Gdyby nie czerń ebook

Projekt okładki, stron tytułowych i drzewa genealogicznego

Wojtek Janikowski

Redaktorka nabywająca, redakcja

Dorota Gruszka

Redaktorka prowadząca

Aleksandra Pietrzyńska

Opieka redakcyjna

Paulina Gwóźdź

Adiustacja

Aleksandra Kamińska

Korekta

Aleksandra Kiełczykowska

Marta Tyczyńska-Lewicka

Copyright © by Filip Zawada

© Copyright for this edition by SIW Znak sp. z o. o. 2025

ISBN 978-83-8427-018-9

Książki z dobrej strony: www.znak.com.pl

Więcej o naszych autorach i książkach: www.wydawnictwoznak.pl

Społeczny Instytut Wydawniczy Znak, 30-105 Kraków, ul. Kościuszki 37

Dział sprzedaży: tel. (12) 61 99 569, e-mail: [email protected]

Wydanie I, Kraków 2025

Na zlecenie Woblink

woblink.com

plik przygotował Jan Żaborowski

Dla tych, których nie ma – tylko dlatego, żeby czuć ich obecność.

1. Bitwa o orzech

Lubię podglądać. Jest tylko jedna rzecz, która mi w tym przeszkadza: psy. Znam je lepiej niż one siebie. Po ksywie potrafię rozpoznać, który jest zajadły i będzie szczekał bardzo długo, a który cichy, ale pewny morderczych decyzji. Najgorsze są: Burki, Pioruny, Murzyny, Cipulki, Brutale oraz te ze zdrobniałymi imionami, kończącymi się na -sik: Brutusik, Janosik, Klopsik itepe. Takie kundle potrafią ­zepsuć pół dnia.

Mówię pół, uogólniając, bo na przykład yorkshire terrier szczeka średnio dwadzieścia trzy przecinek sześć raza dziennie, pudel – dwadzieścia dwa przecinek dwa, a doberman – dziewiętnaście przecinek sześć. Mam to dobrze opracowane, bo muszę przeczekać ich wściekłość, żeby je obezwładnić. Biorę je na przyzwyczajenie albo na zmęczenie. Chodzi o to, żeby psy straciły zainteresowanie obiektem napastowania. Cierpliwość to rzecz konieczna, jeżeli chce się coś zobaczyć naprawdę ostro. Dzięki niej patrzy się bez woalek, zasłonek i przekonań. Gdyby nie było psów, moje życie stałoby się rajem, ale ponieważ nie jest, wszyscy muszą znieść moją nienawiść do burków.

Całe dzieciństwo spędziłem w lesie. To było piękne miejsce. Kałuże miały kolor tęczy, bo cysterny dowożące paliwo na stację benzynową zostawiały tam plamy oleju. Mogłem gapić się godzinami na mieniące się kolory. W moim lesie kamienie się pociły, szczególnie piaskowce. Babcia często na nich siadała i po tym, jak bardzo się zagrzały lub jak bardzo były wilgotne, potrafiła rozpoznać, jaka będzie pogoda. Nigdy się tego od niej nie nauczyłem, a to przydatna umiejętność. Szczególnie w czasach, kiedy coraz więcej jest anomalii meteorologicznych i trudno wierzyć prognozom, za to kamieniom zawsze można zaufać.

W lesie przez cały dzień słyszałem śpiew ptaków. (Tak na marginesie – kiedyś chciałem zostać zawodowym wokalistą, jednak los poskąpił mi talentu. W sumie dobrze się stało, bo gdybym miał jakiekolwiek predyspozycje, zastanawiałbym się, co wybrać, a tak nie było nad czym myśleć i od razu poznałem swoją drogę). Miałem wokoło tyle pięknych rzeczy. Nie lubiłem chodzić spać, bo bałem się, że przegapię coś istotnego.

A podglądanie? Jak to się zaczęło? Bardzo niewinnie (ciekawe, że to stwierdzenie najczęściej słyszy się od seryjnych morderców). Zacząłem od obserwowania żuków. Patrzyłem, jak wstają rano i od razu zabierają się do pracy. Nie mają pojęcia, co to jest rozruch. Nie myślą o porannej kawie czy przeciągnięciu się. Wrzucają piąty bieg i zaczynają zasuwać jak zawodowy kierowca. Kręcą codzienne, przewidywalne kółka, ryzykując życie każdym krokiem. Nie zatrzymują się w pit stopie na dolewkę benzyny czy zmianę opon. Są lepsze niż kierowcy formuły jeden, chociaż nikt nie wiesza ich plakatów na ścianach. Czasami koło południa, kiedy słońce przyjemnie grzeje, zdecydują się na szybki mechaniczny seks i tyle mają z życia. Pracują dla dobra planety, choć nie mają pojęcia, co to korzyści. Nie czują zmęczenia. Nie są wynagradzane, więc nie znają zazdrości ani upokorzenia.

Obserwowałem żuki gnojowe i myślałem. Myślałem, patrzyłem i znowu myślałem. To było zajęcie, do którego zostałem stworzony. Nie odziedziczyłem go, lecz dostałem w darze za swoją niepowtarzalność. Być może każdy tak myśli, ale na tym właśnie ta niepowtarzalność polega. Nieważne.

W miarę jak dorastałem, moje zainteresowanie podglądactwem rosło. Przestałem zwracać uwagę na żuki i zająłem się królikami, później lisami, końmi i na samym końcu – ludźmi. Zanim zacząłem interesować się homo sapiens, przeszedłem prawdziwą szkołę życia. Mam dużo miejsca na rany (przy ludziach to przydatne), dlatego niespecjalnie się przejmuję, kiedy ktoś mi je zadaje. Chociaż może się przejmuję, tylko tego nie roztrząsam. Kilka razy pogoniły mnie wilki, raz – lis. Straszny był popapraniec z tego rudzielca. Pewnie miał wściekliznę i dlatego atakował wszystko, co napotkał na swojej lisiej drodze. Trzeba jednak przyznać, że najbardziej przebiegli byli ludzie. To, co robili w imię ogólnie pojętego dobra, najczęściej uderzało we mnie. Dlatego uważam, że dzięki moim niecodziennym doświadczeniom mogę oceniać bez wyrzutów sumienia i wyciągać bolesne wnioski, do których żaden człowiek by się nie przyznał.

*

Podglądanie zwykle zaczynałem za dnia. Rozpoznawałem teren, sprawdzałem, czy nie ma tam psa. Wieczorem znałem już całą okolicę. Nocami przesiadywałem na drzewach albo czaiłem się w krzakach. Kiedy czułem, że nadchodzi pora spania i wszyscy są rozleniwieni – a tym samym mniej uważni – podchodziłem bliżej. Przez rozszczelnione okna czułem zapach kolacji. Słyszałem strzępki przyciszonych rozmów. Po zgaszeniu światła wsłuchiwałem się w oddechy i skrzypienie sprężyn w kanapie podczas seksu. Kiedy zasypiali, czekałem razem z nimi na koszmar, który wyrwie ich z błogiego snu. Nocna mara potrafi obudzić całą rodzinę, bo strach nie rzuca się do gardła jednej osobie, tylko nakrywa wszystkich wielką plastikową reklamówką, przez którą nie ma jak oddychać.

Na samym początku, kiedy dopiero uczyłem się podglądactwa, szwendałem się za żołnierzem. Nie było w nim nic specjalnego. Żołnierz jak żołnierz. Z nastaniem nocy jednak stawał się herosem. Zakładał swoją maskującą pidżamę i wchodził do sali, w której spało pięćdziesięciu identycznych chłopaków. Przykrywał się zielonym, drapiącym kocem i zaczynał chrapać. Boże, jak on to robił! To była crème de la crème. Podawał ton, do którego po chwili dostrajał się kolejny wiarus, za chwilę następny i po dziesięciu minutach cała kompania mruczała jak skrzyżowanie helikoptera z dwustukilowym kotem. Dźwięki tej symfonii ożywiały i usypiały, głaskały i szarpały, podniecały i zniechęcały. Czułem całą gamę emocji. Uwielbiałem te noce. Opierałem się o ścianę budynku, a ponieważ wszystkie okna w koszarach były pootwierane, chrapanie niosło się daleko. Nie ma na świecie piękniejszej muzyki niż gardłowy charkot batalionu żołnierzy. Może tylko pułk brzmi lepiej. W posiadaniu armii nie to jest istotne, czy rekruci ochronią kawałek ziemi przed tym czy innym najeźdźcą – liczy się, jak pochrapują.

Kiedy było ciemno, czułem się bezpiecznie. Nigdy nie lubiłem być na pierwszym planie. Nie pchałem się w światła reflektorów. Nawet drugi plan wydawał mi się zbyt obnażający. Marzyłem o życiu na bezplaniu (takie słowo nie istnieje, ale być może dzięki temu w doskonalszy sposób oddaje to, co od zawsze czułem). Noc dawała mi taką szansę. Babcia powtarzała, że ciemność została stworzona z połączenia bałaganu i strachu. I nawet nasz Bóg nie wiedział, jak nad nią zapanować. Noc była jego dzieckiem, a mimo to się jej bał. Ja nie. Czasami nie mogłem się opanować i stojąc w ciemnościach, wypowiadałem złośliwości w stronę Najwyższego, żeby pokazać swoją dominację. To taka zabawa w odwagę. Od czasu do czasu spotykała mnie za to kara i wdeptywałem w gówno albo uderzałem głową w drzewo. Czasami wygrywałem, czasami przegrywałem, najczęściej jednak kończyło się remisem. To był wynik, który bardzo mi odpowiadał, bo nie traciłem pewności siebie, ale też nie zniechęcałem Boga do korzystania z jego świętych mocy.

Chowanie się w nocy było łatwizną, więc podniosłem sobie poprzeczkę. Postanowiłem, że stanę się niewidzialny również w dzień. Obserwowałem zwierzęta i zastanawiałem się, co takiego robią, że trudno mi je dostrzec. Większość, żeby rozpuścić się w powietrzu, po prostu zastygała, najchętniej w stroju maskującym. Tymczasem ja od urodzenia byłem ruchliwy i krzykliwy. Miałem tylko jedno wyjście: musiałem się pogodzić ze swoją naturalnością i dopiero wtedy mogłem zostać takim, jakim chciałem.

Chodziłem ubrany na czarno w biały dzień i byłem tak pewny siebie, że nikt nie zwracał na mnie uwagi. Moja pewność mnie ukrywała. Czasami coś ukradłem albo bez powodu kogoś opierdoliłem – tylko po to, żeby się upewnić, że nadal jestem przezroczysty. Oczywiście robiłem to także dlatego, żeby zabełtać tę starą, zimną lurę, jaką jest rzeczywistość – którą wszyscy codziennie smakują, udając, że jest pyszna.

Uznałem, że jak ludzie poplują fusami, to im dobrze zrobi. Będą mieli co opowiadać na randkach, spotkaniach towarzyskich, urodzinach. „Nie uwierzysz, ale ktoś ukradł mi złoty łańcuszek z krzyżykiem, to świętokradztwo”. „Ja położyłam tylko na chwilę na parapecie mój ukochany pierścionek zaręczynowy i przepadł jak kamień w wodę, szukałam go przez kilka godzin, a później przyszedł Tadeusz i zerwał ze mną z tego powodu”. Takie i inne historie opowiadają ludzie, żeby zrobić wrażenie na innych. Mogą błyszczeć w towarzystwie dzięki mnie, a im bardziej oni błyszczą, tym bardziej ja mogę być schowany. Czy to nie świetny plan?

Do wszystkich perfidnych działań miałem dużo cierpliwości. Kiedy któryś z dalekich znajomych (bliskich nigdy nie miałem) wygrzebał spod liści orzech, wrzeszczałem, żeby oddawał. Robiłem to tak głośno i sugestywnie, że dawali mi posłuch. No cóż, tak wygląda życie tych, którzy chcą postawić na swoim. Jest hałaśliwe i zawstydzające.

Wszystkie zdobyte orzechy ukrywałem na dachu. Tam mieścił się mój arsenał. Kiedy się zapełnił, zapraszałem ziomali, którzy wcześniej oddali mi swoje zdobycze, zmuszeni siłą bądź perswazją, i pokazywałem im, co robię z tym, co dla nich cenne. Przez kilka godzin zrzucałem orzechy z dachu wieżowca na przejeżdżające samochody. Wtedy i oni zaczynali się cieszyć, że pozbyli się znalezisk dla wyższej sprawy. Patrzyli z radością, jak ludzie hamowali z piskiem w reakcji na przeraźliwe uderzenie w karoserię ich kochanego, odpicowanego samochodu. Wysiadali i klęli w żywy ogień. Wgięta blacha! Czarny lakier do położenia na nowym BMW! Niebezpieczna sytuacja na drodze!

Te problemy pochłaniały ich tak, że nawet nie starali się znaleźć sprawcy. Ich wkurwienie było zabawne, jednak śmieszyło tylko mnie i moich ziomali. Kierowców i przechodniów – raczej nie. Widocznie mamy różne poczucia humoru.

Takie wygłupy miały smak tylko wtedy, kiedy było jasno. Zresztą tłumaczy to legenda o powstaniu dnia, którą babcia opowiedziała mi tuż przed swoją śmiercią. Leżąc na podłodze, przymrużyła oczy i wyszeptała: „Dzień powstał z tego, co każdy z nas chciał zobaczyć”. I tyle. Nie jest to jakiś szałowy mit o tym, jak ktoś komuś wyrwał wątrobę i zmieszał ją z morską pianą, ale babcia w agonii nie mogła się rozdrabniać. Waliła prosto z mostu i nie upiększała, bo czuła, że nie zostało jej wiele czasu. Mądrość powiedziana wprost jest potężniejsza niż ta ukryta za metaforami. Dzięki temu mogę z niej korzystać, a nie zachodzić w głowę, co kryje się pod postacią Syzyfa, Zeusa czy Ateny.

Dzięki słowom babci nabrałem świadomości, że jeżeli chcę coś zobaczyć, muszę patrzeć w stronę, w którą powinienem patrzeć. Nie należy odwracać głowy ani chować się w czerni nocy, bo wtedy nie wszystko jest widoczne. A ja chcę zobaczyć swoją perfidię, odbijającą się w oczach przeciwnika. Proste jak sranie. Dla mnie nie ma w tym głębszej filozofii. Niebo gwiaździste nade mną, prawo moralne we mnie. Śmieszne. Ja gwiazd nigdy nie widziałem. Relacje świadków nie zachwyciły mnie na tyle, żeby spojrzeć w górę. Patrzenie jest pochłaniające i jeżeli ktoś nie jest uważny, łatwo stracić życie. Mój dziadek zginął, patrząc w gwiazdy, dlatego babka przestrzegała, żebym nigdy tego nie robił. „Wnuku, jedna ofiara głupoty w rodzinie to dużo, ale dwie – to dziedzictwo nie do udźwignięcia dla kolejnych pokoleń”.

To babcia mnie dokarmiała, kiedy rodzice uciekali przede mną, uznając, że jestem na tyle dojrzały, że mogę sam się sobą zająć. Tak uczyłem się dorosłości. Z ostatniej pogoni za nimi wróciłem zupełnie wyczerpany, zrozpaczony i nie miałem pojęcia, co zrobić. Wtedy ona dała mi ­kawał mięsa, żebym poczuł własną siłę.

– Jedz, jedz, kochany. Ta sarna dopiero co została przejechana. Nawet nie poczuła nadchodzącej śmierci. Tak szybko trachnął ją tir, że strach nie zdążył jej dopaść i dzięki temu tobie też nerwy nie będą puszczać. Tylko nikomu o niej nie mów, bo zlecą się darmozjady i zeżrą nasze zapasy.

Od dziecka milczałem jak grób. To ona mnie tego nauczyła. Potrafiłem nie powiedzieć tak wielu rzeczy, że niepokoiło to wszystkich dookoła. Ja tymczasem byłem spokojny. Trzymałem dziób na kłódkę – za siebie, za nich i za przeszłość. Nie mogli tego zrozumieć. Niewiedza ich irytowała, a powinna uspokajać. Przecież życie w nieświadomości chroni przed lękiem. Kiedy nie wiesz, czego się obawiać, nie masz się czego bać. Proste jak… wiadomo co.

Czujność wystarcza, żeby przetrwać. Jeżeli ktoś podnosi kamień, nie filozofuj, tylko uciekaj. Jeżeli ktoś siada za blisko, to się odsuń, żeby mieć szansę zwiać. Jeżeli ktoś podzieli się z tobą kanapką, weź i od razu zmykaj. Poszukaj miejsca, w którym cię nie znajdzie, i zjedz w spokoju. To jest BHP przeżycia.

Zdaniem niektórych to nienormalne, że tak bez emocji potrafię opowiadać o tym, jak zostawili mnie rodzice. A przecież zrobili to dla mojego dobra. Chcieli mnie ochronić i dlatego uciekli. Dostałem od nich najpiękniejszy prezent, który przez pierwsze lata trudno mi było docenić.

– Babciu, a gdzie oni teraz są?

– To nie jest istotne. Już nie wrócą. I nawet jeżeli żyją, musisz być półsierotą.

– Dlaczego pół, a nie całkiem?

– Nikt nam nie pokazuje, jak być samotnym. Jeżeli wiesz, jak to jest żyć z mamą i tatą, to musisz czuć, że rodzice przez cały czas stoją za twoimi plecami. Dlatego właśnie jesteś sierotą tylko w połowie. Jak każdy z nas.

Na początku to pomagało. Później przeszkadzało, a na samym końcu się do nich przyzwyczaiłem. Czułem, jak stoją za moimi plecami i dzięki temu czasem ja także mogłem się schować za nimi. Moja kryjówka była idealna. Pros­ta fizyka: schowaj się za czymś, czego nie ma, a poczujesz się tak, jakby ciebie też nie było.

Dzięki obecności rodziców nigdy nie płakałem. Momentami zdarzało mi się żalić albo być w gorszym nastroju, ale nie uroniłem z tego powodu ani jednej łzy. Kumple z parafii, którzy byli mi najbliżsi, próbowali wycisnąć je ze mnie siłą. Jednak zawsze odchodzili zawiedzeni. Orientowali się, że życie nauczyło ich mniej niż mnie. W ten rozczarowujący sposób od setek lat wszystkie głupki nabierają świadomości. Patrzysz na mądrego i wiesz, że coś z tobą jest nie tak. Nawet tacy jak oni byli w stanie to poczuć. No cóż – tak wygląda ewolucja, koledzy.

*

Miłość. Od samego początku wydawała mi się podejrzana. Wszyscy wiedzą, że dziewczyn jest zawsze pod dostatkiem, a i tak faceci biją się o tę jedną. Dlaczego to robią? Po co tłuc się po łbach do pierwszej krwi? Nie przekonuje mnie to. W drugą stronę jest podobnie. Dziewczyny też uczą się podrywu. Zarzucają specyficznie głową, specyficznie wywracają oczami i specyficznie wypinają pierś. Uczą się chodzić w podniecający sposób. Pewnie po każdej przechadzce wracają do domu i zaznaczają na ścianie, ile trupów zostawiły za plecami. Miłość to przereklamowana sprawa.

Nigdy nie starałem się za wszelką cenę znaleźć kogoś bliskiego. Nigdy do nikogo nie zagadywałem jako pierwszy. Czekałem i obserwowałem. To był mój sposób na zbliżanie się. W byciu nieznajomym była i jest jakaś trudno wytłumaczalna święta intymność. Ta nieokreślona przestrzeń, która dzieli mnie oraz tego, kogo podglądam, jest podniecająca. Cieszę się dystansem, który nas łączy.

*

Z jakiego powodu zostały stworzone drzwi? Czy nie dlatego, żeby się izolować? Zasłaniać? Czy ktoś kiedykolwiek pojął, co to znaczy uchylić drzwi na dwa palce? Czy ktoś napisał pracę doktorską albo chociaż magisterską na ten temat? Czy ktoś poświęcił uwagę przestrzeni między framugą a drzwiami, która nie jest ani za duża, ani za mała? To szczelina idealna, która daje bezpieczeństwo podglądającemu i podglądanym. Oczywiście można by się zastanawiać, czy to w porządku tak się na kogoś gapić. Rzecz jasna, nie jestem w tej sprawie obiektywny, ale skoro jesteś­my widzialni, nie powinniśmy mieć nic przeciwko temu, że ktoś na nas patrzy.

Powinna istnieć zasada chroniąca podglądacza, podglądanego i szczelinę, przez którą się patrzy. Przecież to naturalne. Rodzimy się, wyglądając na świat przez niewielki otwór. To nas uspokaja jak kołysanie w matczynym łonie. Bezpieczniej jest widzieć mniej.

Dzięki podglądaniu czułem się bliżej, czułem się zaakceptowany przez świat i nie czułem zagrożenia. Może to nie była najwygodniejsza pozycja, jaką mogłem zająć w życiu, ale kto potrafi ustawić się tak, że wszystko gra?

Spis treści

Okładka

Karta tytułowa

Karta redakcyjna

Spis treści

Drzewo genealogiczne

1. Bitwa o orzech

2. Kilka istotnych faktów na temat zakładu pracy

Punkty orientacyjne

Okładka

Strona tytułowa

Strona redakcyjna

Spis treści

Dedykacja

Meritum publikacji