rie bia­ło­ru­skich oby­wa­teli: milicjanci, prze­wod­ni­czący ko­mi­te­tów wy­ko­naw­czych i kry­tycy li­te­raccy.

Umie­jęt­ność pi­sa­nia, czy­ta­nia i wy­ra­ża­nia swo­ich my­śli, oczy­wi­ście, nie na­leży do naj­waż­niej­szych obo­wiąz­ków mi­li­cjanta. Kilka lat temu cały kra­jowy in­ter­net był pod wra­że­niem skrom­nego klipu: młody stróż prawa i po­rządku, ty­powy ostrzy­żony dys­lek­tyk, w od­po­wie­dzi na py­ta­nie, ja­kie ce­chy, jego zda­niem, po­wi­nien mieć praw­dziwy mi­li­cjant, po­be­czał-po­stę­kał i wy­du­sił tylko „do­broć”. Tu­taj nie można ar­gu­men­to­wać – do­broć, jak śpie­wano w pew­nej so­wiec­kiej kre­skówce: jest naj­uf­niej­sza i naj­su­row­sza.

Nie wiem, czy czło­wiek w mun­du­rze musi być ufny, ale su­ro­wo­ści bia­ło­ru­skiej po­li­cji ni­gdy nie bra­ko­wało. Jest za­wsze po oj­cow­sku su­rowy, ten bo­ha­ter, ten czło­wiek z bo­ską pa­łeczką: w bez­li­to­snych wal­kach ulicz­nych z eme­ry­tami, stu­den­tami i zę­ba­tymi dzien­ni­kar­kami; na ekra­nie te­le­wi­zora, za­wsze po­nury, z nie­zgrabną ra­por­tówką na ra­mie­niu roz­pacz­li­wie błą­dzi mię­dzy trzema sło­wami jak mię­dzy trzema so­snami; w ko­re­spon­den­cji z oby­wa­te­lami roz­pusz­czo­nymi wol­no­ścią. Oby­wa­tele nie na­rze­kają, dys­lek­sja bia­ło­ru­skich mi­li­cjan­tów daje lu­dziom ubaw, a nie ma go tak dużo w na­szych cięż­kich cza­sach. Na­wet zwy­kłe ob­wiesz­cze­nie na drzwiach pro­win­cjo­nal­nego ko­mi­sa­riatu ma wszel­kie szanse, aby stać się hym­nem Wiel­kiej Al­ba­ru­teń­skiej Dys­lek­sji lub ja­jami ty­go­dnia na By­Net.

Od­nosi się wra­że­nie, że nie tylko bia­ło­ru­skie, ale także ro­syj­skie Słow­nic­two, Skład­nia, Gra­ma­tyka, Or­to­gra­fia – to są ksywy człon­ków nie­bez­piecz­nego mię­dzy­na­ro­do­wego gangu, z któ­rym mi­li­cja już dawno pro­wa­dzi za­cięty, lecz nie­sku­teczny bój. Cie­kawe, czy obo­wiąz­kowa pre­nu­me­rata ga­zety „На Страже” („Na straży”) jest wy­ni­kiem dys­lek­sji czy spo­so­bem na jej wy­le­cze­nie?

Je­śli idzie o prze­wod­ni­czą­cych ko­mi­te­tów wy­ko­naw­czych, wi­dać, że dys­lek­sja jest wa­run­kiem ko­niecz­nym dla każ­dego kan­dy­data na tę po­sadę. Zna­łem kilku prze­wod­ni­czą­cych w Miń­sku: ża­den z nich nie był w sta­nie sfor­mu­ło­wać na­wet