Mitologia w rzymskiej elegii i liryce miłosnej okresu augustowskiego ebook

ANTONI BOBROWSKI

MITOLOGIA W RZYMSKIEJ ELEGII I LIRYCE MIŁOSNEJ OKRESU AUGUSTOWSKIEGO

KRAKÓW 1997

Wydawnictwa „Księgarni Akademickiej”, Nr 41

Redaktor serii: Adam Roliński

© Antoni Bobrowski

Wydanie publikacji dofinansowane przez Wydział Filologiczny i Instytut Filologii Klasycznej Uniwersytetu Jagiellońskiego

ISBN 83-86575-53-0 ISSN 1230-6789

KSIĘGARNIA AKADEMICKA

WYDAWNICTWO NAUKOWE

31-008 Kraków, ul. Św. Anny 6

Tel. 22-10-33 w. 11-67

Zamówienia: e-mail: [email protected]

Katalog: http://www.ch.uj.edu.pl/ksiegamia.html

PRZEDMOWA

Specyficzny sposób wykorzystania mitologii zadecydował w dużym stopniu o obliczu poezji miłosnej okresu augustowskiego, stanowiącej pod wieloma względami całkowicie nową jakość artystyczną w literaturze rzymskiej. Naznaczony głębokim indywidualizmem charakter przekazu osobistych emocji i refleksji uwidocznił się w utworach bliskich współczesnemu pojmowaniu liryki miłosnej, do których należy zdecydowana większość twórczości elegików rzymskich (Propercjusz, Tibullus, Amores Owidiusza) oraz znaczna część Carmina Horacego. Tematyka erotyczna stanowi płaszczyznę, na której spotkały się dwa, reprezentowane przez elegików i Horacego, opozycyjne wobec siebie sposoby artystycznego postrzegania świata, przez krótki czas współistniejące i wywierające, każda na swój sposób, znaczny wpływ na kulturalny klimat epoki.

Obecność mitologii w krótkich formach poezji augustowskiej stanowi istotny problem badawczy nie tylko z powodu dużej częstotliwości pojawiania się tego typu odniesień i bogactwa wykorzystanych wątków tematycznych, lecz przede wszystkim ze względu na złożoność i wieloaspektowość ich funkcjonowania. Dość dawno przestano już traktować exempla i katalogi mitologiczne wyłącznie jako sformalizowaną demonstrację erudycji rzymskiego autora, którego zasadniczym celem miałoby być osiągnięcie zewnętrznych cech uczoności i elegancji hellenistycznej.

Bardzo intensywny w kilku ostatnich dziesięcioleciach rozwój badań ogniskował się przede wszystkim na poezji elegijnej. W przypadku twórczości Propercjusza zainteresowanie kontekstem i funkcją odniesień mitologicznych wykazał już SCHÖNE (1911), a zwłaszcza KÖLMEL (1957) w swojej obszernej i pod wieloma względami nowatorskiej dysertacji. Za swoisty przełom interpretacyjny należy uznać przesunięcie badań w stronę semantyki mitu (ALLEN (1939 i 1962)1, a także BOYANCE (1956) i LIEBERG (1969), szczególnie akcentujący aspekt idealizacji poprzez mit postaci kochanki). BOUCHER (1965) uznał odniesienia mitologiczne za „środek ekspresji pośredniej”2, funkcjonujący jak swoisty język („la mythologie comme langage”). Retoryczne podłoże funkcjonowania mitologii podkreślali LA PENNA (1977), LECHI (1979), a także BOLLO TESTA (1981)3; LA PENNA zwrócił przy tym uwagę (podobnie jak DESIDERI, 1958), na związki mitologii Propercjusza zarówno z tradycją aleksandryjską, jak i z tragedią grecką („l'uso del mito come simbolo etico”). Zagadnienia mitologiczne poruszane były również wielokrotnie w poświęconych Propercjuszowi monografiach (m.in.: HUBBARD, 1974; SULLIVAN, 1976; SWOBODA, 1976; PAPANGHELIS, 1987; BENEDIKTSON, 1989).

Bibliografia prac odnoszących się do pozostałych poetów przedstawia się skromniej. Skomplikowany problem obecności mitologii w utworach Tibullusa omawia szeroko BRIGHT (1978), prezentujący własną teorię „mitologizacji” świata elegii4. Istotne aspekty tego zagadnienia poruszają również BALL (1983) i LA PENNA (1986). CAIRNS (1979), analizując zagadnienia stylu i technik poetyckich Tibullusa w kontekście tradycji literackiej, mitologią zajmuje się marginalnie. W odniesieniu do Amores Owidiusza dysponujemy dysertacją RENZA (1935)5, pracami DAVIS A (przede wszystkim artykuł z 1980 analizujący cechy Owidiańskich exempla), oraz cennymi, lecz okazjonalnymi uwagami w monografiach twórczości poety (m.in.: FRANKEL, 1945; DU QUESNAY, 1973; STABRYŁA, 1989). Podobnie przedstawia się sytuacja z Carmina Horacego: przy braku opracowania całościowego6 wiele istotnych analiz i wniosków znaleźć można w pozycjach zasadniczo poświęconych innym zagadnieniom (FRANKEL, 1957; COM- MAGER, 1962; OKSALA, 1973; SANTIROCCO, 1986; WÓJCIK, 1986; CON- NOR, 1987; DAVIS, 1991).

Badania zakładające porównawczą analizę różnic i podobieństw w zastosowaniu mitologii w twórczości kilku autorów pierwszy raz na większą skalę zaprezentowali LYNE (1980)7 i WILLIAMS (1980)8. Aluzyjność mitologii elegików podkreśla VEYNE (1988), postrzegający nawiązania do historii bogów i herosów jako rodzaj intelektualnej zabawy pomiędzy poetą a odbiorcami jego dzieł. Problemom funkcjonowania mitologii w twórczości rzymskich elegików poświęcone w całości zostały dwie pozycje powstałe niemal równocześnie: dysertacja BENEDIKTSONA (1982) i praca WHITAKERA (1983). BENEDIKTSON koncentruje swe badania w obrębie tradycji literackiej i plastycznej8a. WHITAKER, z kolei, doceniając w pełni wagę literackich źródeł i inspiracji, zasadniczych funkcji mitologii upatruje w aspekcie idealizacji rzeczywistego świata oraz wykorzystania jej w retorycznych technikach perswazji; podkreśla przy tym ścisły związek obydwu funkcji.8b

Zasadniczym kierunkiem większości przeprowadzonych badań było znalezienie generalnych zasad rządzących wykorzystywaniem mitologii w krótkich utworach poetów augustowskich. Zarówno w publikacjach dotyczących pojedynczych autorów, jak i w pracach zakładających szerszą perspektywę porównawczą, próby uogólnienia koncepcji przystającej do części utworów okazywały się nie w pełni efektywne. Zróżnicowanie celów i sposobów funkcjonowania odniesień mitologicznych u poszczególnych poetów sprawia, że zarysowanie ostrych linii podziału i wyraźnych rozgraniczeń klasyfikacyjnych jest zadaniem niezwykle trudnym.

Specyfikę niniejszej książki określa zdecydowane ukierunkowanie przeprowadzanych analiz na interpretację tekstu poetyckiego, skoncentrowaną na jego wewnętrznej problematyce i wychodzącą znacznie poza kompleks zagadnień związanych ze stosunkiem autorów do literackiej tradycji. Wybór takiego profilu badań zdeterminowany został dwoma czynnikami. Po pierwsze, poeci augustowscy w swych utworach wyznaczyli mitologii rolę nie samodzielnego tematu, lecz szczególnego środka artystycznej ekspresji. Pełne odczytanie i zrozumienie funkcji odniesienia mitologicznego w danym utworze staje się zatem osiągalne poprzez analizę wzajemnych oddziaływań zachodzących pomiędzy płaszczyzną mitu a płaszczyzną literackiej rzeczywistości. Skoro zindywidualizowany kontekst niemitologiczny determinuje postać i funkcję mitologicznych porównań i metafor, nie sposób rozpatrywać ich oddziaływania bez szerokiego uwzględnienia interpretacji całości poetyckiej wizji. Po drugie, o ile w dotychczasowych badaniach wielokrotnie i w wyczerpujący sposób poruszano zagadnienia związków łączących elegików i Horacego z tradycją artystycznych zastosowań mitologii, poszukując w literaturze greckiej źródeł inspiracji poetów augustowskich i rozważając kwestie twórczego naśladownictwa, o tyle problematyka funkcjonowania mitologicznych ewokacji w obrębie struktury utworów pozostawała na dalszym planie i w opracowaniach całościowych uwzględniana była w nader nikłym stopniu.

Powyższym założeniom podporządkowany został formalny układ naszej książki. Rozdział I rozpoczyna się od wprowadzenia w problematykę wzajemnych odniesień sfery rzeczywistości i sfery mitu w utworach elegików i Horacego, i z tej perspektywy przechodzi do prezentacji systemowego opisu funkcjonowania mitologii w augustowskiej poezji miłosnej. Zaproponowany system oparty został na kategoriach „celu” oraz „sposobu” oddziaływania odwołań mitologicznych w strukturze utworów, z zaznaczeniem, że dokonane w obrębie tych kategorii podziały cechują się dużym stopniem umowności i elastyczności.

Zarys koncepcji systemowej z rozdziału wstępnego będzie stanowił podstawę dla szczegółowych analiz utworów Propercjusza, Tibullusa, Owidiusza i Horacego, zamieszczonych w kolejnych rozdziałach (II-V). W odniesieniu do każdego z omawianych przykładów podjęta zostanie próba określenia dominującej tendencji funkcjonalnej wprowadzonych przez autorów ewokacji mitologicznych, mająca na celu wskazanie, choćby w przybliżeniu, miejsca utworu w całości opisanego uprzednio systemu. Pragnąc jednakże uniknąć forsowania zbyt ostrych rozgraniczeń w sytuacji, gdy obserwowany w dużej części utworów synkretyzm funkcji i technik artystycznych nie poddaje się rygorystycznym klasyfikacjom, uznaliśmy, że tego rodzaju identyfikacje systemowe mają jedynie znaczenie orientacyjne. Głównym celem rozbudowanych analiz jest ukazanie szerokiego spektrum odcieni funkcjonalnych i złożoności oddziaływań mitologicznego segmentu, o którego roli każdorazowo decydują cele i potrzeby konkretnego utworu.

Należy w tym miejscu również zaznaczyć, że znaczne różnice w długości rozdziałów są nieuniknioną konsekwencją dużego zróżnicowania częstotliwości, z jaką poszczególni poeci sięgali po mit, oraz stopnia rozbudowania wzajemnych związków pomiędzy sferą mitu i sferą rzeczywistości literackiej w twórczości każdego z autorów. Szczególnie obszerny jest rozdział poświęcony Propercjuszowi, który wyjątkowo często stosował skomplikowaną i wymagającą niezwykle drobiazgowych analiz technikę mitologicznych aluzji i skojarzeń.

Wszystkie cztery rozdziały analityczne definiują, na podstawie omówionych przykładów, tendencję funkcjonalną preferowaną przez poszczególnych poetów; starają się zarazem ustalić związek tych preferencji z całością artystycznej wizji zawartej w utworach elegików i Horacego. Rozdziały te kończą się szczegółowymi podsumowaniami, uzupełnionymi o wnioski sformułowane z perspektywy ogólnej, zawarte w zakończeniu książki.

Książka niniejsza jest skróconą wersją rozprawy doktorskiej, której publiczna obrona odbyła się 5 czerwca 1996 na Wydziale Filologicznym Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie. Autor pragnie wyrazić serdeczne podziękowania za wszechstronną pomoc i cenne uwagi promotorowi przewodu doktorskiego, Prof. dr hab. Stanisławowi Stabryle, a także recenzentom, Prof. dr hab. Jerzemu Danielewiczowi i Prof. dr hab. Józefowi Korpantemu.

NOTA WYDAWNICZA

Za podstawę cytowania oryginalnych tekstów omawianych autorów przyjęto następujące wydania:

Sexti Properti elegiarum libri IV, ed. P. Fedeli, Stuttgart 1984.

Albii Tibulli aliorumque carminum libri tres, ed. F. W. Lenz, G. K. Galinsky, Leiden31971.

Ovid: Amores; vol. I: Text and Prolegomena, ed. J. C. McKeown, Liverpool 1989.

Q. Horati Flacci opera, ed. D. R. Shackleton Bailey, Stuttgart 1985.  

Nieliczne przypadki odstąpienia od tekstu tych wydań zostały każdorazowo odnotowane w przypisach. Przy powoływaniu się na źródła naukowe (zarówno wydania krytyczne, jak i literaturę pomocniczą) zrezygnowano z podawania referencji za pomocą (pełnego lub skróconego) tytułu cytowanego dzieła, jak również z odsyłania do wcześniejszych przypisów. Każdorazowo wymieniane jest jedynie nazwisko autora oraz rok wydania książki lub artykułu; dane te umożliwiają identyfikację pozycji w oparciu o zamieszczony na końcu książki spis bibliografii i wykaz skrótów. Polskie brzmienie imion postaci mitologicznych uzgodnione zostało ze Słownikiem mitologii greckiej i rzymskiej Grimala (Wrocław 1987).

ROZDZIAŁ PIERWSZY

MIEJSCE I ROLA MITU W STRUKTURZE ŚWIATA POETYCKIEGO AUTORÓW AUGUSTOWSKICH

Konstrukcja świata augustowskich poetów miłości podporządkowana jest ściśle naczelnemu tematowi: przeżywaniu uczucia w różnych jego aspektach emocjonalnych i zmysłowych - od fascynacji, żaru miłosnych uniesień, deklaracji wierności i oddania, do szału zazdrości i bólu niespełnienia. Indywidualizm postawy „poety we własnej osobie”9 znalazł odzwierciedlenie zarówno w kreacji całkowicie nowej, autonomicznej rzeczywistości literackiej, jak i w głęboko osobistym, „subiektywnym” tonie utworów. Ukazane w utworach postaci, miejsca i wydarzenia przypominają rzeczywistość rzymską końca I wieku pne.10 na tyle, na ile było to potrzebne do zbudowania artystycznej wizji świata oglądanego przez pryzmat osobistych przeżyć i refleksji. Poeci pominęli aspekty nieistotne lub nie przystające do konstruowanego obrazu, zrywając z dyktatem bezpośrednich, natychmiastowo weryfikowalnych odniesień do faktów zewnętrznych, pozaliterackich. Nie jest to zatem świat „prawdziwy” w sensie obiektywnego odzwierciedlenia rzeczywistości historycznej11. Jego realność zamyka się w granicach kreacji literackiej, do której dostęp uzyskujemy po przyjęciu subiektywnej perspektywy oglądu świata narzuconej przez wypowiadający się w pierwszej osobie podmiot12 Przy spojrzeniu z tej perspektywy (co wcale nie musi oznaczać identyfikacji z postacią zakochanego poety!) rzeczywistość wykreowana staje się jedyną „prawdziwą”.

Wysunięcie na pierwszy plan tematyki erotycznej w twórczości elegików rzymskich łączy się w dużym stopniu ze skomplikowaną kwestią genezy i rozwoju gatunku elegijnego13. Nurt erotyczny w obrębie tego gatunku, swymi korzeniami sięgający greckiej liryki archaicznej (wiadomo, że Mimnermos zatytułował jedną z ksiąg swych utworów imieniem ukochanej: Nanno) ewoluował stopniowo. W odniesieniu do twórczości późniejszych autorów, takich jak Antymach z Kolofonu (Lyde), Hermezjanaks (Leontion), czy Fanokles (Erotes e kaloi), niezwykle nikły stan zachowania oraz przekazy pośrednie pozwalają stwierdzić, że były to prawdopodobnie zbiory elegii komponowanych w zapoczątkowanej przez Hezjoda tradycji poezji katalogowej, łączące narrację mitologiczną z elementami gwasz-biograficznymi14. Te ostatnie występują w formie silnie zredukowanej i zasadniczo ograniczają się do zadedykowania utworów ukochanej osobie i nazwania zbioru jej imieniem. Tworzą natomiast ramę dla rozbudowanej narracji: opowiedzenia historii miłosnych wyselekcjonowanych z zasobu mitologicznego.

W sposobie mówienia o miłości istnieje fundamentalna, wykluczająca prostą linię rozwoju gatunku, odmienność „obiektywnej” postawy Aleksandryjczyków i „subiektywnej” postawy Rzymian. O ile bowiem poeta aleksandryjski jedynie sugerował własne zaangażowanie emocjonalne, a zasadniczy cel artystyczny pokładał w relacjonowaniu miłosnych przygód bohaterów mitologicznych, o tyle elegik rzymski dążył przede wszystkim do wyrażenia i opisania własnych cierpień i przeżyć miłosnych. Miłość poety - podmiotu elegii - stała się nie tylko punktem wyjścia, ale zarazem bezdyskusyjnie naczelnym tematem utworów, decydującym zarówno o całościowej strukturze świata przedstawionego, jak i o doborze środków artystycznej ekspresji.

Artystyczny przełom w poezji, jaki dokonał się u schyłku Republiki rzymskiej za sprawą estetyki neoteryków na czele z Katullusem, zaowocował całkowicie nowym spojrzeniem na uczucie. W utworach Propercjusza i Tibullusa miłość jest potężną, wszechwładną siłą, która bez reszty opanowuje zakochanego i czyni go całkowicie podporządkowanym dziewczynie, ukazywanej jako władcza, kapryśna i niedostępna, a jednocześnie fascynująca i ubóstwiana dura puella. Rzymska koncepcja servitium amoris15 - będąca niewątpliwie potężnym wyzwaniem artystycznym i obyczajowym w konserwatywnie nastawionym społeczeństwie rzymskim - zakładała całkowite podporządkowanie się woli kochanki i gotowość do ponoszenia wszelkich ofiar: zakochany staje się niewolnikiem osoby, której miłości pragnie.

Do preferowanej przez dwóch starszych elegików postawy „nieszczęśliwego kochanka” z pewnością nie przystaje nonszalancki i cyniczny tenerorum lusor amorum Owidiusz, ani, tym bardziej, zrównoważony i ironiczny Horacy. Pierwszy z nich reprezentuje schyłkową fazę krótkotrwałego okresu rozkwitu elegii rzymskiej16; doskonale znając i po mistrzowsku stosując - często w celach parodystycznych - topikę i techniki artystyczne wypracowane przez swych poprzedników, afirmuje miłość pojmowaną jako ludus, a w miejsce cierpienia i łez proponuje zmysłowość i humor. Drugi z poetów natomiast nigdy nie identyfikował się z postawą elegijną, formalnie nawiązując w swych Carmina do tradycji greckiej liryki archaicznej17 i traktując miłość jako przyjemne i niekiedy wręcz niezbędne dopełnienie otium, pod warunkiem, że namiętność nie przekroczy granic rozsądku. Zaliczenie Owidiusza i Horacego do swoistej „opozycji anty romantycznej” w stosunku do „romantyków” Propercjusza i Tibullusa trafnie określa obecność w augustowskiej liryce miłosnej dwóch alternatywnych opcji18, chociaż „romantyzm” i „antyromantyzm” miał u każdego z tych poetów nieco odmienne oblicze.

Przeżywane „tu i teraz” wydarzenia i emocje nie wypełniają jednak całkowicie czasu i przestrzeni utworów augustowskich poetów miłości. Opisując własne uczucia, poeci sięgają jednocześnie do innej, specyficznej sfery, definiowanej przez mityczne „tam i niegdyś”. Przeżycia, dramaty i namiętności bogów i herosów, ewokowane w licznych aluzjach, przytoczeniach i porównaniach, tworzą drugi, równoległy z rzeczywistym, poziom poetyckiego świata, odrębny i wyrazisty, a zarazem stanowiący integralną część artystycznej wizji.

Obecność mitologii w utworach poetyckich, wynikająca ze ścisłych związków mitu i literatury, łączy się z symboliczną naturą mitów, kryjących pod fabularną formą opowiadania znaczenia i treści o wymiarze ogólnym i ponadczasowym, daleko wykraczającym poza konkretność bezpośredniej narracji. Opowieści, których bohaterami są istoty ponadludzkie (z wyglądu i zachowania przypominające zwykłych ludzi), rozgrywają się poza czasem historycznym, chociaż sekwencje zdarzeń często mogą przypominać chronologię zwykłego czasu. Symboliczny wymiar czasu, przestrzeni, postaci i wydarzeń w opowieściach mitologicznych bliski jest w swej istocie funkcjonowaniu metafory w dziele literackim. Pod fabularną warstwą opowieści kryją się znaczenia dodatkowe o konotacjach sięgających do głębokiej sfery wspólnego dziedzictwa ludzkich przeżyć i doświadczeń19.

Poeci augustowscy nie opowiadają mitu za pomocą rozbudowanej narracji, lecz odsyłają do niektórych jego fragmentów, powołując się na różne postacie i epizody. Dokonują tego najczęściej za pomocą wprowadzanych w strukturę utworów krótkich porównań i exempla20, występujących pojedynczo lub łączonych w katalogi. Exemplum zawiera się zwykle w jednym lub dwóch dystychach, katalog obejmuje dwa do czterech (Propercjusz) lub pięciu (Owidiusz) segmentów. Zarówno exempla, jak i porównania z formalnego punktu widzenia należą do środków perswazji retorycznej o tradycji głęboko zakorzenionej w praktyce literackiej i opisanej przez starożytnych teoretyków. Skonstruowane w oparciu o metodę dedukcyjną i dwuwarstwowość znaczeniową, poprzez powołanie się na autentyczne lub fikcyjne wydarzenie, zakładają osiągnięcie szeroko rozumianego efektu perswazyjnego (exemplum, id est rei gestae aut ut gestae utilis ad persuadendum id, quod intenderis, commemoratio\ Quint. Inst. V.11.6).

Istota odniesień mitologicznych leży zatem w ich funkcjonalności (ad persuadendum). Nie mogąc zaistnieć jako jednostka autonomiczna, exemplum zostaje wbudowane w stylistyczną strukturę utworu i osadzone w nowym dla siebie kontekście treściowym - wykreowanym przez poetę świecie miłosnych przeżyć i doświadczeń. Staje się wtedy wielofunkcyjnym środkiem ekspresji artystycznej21, wysoce specyficznym ze względu na swoją „nieprzezroczystość”. Wnosi bowiem do utworów własną zawartość fabularną, budując w świecie poetyckim, niejako „ponad” rzeczywistością, dodatkowy poziom znaczeniowy: barwny, sugestywnie bajeczny świat mitu, różnorodnością zdarzeń, formatem postaci, intensywnością doznań przewyższający normy realnego życia, apelujący do wyobraźni i emocji odbiorcy bogactwem symbolicznych podtekstów.

Skondensowana forma exemplum, porównania czy nieznacznej niekiedy aluzji obejmuje jedynie kilka wyselekcjonowanych szczegółów narracji mitologicznej, sugerujących kierunek myślowych skojarzeń i eksponujących opartą na podobieństwie lub kontraście zasadę umożliwiającą łączenie mitu i rzeczywistości. Myślowa rekonstrukcja ewokowanego epizodu wraz z pełnym odczytaniem jego zawartości treściowej - pozostaje zadaniem odbiorcy22. Poeta buduje mitologiczną przestrzeń utworów przy użyciu procedury porównywalnej do tej, jaką stosował przy opisie świata realnego: drogą doboru fragmentów, które uznał za istotne w swojej wizji. W wyselekcjonowanych wątkach pozostaje tylko minimalna część bogatej fabuły, na tyle jednak znacząca, aby, po włączeniu w strukturę utworu, exemplum można było odczytać zgodnie z zamiarem autora. Wyraźnie zauważalne zarówno w plastyce, jak i w literackiej tradycji aleksandryjskiej tendencje do deheroizacji i erotyzacji mitologii rozwinięte zostały przez twórców augustowskich w ich dążeniu do ukształtowania całościowej wizji świata w sposób umożliwiający najpełniejsze wyeksponowanie osobistych przeżyć. W widzianej oczami poetów, odheroizowanej mitologii głównym źródłem motywacji działań i naczelną zasadą sterującą biegiem wydarzeń jest - podobnie jak w codziennym życiu - miłość we wszystkich jej odmianach.

Pojedyncze exempla mitologiczne, konstytuując w utworach paralelny z doświadczeniem realnym obszar mitycznego czasu i przestrzeni, zachowują łączność ze swym pierwotnym kontekstem, od którego formalnie zostały odizolowane. Odbiorca odesłany zostaje do przekazanego przez tradycję kulturową i literacką całościowego kompleksu fabulae, w którym odnajduje informacje pominięte w exemplum. Narracyjny charakter fabulae skłania do rozpatrywania funkcjonalności odniesień mitologicznych przede wszystkim w kategoriach analizy literackiej; fenomenologiczne aspekty mitycznej ponadczasowości i uniwersalizmu23 pozostają przy tym ważnymi kategoriami pomocniczymi.

Zastosowana w exemplum technika kondensacji szczegółów, wymagająca od odbiorcy samodzielnego uzupełnienia treści fabularnej, ma wiele wspólnego ze skrótami myślowymi charakterystycznymi dla sztuk plastycznych24 Wiele spośród poetyckich exempla odwołuje się do wyobraźni wizualnej odbiorców poprzez eksponowanie malarskich aspektów ewokowanych postaci i zdarzeń. Sztuki plastyczne użyczyły poetom kształtów i barw, gdy dążyli do przekroczenia granic codzienności poprzez zacieranie ścisłego rozdziału pomiędzy realnością a mitem. W dychotomicznej strukturze świata poezji miłosnej obie sfery dopełniają się wzajemnie, tworząc nierozerwalną syntezę dziedzin pozornie opozycyjnych.

Wysoki stopień integracji materiału mitologicznego z całościowym kontekstem utworów, będąc świadectwem artystycznej maestrii, jednocześnie stanowi poważną przeszkodę przy konieczności sumarycznego wyodrębnienia szczegółowych funkcji mitologii w twórczości erotycznej poetów augustowskich.

Płaszczyzna mitologiczna w utworach nie istnieje samodzielnie: pod względem zawartości fabularnej, jak i w wymiarze funkcjonalnym została ściśle podporządkowana celom założonym przez autorów realizujących nowatorską w rzymskiej literaturze koncepcję poezji osobistej. Kierunki funkcjonowania odniesień mitologicznych wynikają z potrzeb utworów, do których zostały włączone i najpełniej uwidaczniają się przy interpretacyjnej analizie tekstów, będącej przedmiotem szczegółowych rozważań zawartych w dalszych rozdziałach niniejszej książki.

Pozostając obecnie na wysokim poziomie uogólnienia, postaramy się zdefiniować generalne tendencje w poetyckim wykorzystaniu mitologii, biorąc pod uwagę kategorię „celu”, rozumianego jako osiągnięcie, dzięki powołaniu się na mit, zamierzonego przez autora efektu artystycznego, oraz kategorię „sposobu”, oznaczającą metodę oddziaływania odniesienia na odbiorcę, za pomocą której cel zostaje zrealizowany. Przy zastrzeżeniu dużej płynności granic dokonywanego podziału, wśród celów wprowadzania odniesień mitologicznych można wyodrębnić trzy zasadnicze kierunki: idealizację, argumentację i humor, wśród sposobów oddziaływania: technikę aluzyjną i technikę ilustracyjną.

Bliższy opis tak nazwanych tendencji rozpocznijmy od przypomnienia, że do spoglądania na mitologię poprzez pryzmat funkcjonalności upoważnia nas dominująca u elegików i Horacego forma exemplum, którego specyfikę ex definitione określa element perswazji: ukierunkowanie wnoszonych treści na wywarcie odpowiedniego wrażenia na odbiorcy. Źródeł perswazyjnego oddziaływania opowiadań o bogach i bohaterach należy upatrywać w autorytecie mitycznej perspektywy i symbolicznym charakterze materii mitologicznej, oferującej szerokie możliwości poetyckiej eksploracji zarówno w bogactwie i barwności kompleksu fabularnego (significans), jak i głębokiej sferze znaczeń uniwersalnych (significandum). Percepcja wprowadzonego do utworu exemplum ma przebieg dwustopniowy, jeżeli weźmiemy pod uwagę, że dostęp do ukrytego significandum uzyskiwany jest poprzez podjęcie działań artystycznych w obrębie bezpośrednio dostępnego significaris, czyli zbioru opowieści25. Po osiągnięciu identyfikacji exemplum z jego pierwotnym, szerokim kontekstem fabularnym następuje otwarcie kryjącej się pod fabulae perspektywy mitycznego universum. Zasadniczo wszystkie mitologiczne przytoczenia opierają się na pełnym zaangażowaniu warstwy fabularnej; skala aktywizacji uniwersalnych znaczeń wykazuje natomiast w poszczególnych przypadkach dużą rozpiętość.

Szeroko rozumianą tendencję idealizacyjną napotykamy w przypadkach dążenia autora do wyrażenia poprzez mit osobistego przeżycia, nadania głębi psychologicznej opisywanej postaci, sytuacji lub stanowi emocjonalnemu. Powołanie się, często w bardzo oszczędnej, aluzyjnej formie, na analogię pomiędzy poetycką rzeczywistością a fragmentem świata bogów i herosów wywołuje ciąg myślowo-skojarzeniowy, silnie działający na uczuciową i estetyczną wrażliwość odbiorcy. Przytaczane exempla, ze swym szerokim kontekstem fabularnym i głęboko sięgającymi symbolicznymi implikacjami, łączą intymność subiektywnego doświadczenia - radości, smutku, rozpaczy, nadziei - z ponadczasowym obiektywizmem mitologii26. Postawa afirmacji w stosunku do mitycznego universum, zawierającego fundamentalne prawdy o ludzkiej egzystencji, umożliwia ekspresję subtelnych odcieni osobistych przeżyć w języku złożonych symboli.  

Fabularne bogactwo mitologii dostarcza pod dostatkiem materiału do przeprowadzania paralel, w których doświadczenie indywidualne zostaje skonfrontowane z mitycznymi wzorcami postaw i przeżyć27. Potraktowanie mitologii w kategoriach poetyckiego deja vu nadaje uczuciu poety szczególnej wagi i głębi, a jego kochankę stawia na równi z boginiami i heroinami. Idealizacja rzeczywistości poprzez mit, zachodząca w przypadku zgodności (choćby tylko intencjonalnej) rzeczywistego doświadczenia z mitycznym standardem, stanowi element artystycznej strategii szczególnie często wykorzystywany przez Propercjusza. Wzorcowość świata mitów, umożliwiająca poecie eksponowanie tego typu podobieństw, dotyczy symbolizowanych przez fabułę mitu pojęć i wyobrażeń związanych z postawą silnego zaangażowania emocjonalnego. Wzorce przeżyć i zachowań, nadające perspektywicznej głębi osobistemu doświadczeniu poety, zakomunikowane zostają za pomocą wprowadzania ministruktur fabularnych, których własna, konkretna zawartość sytuacyjna pozostaje, rzecz jasna, poza ścisłymi ramami konfrontacji mit-rzeczywistość, dokonującej się w obrębie znaczeń symbolizowanych.

W ten sposób Propercjusz ukazuje wyjątkowość i niepowtarzalność własnego uczucia poprzez przywołanie historii Protesilaosa, (1.19.7-14). Niekiedy jednak celem przeprowadzenia tego typu paraleli bywa również stwierdzenie nieprzystawalności fragmentu realnego świata do idealnego wzorca (1.1.9-16): wyłonione z tego kontrastu pytanie o granice zgodności ludzkiego doświadczenia ze standardami mitycznymi, nawet gdyby pozostawało bez odpowiedzi, jest problemem sięgającym głębiej niż poziom mitologicznej struktury fabularnej.

Zastosowania argumentacyjne mitologii pojawiają się z reguły w utworach formułujących (w sposób mniej lub bardziej bezpośredni) rodzaj konkretnego komunikatu, skierowanego zazwyczaj do wskazanej w obrębie świata przedstawionego postaci28. Stosowanie procedury argumentacyjnej wynika z potrzeby udowodnienia prezentowanej tezy lub przekonania o słuszności lub błędności opisywanego stanowiska; tendencja ta wykazuje związek z zauważalnym już w elegii subiektywnej nurtem dydaktyki miłości29, podjętym później szeroko w ramach rozwiniętej przez Owidiusza postawy praeceptor amoris. Przywołanie exempla mitologicznych wzmacnia siłę perswazyjną zawartych w utworach zapewnień, pouczeń i przestróg.

Przykład użycia struktury katalogowej skonstruowanej na zasadzie antytetycznego porównania mitu i rzeczywistości napotykamy u Propercjusza w elegii 1.2.15- 26: ganiąc postępowanie ukochanej Cynthii, poeta wskazuje na cztery godne naśladowania wzorce mitycznych heroin. U Horacego połączonej z aluzyjnymi groźbami i ostrzeżeniami krytyce postawy adresatki służy exemplum Thyestesa i mitologiczny ekskurs o genezie gniewu (carm. 1.16), a także obszernie zrelacjonowana historia Europy (carm. 11121.25-76).

Przy wykorzystaniu mitologii w celu wsparcia zawartej w utworze argumentacji, odmiennie niż przy tendencjach idealizacyjnych, nie wszystkie exempla. angażują w pełni głębokie symboliczne znaczenia mitycznego universum. W każdym natomiast przypadku przytoczone przez poetę exemplum musi być postrzegane jako część większej struktury fabularnej. Opowieść, na którą się powołuje, zwykle zarysowana jest bowiem kilkoma zaledwie szczegółami, nie tyle informującymi o jej treści, co odsyłającymi do szerszej znajomości mitologii (fabulae) ze strony odbiorcy. Bez przywołania tej wiedzy exemplum stałoby się nieczytelne.

Przy generalnym zachowaniu postawy akceptacji i respektu w stosunku do autorytetu mitów, będącego źródłem perswazyjnej mocy przytaczanych przykładów, niejednokrotnie obserwujemy również pewną dozę sceptycyzmu wobec symbolicznych implikacji materii mitologicznej. Specyficzne „spojrzenie z dystansu” zaobserwować można w przypadkach argumentacji utrzymanej w lekkim, niekiedy żartobliwym tonie. Taki ton dowodzenia napotykamy u Owidiusza (Am. II.8.11- 12) i Horacego (carm. II.4.2-12), udowadniających za pomocą mitologicznych precedensów, że nie ma nic nagannego w miłostkach z niewolnicą.

Dwa ostatnie przykłady mitologicznej argumentacji pod względem lekkości tonu graniczą z humorystyczną tendencją zastosowań mitu. Programowo przyjęta postawa opozycji w stosunku do głębokich konotacji symbolicznych mitologicznej struktury powoduje, że autorytet „uniwersalnego standardu” zostaje wyraźnie zrelatywizowany. Dążenie do uzyskania efektu humoru i żartu dzięki wprowadzaniu mitu do utworów sytuuje się zatem na pozycji biegunowo przeciwnej niż nurt idealizacyjny. Charakterystyczne przede wszystkim dla Owidiusza swobodne operowanie odniesieniami i aluzjami do świata bogów i herosów niejednokrotnie zbliża się do pojęcia wyrafinowanej zabawy.

Paralele przeprowadzane pomiędzy mitem a rzeczywistością wywołują efekt humorystyczny zarówno poprzez tendencyjne przerysowania w obrębie samych odniesień, jak również poprzez zamierzoną dysproporcję pomiędzy wysokim tonem exemplum a pospolitością kontekstu sytuacyjnego. W ten sposób Owidiusz zestawia z Ajaksem, Orestesem i Diomedesem zbyt gwałtownego kochanka, który w wirze kłótni uderzył swoją dziewczynę, a w ofierze wybujałego temperamentu, Korynnie, wadzi podobieństwo do Atalanty, Ariadny i Kasandry (Am. 1.7.7-10, 13-18, 31-4). Zdecydowany brak respektu dla powagi mitycznych opowieści wykazuje prowokacyjne wykorzystanie historii Danae i Io dla zilustrowania zasady atrakcyjności „zakazanego owocu” (Am. 11.19.27-30). Bogactwo zasobu mitologicznego dostarcza pod dostatkiem materiału łatwo poddającego się ingerencji poety świadomego założonych przez siebie celów30 Odpowiednie ukształtowanie exemplum jest kwestią właściwego rozłożenia akcentów.

Wielokrotnie mamy również do czynienia ze wzbogaceniem efektu humoru o aspekty wyraziście parodystyczne, ukierunkowane zwłaszcza na preferowaną w twórczości Propercjusza grę mitologicznych aluzji i niedopowiedzeń. Wirtuozowsko operując skomplikowanymi technikami poetyckimi Owidiusz z właściwą sobie swobodą potrafi doprowadzić je ad absurdum. Wśród szeregu przykładów nurtu parodystycznego warto tu wspomnieć o Am. 1.10, utworze będącym przewrotną reinterpretacją elegii 1.3 Propercjusza.

Funkcjonalne aspekty odniesień mitologicznych w obrębie zarysowanych powyżej trzech tendencji: idealizacji, argumentacji i humoru, w ogólnych zarysach zgodne są z generalnymi trendami w ukształtowaniu artystycznej wizji świata u poszczególnych poetów. Szeroko rozumiane tendencje idealizacyjne harmonizują z postawą bezgranicznie oddanego, cierpiącego z miłości kochanka, charakterystyczną dla utworów Propercjusza i Tibullusa. Dążenie do wykorzystania mitu jako polemicznego lub perswazyjnego argumentu, dostrzegalne zasadniczo u wszystkich autorów, najbardziej typowe jest dla Horacego, chętnie przyjmującego w poezji miłosnej postawę obserwatora i doradcy. Eksploatacja wypływających z odpowiedniego manipulowania mitologicznymi przykładami efektów humorystycznych koresponduje z preferowaną przez Owidiusza postawą antycznego Don Juana, który, krążąc po Rzymie pełnym pięknych kobiet, ma wrażenie, że pragnienia większości z nich podobne są do jego własnych.

Wyraźnie rzucająca się w oczy polaryzacja tendencji i postaw zachodzi w przypadku „idealizacji” i „humoru”. W części utworów mamy jednakże do czynienia z przynajmniej częściowym zbliżeniem opozycyjnych stanowisk. Lekkość ujęcia tematu nie jest obca poważnemu zazwyczaj Propercjuszowi31: pewne cechy żartobliwej przesady zauważamy, przykładowo, w jego elegii II. 14.1-10, gdzie miłosne uniesienia nocy spędzonej z kochanką porównane zostały ze starannie wyselekcjonowanymi przykładami triumfu i radości przeżywanych przez bohaterów mitów w sytuacjach mającyćh niewiele wspólnego z erotyczną ekstazą. Owidiusz, z kolei, łagodzi (choć nie końca) ostrze swego humoru, przypominając mityczne precedensy konfliktów zbrojnych sprowokowanych przez kobiecą piękność (Am. II. 12.17-26). Zastosowanie mitologii w celach argumentacyjnych wydaje się natomiast być kierunkiem najbardziej neutralnym. Perswazyjna wymowa porównań i aluzji może być dodatkowo nacechowana zarówno wzniosłą powagą (Prop. 1.2; 1.15; Hor. carm. III.27), jak i dozą humoru (Hor. carm. II.4; Ovid. Am.II.8). Tego typu nakładanie się tendencji najlepiej świadczy o wysokim stopniu ich umowności i przemawia przeciwko dążeniu do forsowania sztywnych podziałów.

Równie ważnym, obok „celu”, aspektem funkcjonalności odniesień mitologicznych jest wspomiany wyżej „sposób” oddziaływania exemplum. Spośród dwóch stosowanych przez poetów metod szczególnie dużym stopniem skomplikowania charakteryzuje się preferowana zwłaszcza przez Propercjusza technika aluzyjna. Jak uprzednio zaznaczaliśmy, dotarcie do uniwersalnej sfery znaczeń symbolizowanych mitologii dokonuje się za pośrednictwem powierzchniowej warstwy fabularnej, charakteryzującej się obfitością różnorodnych motywów, intensywnością obrazów i bogactwem złożonych powiązań pomiędzy poszczególnymi wątkami. Aluzyjny potencjał mitologii wiąże się z brakiem ściśle linearnego układu zdarzeń w kompleksie narracyjnym: przywołanie dowolnego mitycznego epizodu otwiera praktycznie nieograniczony dostęp do całości tego barwnego świata i wędrówkę drogą kolejno następujących asocjacji, przy czym liczne rozgałęzienia fabuły umożliwiają w każdej chwili zmianę kierunku i podjęcie nowego wątku. Zasadniczy proces funkcjonowania aluzji mitologicznych dokonuje się zatem w obrębie fabulae, poprzez wskazywanie lub sugerowanie łańcucha skojarzeń w „poziomej” płaszczyźnie postaci i zdarzeń, niezależnie od eksploatacji waloru symbolicznego, a nawet przy zdecydowanym jego zredukowaniu (czyli w sytuacji, gdy założeniem poety nie jest „idealizacja” świata).

Fabuła mitologiczna wprowadzana jest do utworu w skondensowanej postaci krótkich exempla dla ich odczytania konieczne jest „uzupełnienie” brakujących fragmentów narracji, czyli wyjście poza bezpośrednią warstwę słowną. Dzięki tak uzyskanej dwutorowości przekazu32 możliwe staje się wzbogacenie wymowy utworu o dodatkowe treści nie wypowiedziane wprost: istotną informację lub sugestię, ewokowaną w świadomości odbiorcy drogą odpowiednio ukierunkowanego następstwa skojarzeń33. Technika aluzyjna, której stosowanie nie musi być ściśle uzależnione od wejścia w sferę „głębokiej” symboliki, wykorzystuje w równym stopniu elementy mitu i rzeczywistości, silnie spajając obydwie płaszczyzny w utworach poetów augustowskich.

Poetyckie obrazowanie charakteryzujące się gwałtownymi, często zaskakującymi zwrotami myśli, angażuje mitologię do subtelnej gry niedopowiedzeń i aluzji, umożliwiającej transpozycję łańcucha wielokierunkowych skojarzeń na strukturę intelektualną utworów. Dzieje się tak zarówno w przypadku nie wyartykułowanych w warstwie słownej, lecz wyraźnie przez mit sugerowanych ostrzeżeń wobec adresata (np. w dystychach kończących el. II.9 Propercjusza), jak i w wielu utworach rozważających różnorodne implikacje analogii przeprowadzanych pomiędzy aktualnym doświadczeniem a mitycznymi precedensami. Poprzez obrazy wyłaniające się z kolejno ewokowanych exempla Propercjusz konstruuje wizerunek charakteru Cynthii (1.3), mówi o jej niewierności (1.15) i głębi własnego uczucia (1.19). W utworze II.3 Tibullusa opis starań podjętych w imię uczucia przez Apollina pośrednio sugeruje niepewną perspektywę spełnienia miłosnych pragnień kochanka Nemesis. Treścią wnoszoną przez exempla aluzyjnie operuje Horacy w pieśniach skierowanych do Asterie (c. III.7: przykłady Bellerofonta i Peleusa) i Galatei (III.27: dzieje porwania Europy). Natomiast wykorzystanie mitologicznych skojarzeń przez Owidiusza łączy się zwykle, jak w Am. 1.10, z dążeniem do parodystycznego przerysowania techniki aluzyjnej stosowanej „na poważnie” przez wcześniejszych elegików.

Wykorzystanie aluzyjności exempla stwarza gęstą sieć powiązań pomiędzy segmentami mitologicznymi a kontekstem sytuacyjnym, rozciągającą się często na całość utworu i stanowiącą niekiedy jeden z głównych czynników jedności kompozycyjnej. Analizując szczegółowe aspekty techniki aluzyjnej w poszczególnych utworach, trzeba jednocześnie mieć świadomość niebezpieczeńtwa poprowadzenia interpretacji tekstu w kierunku niezupełnie zgodnym z zamierzeniami poety. Warto tu przytoczyć dwie charakterystyczne opinie, dotyczące aluzyjnego charakteru mitologii Propercjusza i Horacego:

„...one real difficulty in interpreting him [=Propertius] is to determine on each occasion whether it matters that this mythological analogy is used, so that the poem is genuinely allusive and dependent on something outside itself for its understanding, or whether we are instantly told all that we need to know” (HUBBARD, 1974, s. 17)

„It is always difficult to know just how far to pursue a mythological allusion beyond the details to which the poet [=Horace] explicitly draws our attention” (SANTIROCCO, 1986, s. 39)

Stwierdzenia te trafnie charakteryzują rodzaj trudności, przed którymi staje zarówno czytelnik, jak i badacz. W wielu bowiem utworach oddziaływanie exemplum nie zakłada (poza niezbędną myślową rekonstrukcją całości ewokowanego epizodu) przekazywania dodatkowych treści w sposób pośredni. Możemy wtedy mówić o technice ilustracyjnej, w której exemplum ma charakter egzemplifikacyjno-prowerbialny, a jego znaczenie nie wykracza poza ramy przekazu bezpośredniego. Sięgnięcie przez odbiorcę „poza tekst”, do szerszego kontekstu fabularnego, konieczne jest dla zrozumienia exemplum, natomiast nie stanowi punktu wyjścia do tropienia dodatkowych skojarzeń i niedopowiedzeń, jak to miało miejsce przy technice aluzyjnej.

Za pomocą pojedynczego odniesienia lub mitologicznego katalogu poeta ilustruje wybrany aspekt opisywanej sytuacji, stanu emocjonalnego lub doświadczenia, w sposób poważny lub żartobliwy uzasadnia stawianą tezę, otacza prezentowaną postać (najczęściej kochankę) aureolą wzniosłości albo atmosferą zmysłowego humoru. Istotne jest, że oddziaływanie mitologicznego porównania nie rozciąga się zwykle na większą partię utworu, lecz ograniczone jest do najbliższego kontekstu sytuacyjnego i w sposób maksymalnie wyrazisty, bez zaangażowania podskórnego nurtu nie wypowiedzianych aluzji, realizuje wyznaczone cele w obrębie tendencji idealizacyjnej, argumentacyjnej lub humorystycznej.

Tego rodzaju technikę zastosował Propercjusz w elegii 11.16.30-31, przywołując tragiczne dzieje Eryfile i Kreuzy dla wzmocnienia wymowy skierowanego do kochanki wywodu, w którym krytykuje cechujące dziewczynę pożądanie kosztownych darów. Porównanie Delii do mitycznej Tetydy (Tib. 1.5.45-6) idealizuje piękność ukochanej Tibullusa, nie niosąc dodatkowych podtekstów. Przykłady wspierania jasno wyartykułowanej tezy mitologiczną ilustracją nie modyfikującą kierunku poetyckiego dyskursu znajdujemy w Am. 1.9.32-40 i wielu innych utworach Owidiusza, preferującego w swojej twórczości ten sposób stosowania exempla.

Jak zauważyliśmy, w opisie funkcjonowania mitologii w augustowskiej poezji miłosnej kryterium „celu” i „sposobu” zastosowane zostały niezależnie. Poszczególnym przykładom pojedynczych exempla i rozbudowanych katalogów przysługuje podwójna kwalifikacja, bowiem każda z trzech wyodrębnionych tendencji - idealizacja, argumentacja, humor - może zostać zrealizowana zarówno metodą aluzyjną, jak i ilustracyjną. Dobór techniki zależy od temperamentu artystycznego twórcy i szczegółowych zamierzeń konkretnego utworu. Różnorodnie ukształtowane porównania i exempla, wprowadzając do struktury utworów własną zawartość fabularną, zostają ściśle powiązane z obrazem realnego świata i stają się wielofunkcyjnymi środkami ekspresji poetyckiej; dzieje się tak dzięki cechującym poetycką płaszczyznę mitologiczną obrazowości, walorowi symbolicznemu wynikającemu z autorytetu mitycznego uniwersalizmu, a także spójności osiągniętej poprzez postrzeganie drobnych nawet odwołań w ich całościowym, bogatym kontekście narracyjnym.

Ze względu na często pojawiający się w obrębie pojedynczych utworów synkretyzm funkcji i technik, zaproponowane tu rozgraniczenia cechują się wysokim stopniem umowności i nie można ich traktować jako rygorystycznego systemu klasyfikacji. Wskazanie najwyraźniej zarysowujących się kierunków oddziaływania ma charakter informacyjny, służący ogólnemu rozeznaniu w bogactwie materiału. Przy analizowaniu twórczości poszczególnych poetów nie będziemy zatem dążyli do ścisłego przyporządkowania omawianych utworów wskazanym kategoriom. Punktem wyjścia rozważań każdorazowo uczynimy tekst utworu, wychodząc z założenia, że złożoność funkcjonowania odniesień mitologicznych stanowi zaledwie wycinek całościowej koncepcji działań twórczych, podjętych i zrealizowanych przez autora. Instrumentalne potraktowanie mitologii, podporządkowanie jej zróżnicowanym celom artystycznym, było niezwykle ważnym elementem mechanizmu wykreowania trzech dominujących typów postaw w augustowskiej poezji miłosnej. Bazując na jakościowych różnicach konfiguracji napięć powstających na styku sfery mitu i sfery realnego życia, poeci dążyli do ekspresji indywidualnej osobowości34. Specyficzna „mowa mitu” okazała się na tyle efektywna, że posłużyła do przekazania przeżyć i doświadczeń poety-kochanka niezależnie od tego, czy był on uległym i wiernym niewolnikiem uczuć, jak u Propercjusza i Tibullusa, czy zmysłowym i cynicznym łowcą rozkoszy, jak u Owidiusza, czy też, jak u Horacego, dystansującym się od przesadnej egzaltacji obserwatorem, gotowym jednakże, we właściwym czasie i okolicznościach, dołączyć na pewien czas do grona ludzi wciągniętych w pasjonującą grę pod nazwą „miłość”.  

ROZDZIAŁ DRUGI

PROPERCJUSZ

I.

Utwory Propercjusza wyróżniają się na tle twórczości pokolenia elegików augustowskich szczególnie częstą obecnością mitologii i różnorodnym jej wykorzystaniem. Młodszy o jedną generację od neoteryków i wymieniany jako drugi po Gallusie rzymski elegik, Propercjusz podjął zainicjowany przez Katullusa nurt poezji osobistych przeżyć, nadając mu własny, niepowtarzalny charakter. Strukturę świata poezji miłosnej Propercjusza cechuje „polifoniczność”: wzajemne przenikanie się obrazów rzeczywistości i mitu ma na celu jak najpełniejszą ekspresję bogatej skali przeżyć kochanka-poety, niejako skłaniając odbiorców do spojrzenia ze stanowiska elegijnego podmiotu i wciągając ich w zawiły nurt aluzyjnych asocjacji.

Charakter elegijnej miłości zdefiniowany został wyraziście już we wstępnym utworze I księgi, rozpoczynającym się od imienia kochanki: Cynthia prima suis miserum me cepit ocellis (1). Początkowe wersy zawierają metaforyczny obraz miłosnej mocy, personifikowanej przez Amora, za pośrednictwem którego Cynthia świadomie i z całą bezwzględnością bierze w niewolę nieszczęsnego poetę (caput impositis pressit Amor pedibus, 4)35 Dla Propercjusza jest to doświadczenie zupełnie nowe: po pierwsze, nigdy wcześniej nie zdarzyło mu się znaleźć w położeniu, w którym ze strony kobiety płynąłby impuls miłosnej dominacji (prima... me cepit), po drugie, mimo cierpień i oczekiwań, uczucie nie zostaje odwzajemnione (tamen adversos cogor habere deos, 8).

Znamienny niegdyś dla Katullusa wewnętrzny konflikt emocji, zawarty w antynomicznym odi et amo i noszący znamiona buntu wobec własnej bezsilności (miser Catulle, desinas ineptire, 8.1; cur te iam amplius excrucies?, 76.10), u Propercjusza ustępuje miejsca przeświadczeniu o konieczności podporządkowania się miłosnej niewoli, zakładającej całkowitą uległość kochanka wobec dominującej partnerki36. Poeta zdaje się akceptować reguły gry i przytacza przypadek mitycznego Milaniona, ilustrujący celowość podejmowania wszelkich ofiar dla zdobycia uczucia dziewczyny:

Milanion nullos fugiendo, Tulle, labores

saevitiam durae contudit Iasidos.

nam modo Partheniis amens errabat in antris,

ibat et hirsutas ille videre feras;

ille etiam Hylaei percussus vulnere rami

saucius Arcadiis rupibus ingemuit.

ergo velocem potuit domuisse puellam:

tantum in amore preces et bene facta valent.      (1.1.9-16)

Wątek „szybkonogiej” Atalanty, będący w istocie głównym tematem ewokowanego epizodu, wspomniany został jedynie mimochodem (velocem... puellam, 15)37. Exemplum nie opowiada całości fabuły, w aluzyjny sposób zaznaczając przede wszystkim elementy eksponujące postawę i charakter przeżyć Milaniona, który dzięki swej wytrwałości i uporowi zdobył niedostępną córkę Jazosa. Skrajne dystychy informują o zadaniach do spełnienia (labores, 9; preces et bene facta, 16) i ostatecznym zwycięstwie bohatera (contudit saevitiam, 10; potuit domuisse, 15), dystychy środkowe wspominają o doznanych przez Milaniona cierpieniach i niebezpieczeństwach. Zastosowanie „ring composition”38, widoczne w strukturze wewnętrznej exemplum, rozciąga się także poza jego obręb; wspomnienie nieprzychyl- ności bogów (8), decydującej o różnicy pomiędzy sytuacją Milaniona a położeniem poety, podjęte jest na nowo w ww. 17-18:

in me tardus Amor non ullas cogitat artis,

nec meminit notas, ut prius, ire vias.

Dwukrotne podkreślenie pomyślnego zakończenia historii Milaniona za każdym razem zostało ostro skontrastowane z brakiem takich perspektyw w przypadku Propercjusza. Punktem wyjścia starannie budowanej paraleli pomiędzy rzeczywistością a mitem było stwierdzenie podobieństwa postaw i doświadczeń emocjonalnych: odpowiednikiem furor poety jest amentia herosa (11), nieugiętość Cynthii koresponduje z saevitiam durae Iasidos (11)39. Chwilowa identyfikacja z ukazanym jako typ nieszczęśliwego kochanka Milanionem pozwala poecie potwierdzić wagę własnych przeżyć autorytetem ponadczasowego wzorca emocjonalnego: uczucie graniczące z szaleństwem nie jest obce mitycznym standardom. Tym boleśniej odczuwalna staje się granica analogii pomiędzy doświadczeniem osobistym a reprezentowanym przez mit doświadczeniem uniwersalnym (tantum in amore preces et bene facta valent, 16). To nie schemat mitu o szczęśliwym zakończeniu jest nieprawidłowy; błąd tkwi w rzeczywistości irracjonalnie nie przystającej do idealnego paradygmatu. Historia Milaniona pomogła Propercjuszowi zrozumieć i wytłumaczyć naturę własnych miłosnych cierpień, nie dała jednak gotowej recepty na ich uśmierzenie. Równocześnie a priori zanegowana zostaje skuteczność środków zaradczych dostępnych w otaczającym świecie: u dysponujących tajemną wiedzą magów i czarownic (19-24) oraz u przyjaciół, którzy pomogliby uciec na krańce świata od nieszczęśliwej miłości (25-30). W możliwość wzbudzenia uczucia Cynthii poprzez czary poeta nie wierzy40, a zwracając się do przyjaciół (vos, qui ser o lapsum revocatis, amici, 25), natychmiast zastrzega, że na pomoc dla „chorego serca” jest za późno.

Odwołanie się do dziejów Milaniona stanowi zatem pierwsze ogniwo w ciągu wypowiedzi definiujących per negationem charakter elegijnej miłości: odwzajemnienia uczuć nie można ani wywalczyć własną aktywną postawą, ani osiągnąć magicznym zaklęciem, a próba „trzeciego wyjścia”, ucieczki, również skazana jest na niepowodzenie. Profetyczny ton kończącej utwór przestrogi wobec wszystkich, którym obce są tego rodzaju rozterki41, wynika z doznawanego przez poetę osamotnienia, ale zarazem poczucia wyjątkowości własnego losu. Akceptacja servitium amoris oznacza potraktowanie oksymoronicznego z natury określenia „miłosne cierpienie” jako celu i sensu życia. Historia Milaniona, której konkluzja stanowi, w zestawieniu z przypadkiem poety, oczywiste exemplum e contraro42, nadaje temu cierpieniu przejmującej głębi.

Postać „nieszczęśliwego kochanka” z elegii 1.1 pojawia się w szeregu kolejnych utworów Propercjusza, w których idea „życia dla miłości” trwale nacechowana jest legitymizowanym poprzez exemplum Milaniona cierpieniem. Dzięki silnie uwidaczniającej się w utworach samoświadomości artystycznej Propercjusza, coraz bardziej wyrazista staje się również idea „życia dla poezji”. „We need not try to distinguish between them [= lover and poet], for it is of the essence of Latin Love-elegy that the two meanings should be the same” - pisał COMMAGER o pełnej harmonii pomiędzy miłosną a artystyczną naturą elegijnego podmiotu43. Adresowana do Mecenasa (w. 17 i 73) elegia programowa II księgi wykorzystuje mitologię do zaprezentowania jednego i drugiego oblicza. W skomplikowanej strukturze tego utworu wyróżnić można dwie zasadnicze części, kontrastujące tematyką i nastrojem. W ww. 1-46 przewagę ma „poeta”, w ww. 47-78 - „kochanek”. Propercjusz mówi o źródłach swego natchnienia (ingenium nobis ipsa puella facit, 3) i charakterze twórczości, która sławi piękność ukochanej dziewczyny (5-16), a nie podejmuje epickiej tematyki mitologicznej i historycznej (17-26 i 27-38). Wyraźny ton recusatio44 złagodzony przy tym zostaje wyszukanym komplementem, w którym mitologiczne przykłady przyjaźni Tezeusza z Pirithousem i Achillesa z Patroklosem aluzyjnie sugerują przyjacielskie więzy łączące Mecenasa i Augusta (37-8) 45. Podkreślenie prawa do artystycznej samorealizacji zgodnie z naturą swego talentu (39-46) otwiera drogę do drugiej części utworu, eksponującej równoległy, obok twórczości poetyckiej, tytuł do sławy: poświęcenie życia wiernej miłości, aż do jego kresu.

Motyw „śmierci kochanka” (laus in amore mori, 47 i Huic misero fatum dura puella fuit’ 78), w połączeniu z postulatem stałości uczuć (47-50), stanowi ramy kompozycyjne dla rozbudowanych segmentów mitologicznych tworzących dyskurs o charakterze namiętności, z której poeta-kochanek czerpie swoje natchnienie. Segment pierwszy poprzez mityczne metafory wyraża dozgonną wierność ze strony poety:

seu mihi sunt tangenda novercae pocula Phaedrae,

pocula privigno non nocitura suo,

seu mihi Circaeo pereundum est gramine, sive

Colchis Iolciacis urat aena focis,

una meos quoniam praedata est femina sensus,

ex hac ducentur funera nostra domo.      (51-6)

Czarodziejskie napoje i wywary, którymi posługiwały się Fedra, Kirke i Medea w celu zawładnięcia wolą i życiem upatrzonych ofiar, nie mogłyby mieć żadnego wpływu na postawę kochanka Cynthii. W anaforycznym ciągu trzech przykładów mitologicznych (seu...seu...sive) Fedra uosabia perfidne zagrożenie dla wierności, a postacie Kirke i Medei nasuwają myśl o śmiertelnym zniewoleniu i zagładzie (pereundum est, 53; urat, 54). Wszystkie trzy kobiety, należące do wywodzącego się od Heliosa rodu czarownic (Kirke była córką boga słońca, Medea i Fedra jego wnuczkami), mogą swobodnie dysponować potężną i niewytłumaczalną mocą magii46. Propercjusz oświadcza, że jest w stanie pokonać sugerowane przez mit niebezpieczeństwa: nierozerwalnie związany uczuciem z jedną kobietą (una... femina), pozostanie na zawsze wiemy i umrze (Junera nostra) jako jej kochanek. Wprowadzony w ww. 47-8 motyw bezwarunkowej wierności zwycięsko stawia czoła mitycznym paradygmatom podstępnego zniewolenia i w ww. 55-6 przybiera ton solennej deklaracji.

Bezpośrednio po niej wyeksponowana zostaje idea porównania miłości dc nieuleczalnej choroby:

omnis humanos sanat medicina dolores:

solus amor morbi non amat artificem.

tarda Philoctetae sanavit crura Machaon,

Phoenicis Chiron lumina Phillyrides,

et deus exstinctum Cressis Epidaurius herbis

restituit patriis Androgeona focis,

Mysus et Haemonia iuvenis qua cuspide vulnus

senserat, hac ipsa cuspide sensit opem. (57-64)  

Cztery exempla udowadniają, że na wszystkie fizyczne cierpienia i ułomności można znaleźć lekarstwo: uzdrowione zostały nie gojące się rany Filokteta (59) i Telefosa (63-4), Chiron przywrócił utracony wzrok Feniksowi, synowi Amyntora (60), Asklepios zdołał nawet wskrzesić zabitego Androgeosa (61-2)47. Cierpienia miłosne, chociaż wymienione obok mitologicznych przykładów ludzkich dolores, nie podlegają jednak żadnej kuracji. Kontrast ten, wyraźnie wskazany w w. 58, wyostrzony został dodatkowo w serii mitologicznych adynata, kategorycznie wykluczających możliwość uzdrowienia w tym jedynym przypadku:

hoc si quis vitium poterit mihi demere, solus

Tantaleae poterit tradere poma manu;

dolia virgineis idem ille repleverit urnis,

ne tenera assidua colla graventur aqua;

idem Caucasia solvet de rupe Promethei

bracchia et a medio pectore pellet avem. (65-70)