2 miliony za Grunwald ebook

Ty­tuł: 2 mi­liony za Grun­wald

Fragment

Co­py­ri­ght © Jo­anna Jo­dełka, 2025

This edi­tion: © Word Au­dio Pu­bli­shing In­ter­na­tio­nal/Gyl­den­dal A/S, Co­pen­ha­gen 2025

Pro­jekt gra­ficzny okładki: Mar­cin Sło­ciń­ski

Re­dak­cja: Pau­lina Tom­czyk

Ko­rekta: Marta Do­brecka

ISBN 978-91-8076-930-3

Kon­wer­sja i pro­duk­cja e-bo­oka: www.mo­ni­ka­imar­cin.com

Word Au­dio Pu­bli­shing In­ter­na­tio­nal/Gyl­den­dal A/SKla­re­bo­derne 3 | DK-1115 Co­pen­ha­gen K

www.gyl­den­dal.dk

www.wor­dau­dio.se

2 mi­liony za Grun­wald to po­wieść hi­sto­ryczna, w któ­rej praw­dziwe wy­da­rze­nia i au­ten­tyczne po­sta­cie mie­szają się z fik­cją li­te­racką. Wszyst­kie dia­logi i opisy w książce zo­stały wy­my­ślone przez au­torkę. Za­wiłe losy ob­razu Bi­twa pod Grun­wal­dem Jana Ma­tejki pod­czas dru­giej wojny świa­to­wej przed­sta­wione zo­stały zgod­nie z re­la­cjami świad­ków i opi­sa­nymi wy­pad­kami.

Mar­kowi

60 lat wcze­śniej

Wrze­sień 1878 roku

Kra­wiec spoj­rzał w górę.

– Pan po­zwoli, że tak za­py­tam. Po któ­rej stro­nie pan nosi sza­belkę?

Da­wid Ro­sen­blum, ban­kier z ulicy Dłu­giej w War­sza­wie, po­pa­trzył na czło­wieka, który klę­czał przy jego no­gach. Kiw­nął głową na prawo i wró­cił do li­cze­nia. Do­da­wał w my­ślach rządki cyfr, lekko tylko po­ru­sza­jąc ustami. Wszystko już nie­mal zdą­żyło się zsu­mo­wać, gdy z ulicy do­bie­gły ja­kieś krzyki. Sta­rał się je zi­gno­ro­wać, lecz w końcu wrzawa stała się tak gło­śna, że po­psuła ob­li­cze­nia i uciekł mu z głowy pra­wie uzy­skany wy­nik. Po­iry­to­wany mach­nął ręką w kie­runku swego ku­zyna.

Młody Ka­mil Fa­ber za­re­ago­wał na­tych­miast. Do tej pory sie­dział przy mniej­szym biurku i se­gre­go­wał po ci­chu po­ranną prasę, czuj­nym okiem ob­ser­wu­jąc wuja. Pa­trzył na niego ni­czym mu­zyk na dy­ry­genta, go­towy na każde jego ski­nie­nie. Te­raz szybko odło­żył prze­glą­daną ga­zetę, zdjął ma­leń­kie, okrą­głe oku­lary i ru­szył w kie­runku okna. Od­gar­nął ostroż­nie liść wiel­kiej palmy i od­sło­nił za­słonkę.

– Co tam się dzieje? – za­py­tał znie­cier­pli­wiony Da­wid Ro­sen­blum. Sam nie mógł się ru­szyć, bo owi­jał go po­na­kłu­wany szpil­kami roz­cięty ka­wał prąż­ko­wa­nego ma­te­riału. Na od­po­wiedź cze­kał rów­nież stary kra­wiec, który za­stygł z rząd­kiem trzy­ma­nych w ustach szpi­lek.

Gwar na­si­lał się z każdą se­kundą.

– Nie wiem. Coś jak kar­na­wał? – po­wie­dział Fa­ber, wi­dząc od­święt­nie ubrane ko­biety z kwia­tami w rę­kach i dzieci w ma­ry­nar­skich mun­dur­kach.

– We wrze­śniu?

– No, to może ja­kaś wojna. Cie­szą się – do­dał, a Da­wid Ro­sen­blum mocno zmarsz­czył łyse czoło. Nie szył mun­du­rów dla woj­ska, po­wstań też nie lu­bił i nie był tym za­in­te­re­so­wany. Ka­mil Fa­ber otwo­rzył okno i mocno się wy­chy­lił. Krzyki były co­raz gło­śniej­sze, choć cią­gle nie­wy­raźne.

– Ob­dzie­rają ko­goś ze skóry? – nie­cier­pli­wił się kra­wiec.

– Ra­czej ko­nie kradną – od­po­wie­dział mu Fa­ber i się ro­ze­śmiał.

– I co w tym śmiesz­nego? – Wzbu­rzony ban­kier krę­cił głową. Miał wy­star­cza­jąco dużo po­wo­dów do nie­za­do­wo­le­nia. Za­wie­wało zim­nym po­wie­trzem, drę­twiała mu noga, a z ubo­giego ku­zyna, zda­wało się, nie bę­dzie żad­nego więk­szego po­żytku.

Chło­pak roz­ło­żył ręce.

– Bo ko­nie z po­wozu wy­przę­żone i lu­dzie dy­szle cią­gną.

Kra­wiec nie wy­trzy­mał. Zo­sta­wił sto­ją­cego w roz­kroku ban­kiera i pod­biegł do okna.

– A…! Ktoś sss­sławny przy­je­chał – wy­sy­czał pół­gęb­kiem, przy­trzy­mu­jąc zę­bami po­upy­chane w ustach szpilki. – Kwiaty pod koła rzuss­sają.

W ha­ła­śli­wym tłu­mie dał się roz­po­znać je­den tu­balny okrzyk: „Mi­strzu, mi­strzu! My cię na rę­kach za­nie­siemy! Choćby na pole samo”.

Ban­kier szcze­rze się zdzi­wił.

– Ale po co chcą jesz­cze w pole za­wlec? Ko­nie już prze­cież za­brali?

– To Ma­tejko! To Ma­tejko! – krzyk­nął kra­wiec już na całe gar­dło, nie zwra­ca­jąc uwagi na wy­pa­da­jące z ust szpilki. – Ma­tejko! – do­dał, skła­da­jąc ręce jak do mo­dli­twy. Bła­gal­nym wzro­kiem spoj­rzał na ban­kiera, też chciał zbiec na dół. Pra­wie ru­szył w kie­runku drzwi, ale po­wstrzy­mał go kar­cący wzrok klienta.

– Do­syć tego! Za­mknij okno, bo zimno.

Da­wid Ro­sen­blum nie za­mie­rzał już dłu­żej ster­czeć na środku ga­bi­netu, po­na­kłu­wany ni­czym jeż.

Ka­mil Fa­ber wró­cił na fo­tel przy biurku. Wziął do ręki nie­dawno odło­żone ga­zety.

– A ten Ma­tejko to kto? – za­py­tał ban­kier po chwili.

– Ma­larz prze­cież – szybko od­po­wie­dział kra­wiec.

Da­wid Ro­sen­blum po­ki­wał z wa­ha­niem głową. Zda­wało mu się, że już sły­szał to na­zwi­sko. Sztuka nie­zbyt go jed­nak in­te­re­so­wała. Nie mu­siał go znać.

– Po­lak? – upew­nił się.

– Po­lak! – wy­krzyk­nął kra­wiec z en­tu­zja­zmem. – Wielki Po­lak! – do­dał, wkła­da­jąc z po­wro­tem szpilki do ust.

– Syn Cze­cha i Niemki z domu Ross­berg – spro­sto­wał Ka­mil Fa­ber, a wuj po raz pierw­szy po­pa­trzył na niego z uzna­niem, któ­rego na­wet nie sta­rał się ukryć.

– Cie­kawe to. – Po­ki­wał głową.

– Tak… Tak. – Ka­mil Fa­ber wziął szybko ga­zety do ręki. – Wszy­scy o nim pi­szą. I „Echo”, i „No­winy”, i „Ku­rier War­szaw­ski”, na pół strony.

– Czy­taj! – roz­ka­zał wuj.

– „Już w czwar­tek gruch­nęła wieść, że Mistrz Jan Ma­tejko pro­jek­tuje po­dróż do Prus Kró­lew­skich. Wy­biera się na pola grun­waldz­kie, gdyż pra­gnie uwiecz­nić na płót­nie sławne zwy­cię­stwo Ja­giełły nad Krzy­ża­kami. Po­dró­żuje wraz z mał­żonką i córką. W War­sza­wie za­trzyma się na kilka dni. Już wia­domo, że od­bę­dzie kilka pro­szo­nych obia­dów. Za­sią­dzie przy jed­nym stole z Jej Wy­so­ko­ścią Księżną Mał­go­rzatą z Or­le­anu Czar­to­ry­ską, Jej Wy­so­ko­ścią Księż­niczką Bianką, księ­ciem Ada­mem z sy­nami Paw­łem i Iwo­nem, hra­biną Kra­siń­ską, hra­biną”…

– Fi­gura! – skwi­to­wał Ro­sen­blum.

– Dwa me­dale złote na wy­sta­wie w Pa­ryżu. Za Rej­tana, za Ka­za­nie Skargi – do­po­wie­dział Ka­mil Fa­ber. Już nie czy­tał tego z ga­zety. – I Le­gia Ho­no­rowa, fran­cu­ska, za ca­ło­kształt. Jego ob­razy zjeź­dziły całą Eu­ropę. Sam ce­sarz Au­strii Fran­ci­szek ku­pił jego dzieło…

– Za ile?

– Tego nie wiem. – Na to wuj się skrzy­wił. – Ale wiem, że Mau­rycy Po­tocki dał tylko dzie­sięć ty­sięcy zło­tych reń­skich za Skargę. Ale to było parę lat temu. Jesz­cze przed me­da­lami. Te­raz to on co naj­mniej po­troił war­tość. A jesz­cze do­chód z bi­le­tów. W Wied­niu, Pesz­cie, Pe­ters­burgu…

– Co ty po­wiesz? – Da­wid Ro­sen­blum sam nie wie­dział, co zdzi­wiło go bar­dziej. To, że chło­pak na czymś się jed­nak znał, czy tak szybki wzrost war­to­ści.

– Co naj­mniej… – pod­kre­ślił Ka­mil Fa­ber z dumą w gło­sie. Chciał do­dać coś jesz­cze, ale wuj tylko ski­nął ręką na znak, że nie chce go da­lej słu­chać. Chło­pak kar­nie spu­ścił głowę i wró­cił do prze­glą­da­nia ga­zet, za­kre­śla­jąc in­for­ma­cje sprze­da­żowe. Wkrótce sta­ran­nie zło­żył pa­piery i za­brał się do ko­re­spon­den­cji.

– Zaj­miesz się tym! – roz­ka­zał znie­na­cka Da­wid Ro­sen­blum. Jego głos za­brzmiał tak sta­now­czo, że chło­pak po­de­rwał się na równe nogi. – Sprawdź, za ile ten bę­dzie.

– Co?

– Ten ob­raz. – Mach­nął ręką w kie­runku okna.

– Jaki ob­raz?

– Ta… bi­twa – wy­ja­śnił Da­wid Ro­sen­blum i za­sy­czał z bólu. – Pod Grun­wal­dem! – do­dał, wyj­mu­jąc z uda szpilkę wbitą tam przez onie­mia­łego krawca.

Nie­cały mie­siąc póź­niej Da­wid Ro­sen­blum w to­wa­rzy­stwie ku­zyna był już w Kra­ko­wie przy ulicy Flo­riań­skiej, w pra­cowni mi­strza Jana. Dolne pię­tra ka­mie­nicy zaj­mo­wało miesz­ka­nie. Na górę wpro­wa­dziła ich słu­żąca. Sam Ma­tejko miał się za chwilę po­ja­wić. Cze­kali nie­całe dzie­sięć mi­nut, gdy usły­szeli do­mow­ni­ków. Na dole za­wo­dziły bie­ga­jące dzieci i zda­wało się, że krzy­czała także mał­żonka ma­la­rza.

Da­wid Ro­sen­blum chwi­lowo się tym nie in­te­re­so­wał. Sta­nął wła­śnie przed ob­ra­zem i za­marł. Sta­rał się ukryć wła­sne emo­cje. Za­mie­rzał wy­dać nie wię­cej niż trzy­dzie­ści pięć ty­sięcy zło­tych reń­skich, a te­raz uwa­żał, że i czter­dzie­ści warto za to dać. Wiel­kie płótno na po­tęż­nych szta­lu­gach zaj­mo­wało całą ścianę, a i tak boki nie były na­cią­gnięte, bo nie mie­ściło się w pra­cowni. Nie zmie­ści­łoby się też w żad­nym ze zna­nych Ro­sen­blu­mowi miesz­kań, na­wet tych naj­bar­dziej oka­za­łych. Mo­gło mieć pra­wie dzie­sięć me­trów dłu­go­ści i pięć wy­so­ko­ści. Zda­wał so­bie sprawę, że to po­więk­szało ewen­tu­alne koszty trans­portu, ale też efekt był spek­ta­ku­larny. We­dług jego ob­li­czeń, a my­lił się rzadko, wy­da­tek zwróci się z sa­mych bi­le­tów. Za­mie­rzał za­pre­zen­to­wać je przede wszyst­kim w War­sza­wie, a po­tem w Mo­skwie, Pe­ters­burgu, Wied­niu, Pa­ryżu i gdzie­kol­wiek jesz­cze, gdzie są gma­chy mo­gące po­mie­ścić ob­raz tej wiel­ko­ści.

Tłumy cią­gną na ta­kie po­kazy, je­żeli ukoń­czony ob­raz ma do­brą prasę. Ten miał do­brą, za­nim urósł len na płótno, na któ­rym go na­ma­lo­wano. Trudno o lep­szy roz­głos, roz­my­ślał Ro­sen­blum, przy­gła­dza­jąc włosy na gło­wie.

Od po­bytu Ma­tejki w War­sza­wie ka­zał so­bie za­kre­ślać każdy ar­ty­kuł na jego te­mat. I wie­dział, że na sa­mej tra­sie prze­jazdu lu­dzie cze­kali po kilka go­dzin na pe­ro­nach, by ob­sy­py­wać kwia­tami wa­gon, w któ­rym po­dró­żo­wał ma­larz. Do tej pory oglą­dali same klę­ski Po­la­ków, które ma­lo­wał, a te­raz mieli zo­ba­czyć try­umf. Wielką zwy­cię­ską bi­twę. Na tym ni­gdy nie można stra­cić. Warto dać i pięć­dzie­siąt, po­my­ślał. Pro­blem tylko, że ob­raz był nie­skoń­czony. Za­ma­lo­wana tylko środ­kowa par­tia. Pełno ja­kichś koni i jeźdź­ców. Reszta płótna po­kryta ja­ki­miś ma­lun­kami, kre­skami, po­gię­tymi li­niami. Nie mógł się w tym po­ła­pać, ale i szybko prze­stał się nad tym za­sta­na­wiać. My­ślał przede wszyst­kim, jak to do­brze ro­ze­grać.

Na­to­miast młody Ka­mil Fa­ber krę­cił się w kółko jak w amoku. Sza­mo­tał się za ple­cami wuja i nie wie­dział, czemu ma się przy­glą­dać. Pa­trzył jak onie­miały to na ob­raz, to na wszystko, co było wo­kół niego. W pra­cowni stały ma­ne­kiny z po­na­rzu­ca­nymi na nie gru­bymi, ha­fto­wa­nymi suk­nami. Na pół­kach, na skrzy­niach i na pod­ło­dze le­żały hełmy, szy­szaki, ha­la­bardy, sio­dła, łuki, mie­cze, pa­ła­sze, pan­ce­rze. Na sto­łach po­roz­kła­dane były szkice roz­sza­la­łych koni z uzdami bo­le­śnie wbi­ja­ją­cymi się w py­ski. Wy­glą­dały ni­czym be­stie. Oprócz tego ry­sunki ko­ści, cza­szek, głów. Obok płótna le­żały ma­ho­niowe pa­lety. Czy­ste i z po­na­kła­da­nymi far­bami. Cy­no­bry, ugry, zie­le­nie, błę­kity. Setki pędzli, sło­ików i tu­bek z far­bami i pig­men­tami. Od tego bo­gac­twa pra­wie krę­ciło mu się w gło­wie.

Sam ob­raz też go przy­gnia­tał swym ogro­mem. Ka­mil wło­żył roz­cza­pie­rzone palce obu rąk we włosy i z nie­do­wie­rza­niem krę­cił głową. Roz­po­znał zwy­cię­skiego wo­dza na ko­niu. Wy­glą­dał jak bóg wojny po­mię­dzy roz­sza­la­łym, wal­czą­cym kłę­bo­wi­skiem ludz­kim. Pra­wie skoń­czony był też wielki mistrz krzy­żacki w bia­łym płasz­czu z czar­nym krzy­żem. Miał miecz w rę­kach i śmierć w oczach. Wie­dział, że za­raz zgi­nie od to­pora, zmie­rza­ją­cego nie­uchron­nie w jego kie­runku, i włóczni skie­ro­wa­nej w sam śro­dek jego serca. A jesz­cze tyle tego bę­dzie, po­my­ślał Fa­ber, pa­trząc na ob­ry­so­wane wę­glem ko­lejne po­sta­cie ma­jące za­peł­nić pra­wie całą po­wierzch­nię gi­gan­tycz­nego płótna.

– Dnia nie wy­star­czy, żeby to obej­rzeć. – Nie wy­trzy­mał, po­wie­dział gło­śno i wes­tchnął.

– Ci­szej! – skar­cił go wuj. Ka­mil Fa­ber do­piero te­raz zo­ba­czył, że Ro­sen­blum stoi przy lekko uchy­lo­nych drzwiach i wsłu­chuje się w krzyki do­cho­dzące z dol­nego pię­tra. Wuj kiw­nął na niego ręką i przy­ło­żył pa­lec wska­zu­jący do ust.

– Ra­dzę ci, sprze­daj go! Na­wet nie myśl, że od­dasz go pań­stwu albo, co gor­sza, znowu po­da­ru­jesz ja­kie­muś księ­ciu! – usły­szał ko­biecy głos.

– Zor­ga­ni­zu­jemy zbiórkę…

– I bę­dziemy cze­kać trzy lata. A ja w tym cza­sie umrę!

– Prę­dzej ja umrę… – usły­szeli nie­znany so­bie głos męż­czy­zny. – To może być moje ostat­nie dzieło.

– Tym bar­dziej! – żach­nęła się ko­bieta. – Je­śli ty nie po­tra­fisz, to ja tam pójdę. Ta bi­twa mnie wy­koń­czy, i cie­bie też! Ma­luj ja­kieś mniej­sze ob­razy. To bar­dziej opła­calne. Ja­kieś por­trety. Byle nie mo­ich sio­strze­nic! Bo po­tnę.

– Idę na górę.

Da­wid Ro­sen­blum od­szedł szybko od drzwi. Po­pa­trzył jesz­cze raz na ob­raz, po czym usiadł przy ma­łym sto­liku. Od­su­nął le­żące na nim szkice, na­wet na nie nie pa­trząc. Z jed­nej kie­szeni wy­jął pióro, a z dru­giej ksią­żeczkę z we­kslami. Za­czął je wy­pi­sy­wać.

Sły­chać było po­wolne kroki na scho­dach. W końcu drzwi się otwo­rzyły.

Ban­kier wstał, a Ka­mil Fa­ber się wy­pro­sto­wał. Na­prze­ciwko nich sta­nął sam mistrz Jan Ma­tejko.

Ro­sen­blum pierw­szy po­dał rękę, tak­su­jąc ma­la­rza wzro­kiem. Prze­ra­ził się. Wi­dział przed sobą zmi­zer­nia­łego, ra­chi­tycz­nego czło­wieka, zmę­czo­nego i przed­wcze­śnie po­sta­rza­łego. Wła­ści­wie wy­glą­dał na ta­kiego, który ni­gdy młody nie był. Si­wie­jące włosy za­cze­sane do tyłu, oku­lary z gru­bymi szkłami, ko­ści­ste ręce, zgar­bione plecy, zie­mi­sta skóra. Stał do­kład­nie na tle pu­stej, nie­za­ma­lo­wa­nej po­łaci wiel­kiego ob­razu.

– Da­wid Ro­sen­blum – przed­sta­wił się.

– Jan Ma­tejko.

Ka­mil Fa­ber nie­śmiało wy­cią­gnął te­raz swoją dłoń. Stał, ale uwa­żał, że po­wi­nien klęk­nąć. Zda­wało mu się, że wi­dzi czło­wieka nie z tego świata i nie w ten świat wpa­trzo­nego. Był za­chwy­cony i nie mógł wyjść z po­dziwu, że czło­wiek tak wą­tłej po­stury może być ta­kim gi­gan­tem. Szkła w oku­la­rach miał dwa razy grub­sze od jego szkieł, a wy­ma­lo­wał tyle le­dwo wi­docz­nych szcze­gó­łów. Tyle bi­żu­te­rii, tyle atła­sów, tyle bły­sków w ro­ze­źlo­nych oczach. Pra­wie wi­dział go na tle jego wiel­kiego dzieła. Jak stoi na dra­bi­nie. Twa­rzą w twarz z prze­ra­żo­nym mi­strzem krzy­żac­kim, a wo­kół niego śmier­telny zgiełk bi­tewny… Nie po­tra­fił wy­mó­wić słowa. Stał jak słup z otwar­tymi ustami.

– Jan Ma­tejko – przed­sta­wił się ma­larz pierw­szy.

– Ka­mil Fa­ber – wy­du­kał po chwili.

– Z tych Fa­be­rów? – za­py­tał mistrz, po­ka­zu­jąc na sło­iczki z pig­men­tami.

– Kie­dyś tak – od­po­wie­dział mu chło­pak, ku zdzi­wie­niu wuja, który nie­zbyt in­te­re­so­wał się, na czym zu­bo­żał jego da­leki krewny. Sły­szał, że na far­bach, ale nie bar­dzo wie­dział ja­kich.

– To wie pan, że on cały czer­wie­nią wy­peł­niony. – Mistrz wy­raź­nie zwra­cał się do Ka­mila, pa­trzą­cego na niego roz­pło­mie­nio­nym wzro­kiem. – Cza­sami my­ślę, że wła­snej krwi tam do­kła­dam. Ten ob­raz wście­kli­zną jest ma­lo­wany…

– I po to tu je­ste­śmy, by temu za­ra­dzić – włą­czył się Da­wid Ro­sen­blum, uprze­dziw­szy ku­zyna, który już za­mie­rzał się ode­zwać. Nie chciał za­chwy­tów, chciał kon­kre­tów.

– Słu­cham? – zdzi­wił się Ma­tejko i pod­szedł do ma­łego pu­dełka. – Ach… tak. Prze­pra­szam. Żona moja… Mar­twi się, że ten ob­raz mnie wy­koń­czy – do­dał, wyj­mu­jąc pa­pie­rosa.

Da­wid Ro­sen­blum zmiął trzy­many we­ksel i za­czął wy­pi­sy­wać nowy.

– To po­winno ją uspo­koić – po­wie­dział ban­kier i wrę­czył wy­pi­sany wła­śnie świ­stek. – Dwa­dzie­ścia ty­sięcy te­raz… i niech bę­dzie dwa­dzie­ścia po skoń­cze­niu.

– Ale…

– Do­brze. Dwa­dzie­ścia pięć. I niech pan za­dba o sie­bie.

– Ja o sie­bie dbać nie mu­szę.

– Musi pan, bo nikt inny za pana tego nie skoń­czy – stwier­dził ban­kier rze­czowo, ze szcze­rym nie­po­ko­jem w gło­sie.

– Mi­strzu, ten ob­raz musi po­wstać! – wtrą­cił się roz­e­mo­cjo­no­wany Ka­mil Fa­ber. – Cały na­ród na niego czeka. I ja – do­dał bła­gal­nym to­nem. Ma­tejko, który do tej pory miał po­sępną minę, roz­ch­mu­rzył się i uśmiech­nął na­wet.

– Nie tylko ten na­ród. Cała Eu­ropa – włą­czył się szybko ban­kier, wi­dząc zmianę na twa­rzy ma­la­rza. – Za­mie­rzam go po­ka­zać w każ­dym eu­ro­pej­skim mie­ście. Każdy bę­dzie chciał go zo­ba­czyć – po­wie­dział i po­ka­zał ręką na ob­raz. Wy­ce­lo­wał tak do­kład­nie w po­stać zwy­cię­skiego wo­jow­nika, że mu­siał do­dać: – Jego, tego… Jego zo­ba­czyć!

– To Wi­told. Wielki książę li­tew­ski…

– A więc w Wil­nie też go wy­sta­wimy!

– Oby. – Ma­larz się uśmiech­nął. – Kie­dyś…

– Pro­szę – po­wie­dział ban­kier, po­da­jąc ma­la­rzowi wy­pi­sany we­ksel.

– To zna­czy… Sprze­dany na pniu? – za­py­tał Ma­tejko, bio­rąc do ręki kartkę.

– Tak to się chyba mówi. Mam tylko je­den wa­ru­nek. Skoń­czony musi być w ciągu roku. Żad­nych in­nych zle­ceń ma pan nie przyj­mo­wać! – do­dał Ro­sen­blum ka­te­go­rycz­nie.

Ma­larz przez dłuż­szą chwilę się nie od­zy­wał. Po­ki­wał głową, po czym za­pa­lił pa­pie­rosa.

– Może to i le­piej. Może tak skoń­czyć mi się go uda… – Za­du­mał się, pod­cho­dząc do ob­razu i gła­dząc ręką płótno.

– O to cho­dzi! – ocho­czo po­twier­dził Ro­sen­blum.

– A ja też mam wa­ru­nek, na­wet dwa – oży­wił się ma­larz. – Ma pan o niego dbać. Ła­two ta­kie płótno uszko­dzić. Nie chcę, żeby się po­ła­mał, za­mókł, zgnił gdzieś, nie wia­domo gdzie…

– Tym zaj­mie się on. – Ban­kier wska­zał na ku­zyna. Ma­tejko po­ki­wał głową, wi­dząc za­chwyt na twa­rzy chło­paka, który zu­peł­nie nie po­tra­fił się już opa­no­wać.

– Ży­cie za niego od­dam! – za­wo­łał Fa­ber, roz­kła­da­jąc ręce.

– Nikt ży­cia za moje ob­razy na szczę­ście nie daje – po­wie­dział mistrz, kle­piąc Ka­mila Fa­bera po ra­mie­niu. – Nie ma po­trzeby, choć już raz chcieli mi ob­raz znisz­czyć…

– Nie po­zwolę! Będę pil­no­wał!

– Ufam panu! I mam jesz­cze je­den wa­ru­nek – do­dał. – Musi być wy­sta­wiony w Ber­li­nie.

Za­pa­dła ci­sza.

– Niemcy nie będą chyba za­do­wo­leni – skwi­to­wał Da­wid Ro­sen­blum.

– Nie mu­szą być. Ważne, żeby im to po­ka­zać. Niech pa­mię­tają, jak się wojny nie­spra­wie­dliwe koń­czą. Jak mi sił wy­star­czy, to im jesz­cze hołd pru­ski wy­ma­luję – za­gro­ził ma­larz.

– Zgoda. Też go ku­pię – przy­tak­nął za­do­wo­lony Da­wid Ro­sen­blum. – A Bi­twa po­je­dzie do Ber­lina. Ob­ra­zowi taki roz­głos nie za­szko­dzi – po­wie­dział, wy­cią­ga­jąc rękę.

– Na pewno – po­twier­dził Ma­tejko, od­wza­jem­nia­jąc uścisk. Szybko pu­ścił dłoń ban­kiera i pod­biegł do okna. Otwo­rzył je na oścież. – Sły­szy­cie? Dzwon Zyg­munta bije. To do­bry znak!

Pół­tora roku póź­niej Ka­mil Fa­ber obu­dził się w ho­te­lo­wym po­koju przy Ulm Strasse. Wy­jął spod po­duszki list od Kar­meli Ro­sen­blum. Nie mu­siał go czy­tać, treść znał na pa­mięć. Po­wą­chał go tylko. Pach­niał fioł­kami. Po­ca­ło­wał go i odło­żył na nocny sto­lik. Prze­cią­gnął się i zer­k­nął pod drzwi. Le­żała już tam po­ranna ber­liń­ska prasa. Wstał i szybko za­czął ją kart­ko­wać, szu­ka­jąc pierw­szych wra­żeń z za­pre­zen­to­wa­nej wła­śnie Bi­twy pod Grun­wal­dem. Wy­sta­wiono ją wczo­raj w Aka­de­mie Ge­bäude. Ze­brała wiele po­chleb­nych re­cen­zji. Mó­wiono, że to ob­raz wspa­niały i wy­jąt­kowy. Wiele osób roz­pły­wało się w za­chwy­tach, choć nie­któ­rzy jak zwy­kle byli bar­dziej po­wścią­gliwi. Na wszyst­kich jed­nak ro­bił ko­lo­salne wra­że­nie. Wi­dział to po twa­rzach zwie­dza­ją­cych. Tak samo było we wszyst­kich mia­stach, w któ­rych płótno było wy­sta­wiane. Nie­któ­rzy wpa­try­wali się w ob­raz po dwie go­dziny, na­wet wra­cali na drugi dzień. We fran­cu­skiej pra­sie prze­czy­tał, że to dzieło „zdu­miewa, ośle­pia i przy­ciąga”, że „jest dzi­kie i pełne fu­rii. He­ro­iczne i de­mo­niczne za­ra­zem”. W an­giel­skiej, że to: „Wiel­kie płótno przed­sta­wia­jące strasz­liwą walkę ry­ce­rzy teu­toń­skich i Po­la­ków, gdzie na­pięt­no­wana zo­stała po­li­tyka krwi i że­laza, sto­so­wana w zdo­by­tych kra­jach przez żoł­nie­rzy krzy­żac­kich!”. W ro­syj­skiej: „Co za dra­mat, co za siła!”. W Pol­sce pod­cho­dzili do ob­razu jak do oł­ta­rza.

Te­raz też nie mógł się do­cze­kać, ja­kie będą opi­nie. Od­na­lazł w końcu szu­kany na­głó­wek w „Ber­li­ner Frem­den­blatt” i za­czął czy­tać. Czy­tał kilka razy. Jesz­cze raz, od nowa i od nowa. Nie­jaki „Dr. O. von L.” pi­sał: „Jak ośmie­lono się taki ob­raz tu­taj wy­sta­wić!? To prze­jaw pol­skiej cho­rej me­lan­cho­lii i nie­zro­zu­mie­nia hi­sto­rii. To nie­godne, nie­praw­dziwe zu­chwal­stwo. Wielki mistrz za­konu nie­miec­kiego gi­nie z rąk ja­kie­goś kmie­cia z to­po­rem. To nie tylko nie­tak­tow­ność, to obe­lga! Taki ob­raz po­wstać nie po­wi­nien. Na­le­ża­łoby go znisz­czyć!”.

Za­sta­na­wiał się, czy wczo­raj po­znał ko­goś o ta­kich ini­cja­łach. Nie mógł so­bie jed­nak ni­kogo ta­kiego przy­po­mnieć. Na wszelki wy­pa­dek po­sta­no­wił szybko się ubrać i spraw­dzić, czy płótno jest bez­pieczne. Po chwili jed­nak się uspo­koił. Kto w dzi­siej­szych, cy­wi­li­zo­wa­nych cza­sach chciałby znisz­czyć ob­raz, po­my­ślał Ka­mil Fa­ber.

Jan Ma­tejko wy­wią­zał się z umowy. Wy­pa­la­jąc setki pa­pie­ro­sów, ży­wiąc się kawą. Tkwiąc z obo­lałą ręką w gó­rze, z no­sem przy płót­nie. W dusz­nej, ciem­nej pra­cowni, wśród krzy­ków, awan­tur i roz­pa­czy, ukoń­czył ob­raz. W rok od sprze­daży.

W do­sko­na­łym opi­sie Bi­twy pod Grun­wal­dem Sta­ni­sław Wit­kie­wicz, tylko pa­trząc, nie­mal sły­szał bi­tewne dźwięki: „po­tworny chrzęst zbroi, młó­co­nych ra­zami mie­czów i ce­pów, zgrzyt ze­śli­zgu­ją­cych się po stali ostrz, ryki wście­kło­ści, krzyki roz­ka­zów, wrzask trąb, char­cze­nie ko­na­nia, jęki bólu i zgrozy, kwik koni i nie wia­domo jesz­cze ja­kie od­głosy, wy­jące w ta­kich strasz­li­wych cy­klo­nach ludz­kich walk”. Wi­dział lu­dzi zwar­tych w śmier­tel­nym uści­sku, któ­rzy „na­dzie­wają się na ostrza ko­pii, pła­tają się na dwoje mie­czami, kłują no­żami, prują oszcze­pami, dła­wią się ar­ka­nami, miaż­dżą się ma­czu­gami”. Pi­sał o ko­niach, któ­rym udziela się to ludz­kie mor­der­cze sza­leń­stwo: „gryzą, tło­cząc się na sie­bie, gnio­tąc jeźdź­ców, tra­tu­jąc trupy, roz­gnia­ta­jąc ran­nych, chlu­piąc w ośli­zgłych krwią ka­łu­żach”.

To opis z sa­mego wnę­trza ob­razu. Walka tam cią­gle się to­czy.

Ale wi­dać też już po­ko­na­nych. Prze­ra­żo­nego ka­tow­skim mie­czem Ulri­cha von Jun­gin­gena, ucie­ka­ją­cego w po­pło­chu He­in­ri­cha von Plau­ena, chwy­co­nego ta­tar­skim ar­ka­nem Mar­kwarda von Sal­zba­cha. Wy­raź­nie też wia­domo, kto w tej woj­nie zwy­cięży. Po­ka­zana jest cała ple­jada okry­tych sławą, dziel­nych ry­ce­rzy: szar­żuje Za­wi­sza Czarny z Gar­bowa, wal­czy Zyn­dram z Masz­ko­wic, sie­cze mie­czem sławny Jan Ži­žka z Troc­nova i sza­leje na ko­niu try­um­fu­jący wielki książę li­tew­ski Wi­told.

Jan Ma­tejko, wielki Po­lak, syn Cze­cha i Niemki, chciał po­ka­zać naj­więk­szą bi­twę śre­dnio­wiecz­nej Eu­ropy. Gi­gan­tyczną psy­cho­ma­chię. Walkę do­bra ze złem. Wschodu z Za­cho­dem. Prawdy z fał­szem. Przed­sta­wić Pol­skę i Li­twę ob­ra­ca­jące w mia­zgę po­tęgę za­konu krzy­żac­kiego.

Ty­siąc osiem­set sie­dem­dzie­siąty ósmy rok, w któ­rym Jan Ma­tejko ukoń­czył Bi­twę pod Grun­wal­dem, był trud­nym ro­kiem dla ma­la­rza. Zo­stał co prawda za­szczyt­nym człon­kiem Ra­fa­elow­skiej Aka­de­mii Sztuk Pięk­nych w Urbino, otrzy­mał złoty me­dal i wiel­kie wy­róż­nie­nie na pa­ry­skiej wy­sta­wie ma­lar­stwa, do­stał berło na Zamku Kró­lew­skim w Kra­ko­wie jako sym­bol pa­no­wa­nia w dzie­dzi­nie sztuki, lecz po­woli pod­upa­dał na zdro­wiu. Był to bo­wiem czas, w któ­rym zmarła jego ma­leńka có­reczka Re­gina. Le­dwo zdą­żył zro­bić szkic jej główki. Zma­gał się też ze zmien­nymi na­stro­jami żony. Jej cho­robę i trudny cha­rak­ter za­czną wkrótce le­czyć co­dzienną dawką mor­finy. Sam ma­larz cier­piał na usta­wiczne bóle w ło­patce od cią­głego ukła­da­nia ciała w nie­na­tu­ralne pozy, które przy­bie­rał, ma­lu­jąc swoje ol­brzymy. Cier­piał też na wrzody i wiele in­nych przy­pa­dło­ści. To wszystko mu­siało mu strasz­nie do­skwie­rać, bo w wieku czter­dzie­stu lat czę­sto mó­wił o śmierci i na­zy­wał ją „chwilą wy­zwo­lin”.

Cią­gle jed­nak ma­lo­wał. Za­mknięty ni­czym pu­stel­nik w świe­cie wła­snej wy­ob­raźni. Wiecz­nie po­śród kró­lów, ksią­żąt i ry­ce­rzy. Za­nu­rzony w hi­sto­rii. W cza­sach wiesz­czą­cych upa­dek i w chwi­lach chwały. Dla­czego? Bo wie­dział, że ob­raz może od­dzia­ły­wać na zbio­rową wy­ob­raź­nię. Wie­dział, że on jak nikt inny po­trafi wy­ra­zić wspólne lęki, pra­gnie­nia i na­dzieję. A przede wszyst­kim, co naj­waż­niej­sze, dać wiarę i przy­wró­cić god­ność.

Two­rzył dla współ­cze­snych so­bie i dla przy­szłych po­ko­leń.

I za­pewne na­wet w naj­czar­niej­szych snach nie mógł przy­pusz­czać, że za sześć­dzie­siąt lat po­lem bi­twy bę­dzie cały kraj. Sie­jące grozę czarne krzyże na bia­łym tle po­ja­wią się znowu. Tym ra­zem na skrzy­dłach Luft­waffe.

Wy­buch­nie druga wojna świa­towa.

Roz­pocz­nie się śmier­telna gra.

Po­ja­wią się lu­dzie, któ­rzy będą chcieli znisz­czyć ob­raz!

Będą za­bi­jać!

Będą szu­kać i ści­gać!

Wy­zna­czą na­grodę, jak za naj­więk­szego prze­stępcę!

Nie­któ­rzy po­święcą swoje ży­cie!

Dla ra­to­wa­nia płótna, dla ra­to­wa­nia Bi­twy, dla ra­to­wa­nia na­dziei!

To opo­wieść o nich i o cza­sach, w któ­rych żyli.

CZĘŚĆ I

Lu­blin, ma­rzec 1938 roku

Dziu­ra­wiec szedł ulicą Lu­bar­tow­ską. Dzień był cie­pły i sło­neczny, więc po­ru­szał się wolno, omia­ta­jąc wzro­kiem lu­dzi i ka­mie­nice. Ni­g­dzie się nie spie­szył i za­cho­wy­wał się ra­czej jak pan na wło­ściach, który lubi wie­dzieć, co się dzieje na jego ziemi. Miał trzy­dzie­ści lat, a od pięt­na­stego roku ży­cia był po­stra­chem ca­łej oko­licy. Bały się go dzieci, ko­biety i więk­szość męż­czyzn. Miał opi­nię ta­kiego, co no­żem po­słu­guje się znacz­nie le­piej niż wi­del­cem. Wy­glą­dem przy­po­mi­nał ma­łego niedź­wie­dzia i był przy tym wy­jąt­kowo sprawny. W dzie­ciń­stwie dzie­ciaki się śmiały, że matka pu­ściła się z cyr­kow­cem. Gdy do­rósł, nikt się już z niego nie śmiał, bo na­wet je­śli oj­ciec był z cyrku, to ra­czej atleta lub ja­kiś mistrz wagi cięż­kiej.

Dziu­ra­wiec sta­rał się pra­co­wać na swoją opi­nię, bo na sto­sowny wy­gląd za­pra­co­wał już we wcze­snej mło­do­ści. Miał kilka blizn na rę­kach, z cza­sów kiedy uczył się spraw­nie po­słu­gi­wać no­żem i nie za­wsze tra­fiał w stół, wbi­ja­jąc ostrze mię­dzy palce, i jedną dziurę w po­liczku, pa­miątkę po bójce z ko­lej­nym oj­czy­mem. Poza tym nie śmiał się z byle czego. Wła­ści­wie pra­wie wcale się nie śmiał, roz­glą­dał się tylko ze skwa­szoną miną i co ja­kiś czas uczył ko­goś re­spektu.

Te­raz zmie­rzał do swo­jej ulu­bio­nej bramy pod nu­me­rem 21. Chciał w niej tro­chę po­stać, wy­pa­lić gi­ta­nes’a, cze­ka­jąc na nie wia­domo kogo. Oparł się wła­śnie o mu­rek, wy­sta­wił dzio­batą twarz do słońca i o mały włos nie do­stał w głowę piłką uszytą ze szmat.

Piłka zo­sta­wiła brudny, mo­kry ślad na ścia­nie. Nie pa­dało od wielu dni, nie wie­dział więc, co wła­śnie ście­rał z twa­rzy. Śmier­działo si­kami. Uśmiech­nął się do sto­ją­cego parę me­trów da­lej ru­dego chło­paka i kiw­nął pal­cem, żeby mały pod­szedł i za­brał piłkę. Dzie­ciak nie wie­dział, co ma zro­bić. Oka­zał się jed­nak mało stra­chliwy i po­woli po­czął się zbli­żać. Od­waż­nego na­le­żało po­trak­to­wać jesz­cze kon­kret­niej. Gdy tylko sta­nął na wy­cią­gnię­cie ręki, Dziu­ra­wiec chwy­cił go za po­ła­taną ka­potę i za­mie­rzał so­lid­nie zdzie­lić, ale za­miótł je­dy­nie po­wie­trze przed jego twa­rzą. Dzie­ciak za­czął się wy­ry­wać tak roz­pacz­li­wie, że w końcu Dziu­raw­cowi zo­stał tylko łach w ręku. Biegł za chło­pa­kiem ka­wa­łek, ale le­ni­wie i nie­chęt­nie. Ci­snął brudną ka­potą na śro­dek po­dwórka.

– Za­pchlony gów­niarz – syk­nął i splu­nął przez zęby. Krzyk­nął jesz­cze to samo po ży­dow­sku, żeby tam­ten zro­zu­miał.

Ji­dysz znał nie go­rzej niż pol­ski. Wy­cho­wał się tu. A tu miesz­kało wię­cej Ży­dów niż Po­la­ków.

Gdy wró­cił na swoją ulicę, zo­ba­czył w bra­mie dwie ku­ca­jące dziew­czynki. Jedna pła­kała.

– Pło­dzą te ba­chory na wy­ścigi – prych­nął.

Po wyj­ściu z wię­zie­nia nie roz­po­zna­wał, czyje jest kogo. Więk­szość ży­dow­skiej, ale też tro­chę pol­skiej bie­doty ci­snęła się na gór­nych pię­trach. Jedne dzieci się ro­dziły, dru­gie umie­rały. Nie przy­zwy­cza­jał się. Od­pa­lał pa­pie­rosa, gdy po­de­szła do niego jedna z dziew­czy­nek. Pa­trzyła na niego wy­łu­pia­stymi ma­łymi oczami i gry­zła pa­znok­cie.

– A Raj­zle to Ba­ruch na strych za­cią­gnął – po­wie­działa, ob­gry­za­jąc pa­zno­kieć, i ucie­kła.

Dziu­ra­wiec w pierw­szej chwili nie zro­zu­miał. W dru­giej był już przy wej­ściu. Po­ka­zał tylko pal­cem na schody, dwie dziew­czynki jed­no­cze­śnie kiw­nęły gło­wami. Wbie­gał. Po dwa, trzy stop­nie na­raz. Na za­krę­tach chwy­tał się po­rę­czy, nie­mal pró­bu­jąc się na niej pod­cią­gnąć. Byle szyb­ciej po­ko­ny­wać ko­lejne pię­tra. Po­ręcz trzesz­czała, jakby się miała za chwilę po­ła­mać. Po­trą­cił ślepą starą babę, która wła­śnie stała na scho­dach, ale na­wet się nie obej­rzał. Ział jak dzi­kie zwie­rzę, gdy do­biegł na strych. Szarp­nął za drzwi. Były za­mknięte. Rzu­cił się na nie bar­kiem. Raz nie wy­star­czyło, dwa było aż nadto. Prze­le­ciał przez nie. Zo­ba­czył małą dziew­czynkę z twa­rzą jak mała kuna ści­śnięta za gar­dło. Sie­działa okra­kiem na ta­bo­re­cie. Miała pod­wi­niętą su­kienkę. Na ziemi le­żały jej majtki. Ro­zej­rzał się. Stary, wy­soki ły­sie­lec, z do­kle­jo­nym tu­pe­tem i krót­kim wą­sem pod no­sem, pró­bo­wał scho­wać się za roz­wie­szone prze­ście­ra­dło. Było za krót­kie. Dziu­ra­wiec ru­szył w jego kie­runku. Ba­ruch rzu­cił się do ucieczki, ale Dziu­ra­wiec był szyb­szy. Do­padł go. Chwy­cił za kark jedną ręką. Drugą przy­ło­żył cen­tral­nie w nos. Czuł, jak go miaż­dży. Ale nie prze­stał. Wy­mie­rzył jesz­cze raz w brodę. Z roz­kwa­szo­nych ust wy­pa­dła sztuczna szczęka. Stary osu­nął się na zie­mię. Le­żał i krztu­sił się wła­sną krwią. Dziu­ra­wiec kop­nął go w brzuch. Ba­ruch jęk­nął i zwi­nął się w kłę­bek. Za­char­czał. Nie mógł chwy­cić po­wie­trza. Dziu­ra­wiec do­ło­żył mu jesz­cze raz. Ale już bez prze­ko­na­nia. Od­su­nął się i pa­trzył, dy­sząc. Gdy tro­chę się uspo­koił, zo­ba­czył pod swo­imi no­gami sztuczną szczękę. Roz­dep­tał ją bar­dzo do­kład­nie…

– Je­żeli zo­ba­czę, że wpra­wi­łeś so­bie nowe, za­biję cię. Jak zo­ba­czę cię na tej ulicy, też cię za­biję. Ro­zu­miesz?

W od­po­wie­dzi Ba­ruch za­char­czał.

– Zro­bił ci coś? – za­py­tał Dziu­ra­wiec dziew­czynkę, która nie­ru­chomo sie­działa na ta­bo­re­cie. Mo­gła mieć z osiem lat.

– Nie. – Po­krę­ciła głową. – Pan też chce zo­ba­czyć? – za­py­tała i trzę­są­cymi się rę­kami pod­nio­sła su­kienkę.

– Nie ma na co pa­trzeć – po­wie­dział Dziu­ra­wiec, od­wró­cił głowę i splu­nął za sie­bie. – Wsta­waj, za­pro­wa­dzę cię do domu – do­dał, prze­cho­dząc przez le­żące na ziemi drzwi.

– Ale niech pan nie mówi ro­dzi­com – jęk­nęła dziew­czynka.

– A dla­czego nie? – od­po­wie­dział i da­lej nie słu­chał. Za­pro­wa­dził ją do są­sied­niej ka­mie­nicy.

– Coś mi się za to na­leży – po­wie­dział matce, która wy­słu­chaw­szy go, z wra­że­nia usia­dła na ziemi. Dziew­czynka stała w ką­cie. Trójka in­nych ma­łych dzie­cia­ków sko­rzy­stała z oka­zji i za­częła ta­plać się w wiel­kiej ba­lii z brudną wodą, w któ­rej matka prała ja­kieś szmaty.

– Ale my nic nie mamy. Ko­mor­nik wszystko za­brał – po­wie­działa ko­bieta i po­ka­zała na mały po­kój, w któ­rym nic nie było. Nic oprócz zbi­tego z de­sek łóżka i me­bla z pó­łek przy­twier­dzo­nych do ściany.

– Dziew­czyna nie­zmar­no­wana. Niech pani prze­każe mę­żowi, że przyjdę ju­tro. I drzwi na strych niech wstawi – za­ko­mu­ni­ko­wał i wy­szedł.

Wró­cił do bramy i cze­kał na Ba­ru­cha. Za­mie­rzał go jesz­cze po­stra­szyć i wy­cią­gnąć ja­kieś pie­nią­dze. Wie­dział, że stary nie pój­dzie na po­li­cję, bo tam go kie­dyś jesz­cze bar­dziej po­bili. Jego matka miała sklep na Ka­pu­cyń­skiej. Nie­raz pła­ciła. Pła­kała, zło­rze­czyła, ale pła­ciła.

Dziu­ra­wiec oglą­dał wła­sną pięść i po­chla­paną krwią ko­szulę, gdy pod­szedł do niego Anioł.

– Ro­bota jest… Na mie­ście – za­wo­łał we­soło, marsz­cząc w uśmie­chu i tak już po­marsz­czoną, prze­pitą twarz. Co prawda jego blond loki prze­rze­dziły się już w po­ło­wie, ale i tak na­dal wy­glą­dał jak chło­piec, który chce coś zbroić. – Od Niemca… – do­dał, wkła­da­jąc ręce do kie­szeni i prze­stę­pu­jąc dum­nie z nogi na nogę. – A to­bie co? – za­py­tał, gdy w końcu przyj­rzał się Dziu­raw­cowi.

Nie mu­siał długo cze­kać na od­po­wiedź, bo z klatki scho­do­wej wy­ło­nił się sku­lony, okrwa­wiony czło­wiek.

– Mogę? – Po­ka­zał na Ba­ru­cha, który wy­szedł na ulicę i by w miarę pro­sto iść, mu­siał trzy­mać się ściany.

Dziu­ra­wiec ski­nął głową. Anioł ru­szył za nim. Lu­dzie roz­stę­po­wali się, zer­ka­jąc na prze­mian z cie­ka­wo­ścią i obrzy­dze­niem. Kilka osób za­trzy­mało się, przy­glą­da­jąc się z da­leka ran­nemu czło­wie­kowi.

– Co się panu stało? – za­py­tał Anioł, który do­padł go od tyłu. Ob­jął go i pod­trzy­mu­jąc w pa­sie, pró­bo­wał po­sta­wić do pionu. – Oj, Ba­ruch chyba znowu nie­grzeczny był? – za­py­tał, szep­cząc mu już pro­sto do ucha.

Po­bity spoj­rzał na niego z prze­ra­że­niem, za­trząsł się i zgięty wpół za­czął ucie­kać, co chwila się po­ty­ka­jąc.

– Wa­riat – sko­men­to­wał Anioł gło­śno, osten­ta­cyj­nie wzru­sza­jąc ra­mio­nami. Chwilę pa­trzył za ucie­ka­ją­cym męż­czy­zną, po czym od­wró­cił się na pię­cie i po­gwiz­du­jąc, wró­cił do bramy. Tam za­czął prze­glą­dać skra­dziony przed chwilą port­fel. Ki­wa­jąc głową z za­do­wo­le­niem, wy­jął z ma­łej prze­gródki zwi­tek bank­no­tów. Więk­szość od­dał Dziu­raw­cowi.

– Sły­sza­łeś? Niemcy do Au­strii we­szli. Bę­dzie ja­kaś wojna? – za­py­tał Anioł i wpa­try­wał się w Dziu­rawca, jakby ten rze­czy­wi­ście znał od­po­wiedź.

– Nie ob­cho­dzi mnie to. – Dziu­ra­wiec wzru­szył ra­mio­nami, cho­wa­jąc pie­nią­dze do kie­szeni.

Wie­deń, ma­rzec 1938 roku

Ger­hard von Los­sow wsłu­chi­wał się w od­głos wła­snych kro­ków. Ma­sze­ro­wał ra­zem z pię­cioma in­nymi ofi­ce­rami SS ko­ry­ta­rzem pa­łacu przy Prinz-Eu­gen-Strasse. Woj­skowe ofi­cerki na mar­mu­ro­wej po­sadzce wy­stu­ki­wały równy rytm. Gło­śny i mocny. Ręce z ob­cią­gnię­tymi pal­cami po­ru­szały się sztywno. Pod­bró­dek miał unie­siony tak wy­soko, że wi­dział ko­niu­szek wła­snego nosa. Pa­trzył w je­den punkt przed sobą i tak szedł. Wszystko po to, by nie roz­glą­dać się na boki. By sprę­żyć ciało i umysł. By się nie spe­szyć i nie ośmie­szyć jak dwaj ofi­ce­ro­wie ge­stapo, któ­rzy po­ja­wili się tu przed nimi i któ­rym nie udało się aresz­to­wać Lo­uisa Na­tha­niela von Ro­th­schilda, bo… od­pra­wiła ich służba, mó­wiąc, że ba­ron nie przyj­muje dziś go­ści.

Jesz­cze go­dzinę wcze­śniej Ger­hard von Los­sow za­śmie­wał się z tego, obej­mu­jąc się ręką w pa­sie. Te­raz sku­piał się na tym, by za­cho­wać spo­kój. Nie było to ła­twe. Go­be­liny, dy­wany, lśniące kan­de­la­bry, wiel­kie zwier­cia­dła, ma­lo­wi­dła na ogrom­nych su­fi­tach, złote sztu­ka­te­rie, rzeźby z mar­muru i ko­ści sło­nio­wej. Ob­razy Hol­be­ina, Halsa i Wat­teau, i cała reszta in­nych, któ­rych nie zdą­żył roz­po­znać. Tylko te wi­szące na ko­ry­ta­rzu kosz­to­wały ma­ją­tek. Na wprost były drzwi. I on tam był! Lo­uis Na­tha­niel von Ro­th­schild. Naj­bo­gat­szy czło­wiek w Au­strii, może na­wet w ca­łej Eu­ro­pie. Głowa ro­dziny, do któ­rej na­le­żały fa­bryki, ko­pal­nie, stocz­nie, ko­lej, setki do­mów, ty­siące hek­ta­rów ziemi… i naj­więk­sza w Eu­ro­pie pry­watna ko­lek­cja dzieł sztuki.

Szli po niego.

Ger­hard von Los­sow po­czuł się ważny. Jesz­cze bar­dziej niż zwy­kle. Miał dwa­dzie­ścia dzie­więć lat, a już zmie­niał świat. Jak jego przod­ko­wie wal­czący w sze­re­gach ar­mii Nie­miec bądź Au­strii. A nic nie wska­zy­wało na to, że pój­dzie w ich ślady. Parę lat wcze­śniej opu­ścił Wie­deń z po­wodu ko­biety i skan­dalu. Zna­lazł się w Ber­li­nie i chciał zo­stać ak­to­rem. Mó­wiono mu, że wy­gląda jak młody ger­mań­ski bóg wojny. Po­stawny. Z kwa­dra­tową szczęką, blond wło­sami i oczami jak cha­bry.

Uśmie­chał się dwoma rzę­dami rów­niut­kich bia­łych zę­bów, pa­trzył z ukosa. Ko­biety do niego lgnęły, choć trak­to­wał je ob­ce­sowo, bo już żad­nej nie ufał. Męż­czyźni po­dzi­wiali go za non­sza­lancki styl by­cia i wy­wa­żoną aro­gan­cję, ty­pową dla do­brze uro­dzo­nej, wy­kształ­co­nej ary­sto­kra­cji. Z wy­glądu miał za­datki na amanta fil­mo­wego, lecz przed ka­merą za­cho­wy­wał się sztywno. Parę razy sta­ty­sto­wał. Więk­szość scen wy­cięto, prócz kilku wo­jen­nych. Jako woj­skowy pre­zen­to­wał się do­sko­nale, na­wet w tle. Przy­pad­kowo, dzięki zna­jo­mo­ści ze zna­nym ry­sow­ni­kiem, po­zo­wał na­wet do kilku pla­ka­tów re­kla­mo­wych Hugo Bossa. Naj­le­piej wy­glą­dał w czar­nym mun­du­rze SS. I już się z nim nie roz­stał. Re­kru­ta­cję do eli­tar­nych od­dzia­łów prze­szedł ce­lu­jąco. Miał do­bre po­cho­dze­nie i nie­na­gan­nie się pre­zen­to­wał. Świet­nie się czuł w tym mun­du­rze, a przy oka­zji zro­zu­miał, co było przy­czyną po­stę­pu­ją­cego od kilku po­ko­leń zu­bo­że­nia jego ro­dziny. Po­wszechny brak sza­cunku dla lep­szej rasy. I Ży­dzi.

Te­raz szedł po jed­nego z nich. Może naj­waż­niej­szego w jego ro­dzin­nym mie­ście. Uczest­nic­two w ak­cji za­wdzię­czał fo­to­gra­fowi, któ­rego po­znał jesz­cze w Ber­li­nie. Ów ro­bił tam zdję­cia dla sa­mego Go­eb­belsa, a tu, w Wied­niu, do­ku­men­to­wał go­rące przy­ję­cie Niem­ców przez wie­deń­czy­ków i waż­niej­sze mo­menty z roz­gry­wa­ją­cych się wy­da­rzeń. Ger­harda wy­pa­trzył sto­ją­cego za grupką Ży­dów. Wy­pro­sto­wany, dumny, za­do­wo­lony sta­no­wił re­we­la­cyjne tło dla po­krzy­wio­nych sta­rych dziad­ków za­pę­dzo­nych do po­ka­zo­wego my­cia ulic. Wy­cią­gnął go z grupy in­nych es­es­ma­nów i za­pro­po­no­wał mu wzię­cie udziału w aresz­to­wa­niu, które miał w pla­nach uwiecz­nić. Ger­hard nie od­mó­wił i wie­dział, że od tego, jak się za chwilę za­chowa, za­le­żeć może jego dal­sza ka­riera, a już na pewno to, o czym bę­dzie się mó­wić przez na­stęp­nych kilka dni. Wszę­dzie. A chciał być znany.

Drzwi do ja­dalni się otwo­rzyły. Wszedł jako trzeci i za­stygł. Pa­trzył tylko na ba­rona. Ten sie­dział przy wiel­kim stole, na któ­rym pysz­niło się we­nec­kie szkło i krysz­ta­łowe wazy, srebrne pa­tery, zło­cone sztućce, por­ce­la­nowa za­stawa. Przy­stojny, około pięć­dzie­się­cio­letni męż­czy­zna nie­znacz­nie tylko od­chy­lił się na krze­śle w ich kie­runku, prze­krę­cił głowę i przy­glą­dał się im z de­li­kat­nym pół­u­śmie­chem. Haupt­sturm­füh­rer Od­ilo Glo­boc­nik oznaj­miał ba­ro­nowi, po co przy­byli. Za­czął gło­śno i sta­now­czo wy­mie­niać, z czy­jego roz­kazu i na czyje po­le­ce­nie, ale z każ­dym ko­lej­nym sło­wem tra­cił pew­ność sie­bie. Był grubo cio­sany, na­wet z twa­rzy. Nad­ra­biał miną, ale sy­tu­acja pe­szyła go i prze­ra­stała. Gdy skoń­czył, za­pa­no­wała ci­sza.

– Zdaje się, że nie mogę od­mó­wić, skoro tyle waż­nych osób jed­no­cze­śnie mnie prosi – ode­zwał się po dłuż­szej chwili Lo­uis von Ro­th­schild. – Do­brze więc. Po­zwolą pa­no­wie, że skoń­czę po­si­łek – po­wie­dział i nie cze­kał na po­zwo­le­nie, tylko od­kroił na­stępny kęs. A po­tem wziął do ręki kie­li­szek.

– Mam roz­kaz…

– Ten rocz­nik szam­pana Bil­le­cart-Sal­mon piję przy szcze­gól­nych oka­zjach – mó­wił ba­ron, po­ka­zu­jąc na bu­telkę. – Za­mó­wi­łem go wcze­śniej. Cze­ka­łem. Jest tak do­sko­nały, że dał­bym się dla niego za­bić.

Ka­mer­dy­ner szybko na­lał szam­pana. Ba­ron po­pa­trzył na bą­belki. Spró­bo­wał, uśmiech­nął się i po­wró­cił do po­siłku.

Ofi­ce­ro­wie spoj­rzeli na sie­bie. Stali przy drzwiach, ob­ser­wo­wani przez prze­ra­żoną słu­żącą i na­dę­tego ka­mer­dy­nera, który wy­glą­dał tak, jakby chciał ich opluć.

Ger­hard von Los­sow pa­trzył na haupt­sturm­füh­rera Od­ila Glo­boc­nika, który był star­szy od niego stop­niem. Po­zor­nie wy­ga­dany, ale nie­zbyt by­stry. Nie wie­dział, co ma zro­bić. Niby ba­ron zgo­dził się pójść z nimi, te­raz jed­nak von Los­sow nie wy­trzy­mał. Pod­szedł i sta­nął przy krze­śle.

– Po­zwoli pan?

– Nie wiem komu i nie wiem, na co. Zdaje się, że się pan nie przed­sta­wił – po­wie­dział ba­ron.

– Ger­hard von Los­sow. Pro­szę mi wy­ba­czyć śmia­łość. Po­czu­łem się jak u sie­bie. Oczy­wi­ście tu, czyli w Wied­niu. Przy­by­łem do­słow­nie przed chwilą i…

– Zdaje się, że znam pań­ską ro­dzinę – prze­rwał mu ba­ron. – Ojca, a może na­wet dziadka. Jesz­cze z cza­sów Habs­bur­gów… – po­wie­dział, a Ger­hard po­czuł dumę i trudno było mu ją ukryć. Z jed­nej strony to niby nie za­szczyt być zna­nym wśród Ży­dów, z dru­giej mó­wił to sam Ro­th­schild. Ką­tem oka wi­dział miny po­zo­sta­łych ofi­ce­rów i był za­do­wo­lony.

– Z tego, co mi wia­domo, są ry­ce­rzami ho­no­ro­wymi? – kon­ty­nu­ował ba­ron.

– Tak – po­twier­dził von Los­sow.

Ro­th­schild ski­nął głową na ka­mer­dy­nera, ten pod­szedł i od­su­nął krze­sło. Ger­hard usiadł.

– Młody czło­wieku, pan, zdaje się, wy­brał inną drogę?

– Nie są­dzę. – Ger­hard uśmiech­nął się znacz­nie sze­rzej niż zwy­kle.

– Czy wie pan, w ja­kich oko­licz­no­ściach piję zwy­kle tego szam­pana? – za­py­tał spo­koj­nym gło­sem ba­ron. – Na sty­pach. A więc za Au­strię! – do­dał i wy­pił do dna.

Ger­hard von Los­sow wstał zbyt szybko. Lekko po­trzą­snął sto­łem. Opa­no­wał wście­kłość i drże­nie, wziął do ręki pu­sty kie­li­szek i cze­kał. Ka­mer­dy­ner spoj­rzał na ba­rona, ten ła­god­nie ski­nął głową. Po­lano mu szam­pana. Wy­pił łyk i wes­tchnął.

– Rze­czy­wi­ście. Jest do­sko­nały. – Do­pił resztę. Po­ki­wał głową, od­wra­ca­jąc się w kie­runku reszty ofi­ce­rów. – Przy­znaję. Można za niego za­bić – do­koń­czył po chwili, gło­śno i do­sad­nie.

Za ple­cami usły­szał po­mruki za­do­wo­le­nia. Za­pa­mię­tają to, po­my­ślał.

Ba­ron otarł usta ha­fto­waną ser­wetą i wstał od stołu.

– Pro­szę wziąć jedną bu­telkę dla ojca. Ode mnie.

– To mie­szanka kilku szcze­pów wi­no­gron. Nie gu­stu­jemy w mie­szan­kach – od­po­wie­dział mu Ger­hard.

Ba­ron się uśmiech­nął.

– Skoro tak… Czy mogę spy­tać, do­kąd się wy­bie­ram? – Ski­nął na sto­ją­cych przy drzwiach es­es­ma­nów.

– Na ra­zie ho­tel Me­tro­pol. Zdaje się, że jest tam już kanc­lerz Au­strii i przy­wódca so­cja­li­stów.

– Będę więc miał wy­jąt­kowo cie­kawe to­wa­rzy­stwo. Idźmy. – Ba­ron skie­ro­wał się do drzwi.

Haupt­sturm­füh­rer bez słowa od­wró­cił się i ru­szył przo­dem. Za nim po­dą­żał aresz­to­wany. Ofi­ce­ro­wie szli za nim. Ger­hard miał wyjść ostatni, ale za­trzy­mał się jesz­cze na chwilę.

Gdy tylko ba­ron wy­szedł z po­koju, ka­mer­dy­ner rzu­cił się w kie­runku drzwi. Słu­żąca za­częła ner­wowo sprzą­tać ze stołu. Von Los­sow wi­dział ją w lu­strze. Pa­trzył, jak się na­chyla. Była młoda i zgrabna. Wzięła ta­lerz, tacę i małą srebrną rzeź­bioną sol­niczkę. Już miał od­wró­cić głowę, gdy zo­ba­czył, jak sol­niczka znika w kie­szeni pod bia­łym far­tu­chem.

Za­częło się, po­my­ślał, roz­glą­da­jąc się po ja­dalni. Kilka for­tun z tego ma­jątku po­wsta­nie.

Po­now­nie spo­tkał słu­żącą przy drzwiach. Wszy­scy zdą­żyli opu­ścić pa­łac, on się cof­nął. Dziew­czyna chciała za­mknąć drzwi. Za­gro­dził jej przej­ście i za­trzy­mał ręką. Uśmiech­nął się do niej, a ona pa­trzyła cie­lę­cymi oczami. Po­pchnął ją na ścianę. Przy­su­nął się tak bli­sko, że sły­szał jej ury­wany, prze­stra­szony i pod­nie­cony od­dech. Wło­żył rękę pod far­tuch. Dziew­czyna znie­ru­cho­miała. Chwilę ba­dał, co miała pod spodem. Wy­jął sol­niczkę i cof­nął się.

– Piękna – stwier­dził, ob­ra­ca­jąc ją w rę­kach. Dwie małe sy­reny plu­ska­jące wśród fal, wo­kół nich del­finy. Ca­łość le­dwo więk­sza od pu­dełka za­pa­łek.

Dziew­czyna ucie­kła ze spusz­czoną głową. Za­wo­łał jed­nego z ge­sta­pow­ców ob­sta­wia­ją­cych drzwi. Po­ka­zał pal­cem na słu­żącą zni­ka­jącą w ko­ry­ta­rzu i ski­nął głową po­ro­zu­mie­waw­czo. Chwilę póź­niej do pa­łacu przy Prinz-Eu­gen-Strasse we­szła grupa fo­to­gra­fów, ar­chi­wi­stów i urzęd­ni­ków ma­ją­cych spi­sać cały ma­ją­tek Ro­th­schil­dów. Jed­nemu z nich wrę­czył sol­niczkę.

– My­ślę, że to wło­ski ba­rok – po­wie­dział i wy­szedł za­do­wo­lony.

Cały pa­łac był już oto­czony przez od­działy SS. Nikt obcy nie miał do niego wstępu. He­in­rich Him­m­ler nie za­mie­rzał wpu­ścić tu ni­kogo poza swo­imi for­ma­cjami. Sam oso­bi­ście tego do­pil­no­wał. Ger­hard za­sta­na­wiał się na­wet, czy Him­m­ler nie sie­dzi w jed­nym z czar­nych sa­mo­cho­dów za­par­ko­wa­nych wzdłuż ulicy i nie pa­trzy, jak wy­wożą ba­rona. Po chwili jed­nak więk­szość sa­mo­cho­dów od­je­chała. Od­je­chało też auto z Lo­uisem Na­tha­nie­lem von Ro­th­schil­dem. Ger­hard nie spo­dzie­wał się, że wszystko wy­da­rzy się tak szybko. Nie było haupt­sturm­füh­rera ani star­szych stop­niem ofi­ce­rów. Wie­czór mieli już wolny. Szu­kali te­raz miej­sca, by za­cząć świę­to­wać. Udzie­lił im kilku rad i po­że­gnał się. W ra­zie czego wie­dział, gdzie ich szu­kać. Byli niżsi stop­niem i uro­dze­niem. Nie tego dziś ocze­ki­wał. Poza tym miał spo­tka­nie z oj­cem. Po­sta­no­wił udać się na Sin­ger­strasse pie­szo.

Na uli­cach sza­lony tłum cie­szył się, wi­wa­to­wał. Dziew­czyny pod­bie­gały, ca­ło­wały go w po­liczki, roz­da­wały kwiaty. W jed­nym z okien, obok klatki z ka­nar­kiem, stał wy­sta­wiony od­bior­nik ra­diowy. Z gło­śni­ków do­bie­gał głos roz­en­tu­zja­zmo­wa­nego spi­kera:

– Czyż ist­nieją słowa, które mo­głyby opi­sać na­sze uczu­cia? Czyż serce i oczy są w sta­nie po­jąć en­tu­zjazm i ra­dość, że Füh­rer po tak dłu­giej nie­obec­no­ści znów jest w na­szej sto­licy?

Ger­hard von Los­sow na­brał po­wie­trza w płuca, po­czuł się tak, jakby ktoś mó­wił o nim. Słu­chał wraz z kil­koma prze­chod­niami.

– Nasz Hi­tler po­wró­cił do domu. Po­sta­rano się o przy­ję­cie wy­jąt­kowe. Tu, na Hal­den­platz, na Ringu i przed pa­ła­cem Habs­bur­gów, tak jak w Ber­li­nie wita go mo­rze głów, wznie­sio­nych rąk, sztan­da­rów i pro­por­ców…

Ger­hard von Los­sow uśmie­chał się sam do sie­bie. Po­de­szła do niego ja­kaś dziew­czyna, chciała się z nim umó­wić. Na­wet nie sta­rał się za­pa­mię­tać gdzie, choć twier­dząco ski­nął głową. Za­mie­rzał się prze­cież spo­tkać z oj­cem. Nie wi­dział się z nim kilka lat, ale ostat­nio wy­mie­nili parę war­to­ścio­wych li­stów. Oj­ciec nie po­chwa­lał drogi, którą wy­brał Ger­hard, ale też nie kry­ty­ko­wał. Na­zi­ści byli mu obo­jętni i jego zda­niem nie tak groźni jak ko­mu­ni­ści. Tych oj­ciec nie­na­wi­dził naj­bar­dziej. Za­równo on, jak i dzia­dek Otto von Los­sow zwią­zani byli z Nie­miec­kim Za­ko­nem Ry­cer­skim. Na­le­żeli do ma­ria­nów, ho­no­ro­wych ry­ce­rzy, tak samo jak reszta wyż­szej szlachty au­striac­kiej. Oj­ciec czę­sto wspo­mi­nał czasy, gdy ar­cy­książę Eu­ge­niusz Ho­hen­zol­lern był wiel­kim mi­strzem. W domu ni­czym re­li­kwie wi­siały płasz­cze z czar­nym krzy­żem za­kon­nym. Za­kła­dał je na szcze­gólne oka­zje i było to wiel­kie święto.

Na co dzień Georg von Los­sow pra­co­wał w ar­chi­wum za­konu, miesz­czą­cym się w jego sie­dzi­bie przy Sin­ger­strasse 7.

Ger­hard szedł do niego z bez­wied­nym uśmie­chem na twa­rzy. To miał być cu­do­wny dzień. Ale nie był.

War­szawa, ma­rzec 1938 roku

Sta­ni­sław Ej­smond zmie­rzał do składu ob­ra­zów Bu­rofa na No­wym Świe­cie. Pod pa­chą niósł ko­lejne swoje dzieła. Na jed­nym były mi­mozy, na dru­gim irysy. Żal mu się było z nimi roz­sta­wać, lecz ostat­nio miał dużo pracy przy wy­sta­wach i nie na­ma­lo­wał nic in­nego. Wła­ści­ciel składu wy­dzwa­niał, bo zima się prze­cią­gała i kwiaty były w ce­nie. Dał się więc na­mó­wić i ta­chał pod pa­chą opa­ko­wane w pa­pier i prze­wią­zane sznur­kiem płótna. Za­mie­rzał przejść na drugą stronę ulicy, jed­nak drogę blo­ko­wała mu gło­śna ma­ni­fe­sta­cja. Nie umiał się prze­py­chać, więc przy­sta­nął i pa­trzył. Pa­ra­do­wali człon­ko­wie Ligi Mor­skiej i Ko­lo­nial­nej, gło­śno śpie­wali „Aja­jaj, Ma­da­ga­skar. Afryka parna, skwarna, Afryka na wpół dzika jest! Tam drzewa bam­bu­sowe, orze­chy ko­ko­sowe, tam są dzi­kie stepy, tam mi bę­dzie le­piej. Aja­jaj, ja lu­bię dziki kraj”. Chcąc nie chcąc, przy­tu­py­wał lekko nogą, bo tak jak każdy znał ten szla­gier na pa­mięć. „Do­mek so­bie wy­bu­duję, łaź­nia musi być. Wszyst­kich czar­nych wy­szo­ruję, czy­stość musi być. Ka­wia­renkę jakże wy­bu­duję także, albo jest ko­lo­nia, albo nie ma jej”.

– W dzi­siej­szych cza­sach nowe te­reny to ko­niecz­ność – po­wie­dział ktoś obok.

– Mamy prze­lud­nie­nie – wy­ja­śniała ja­kaś pani w ka­pe­lu­siku z piór­kiem.

– Żą­damy za­mor­skich ko­lo­nii! – krzyk­nął ktoś z tłumu, po­wie­la­jąc ha­sło z wiel­kiego trans­pa­rentu nie­sio­nego na czole po­chodu.

– Prze­strzeni do ży­cia! – wrza­snął ktoś z prze­chod­niów wprost za uchem Ej­smonda. – I rumu! Bo mi się pić chce!

Sta­ni­sław ob­ró­cił się i od­ru­chowo chybko cof­nął o dwa kroki od krzy­ka­cza. Był to wielki, pod­pity osi­łek ze zła­ma­nym no­sem. Uni­kał ta­kich osób. Ni­gdy się z ni­kim nie bił. Sam był drob­nej po­stury, od za­wsze no­sił okrą­głe oku­lary. Z rzad­kim wą­sem i przy­li­za­nymi blond wło­sami wy­glą­dał jak chło­piec z gim­na­zjum. Wszy­scy mó­wili do niego Staś, ewen­tu­al­nie Sta­szek, mimo że był już do­ro­słym męż­czy­zną.

– A pan coś taki de­li­katny?! – żach­nął się gbur. – Nie po­je­chał­byś pan na raj­ską wy­spę?! – krzyk­nął w kie­runku Ej­smonda.

– Tylko cie­bie tam nie wi­dzieli! – De­li­kwen­towi w kra­cia­stej ma­ry­narce to­wa­rzy­szyła dama w po­pla­mio­nej su­kience.

– Ale zo­ba­czą! – Wy­piął klatę krzy­kacz. – „Do Mu­rzynki się za­le­cam, to jest spo­sób mój! Bo ja lu­bię czarne z bia­łym, to jest ko­lor mój!”

– Ja ci za­raz dam ko­lor! – wrza­snęła tym ra­zem ko­bieta.

– „Od bia­łego ta­aatki i od cza­aaar­nej ma­aatki! Będą dzieci w kra­aaatki. I to bę­dzie raj!” Ałaa! – za­koń­czył zdzie­lony to­rebką po gło­wie. – Po­jadę! Bóg mi świad­kiem! Pierw­szym okrę­tem! Żą­damy ko­lo­nii! – wrzesz­czał da­lej, zni­ka­jąc w jed­nej z bram.

Ra­do­sna de­mon­stra­cja skrę­cała za róg. Trę­ba­cze znowu pod­jęli me­lo­dię, per­ku­si­sta mocno ude­rzył w wiel­kie ta­le­rze i za­częła się ko­lejna pio­senka. Tej Sta­ni­sław nie znał. Nie na­le­żał do Ligi, ale jak pra­wie mi­lion in­nych osób pre­nu­me­ro­wał mie­sięcz­nik „Mo­rze”. Dla za­miesz­cza­nych w nim zdjęć i pla­ka­tów, choć o po­dró­żach nie ma­rzył. Mi­nęło już osiem lat, od kiedy na za­ko­piań­skim za­krę­cie w wy­padku sa­mo­cho­do­wym zgi­nął jego star­szy brat. Matce zo­stał tylko on. Wi­dział, jak cała drży na samą wieść o tym, że syn ma gdzieś je­chać, na­wet po­cią­giem. Wes­tchnął więc gło­śno i za­czął roz­my­ślać nad wy­stawą pla­ka­tów Bolka Su­rałły-Gaj­du­cze­niego, którą miał wkrótce or­ga­ni­zo­wać. Sporo było wśród nich prac stwo­rzo­nych na za­mó­wie­nie Ligi Mor­skiej i Ko­lo­nial­nej. A więc znowu mo­rze… Tłum zrzedł i Sta­ni­sław Ej­smond spo­koj­nie prze­szedł na drugą stronę ulicy, za­sta­na­wia­jąc się, jak po­roz­wie­szać pla­katy. Miał kilka po­my­słów.

– Sta­siu! Sta­chu! Stasz­kuuu! – Ktoś za­czął krzy­czeć za jego ple­cami. Roz­po­znał zna­jomy głos, lecz od­wra­ca­jąc się, znów od­ru­chowo za­sło­nił się ob­ra­zami.

– Sta­siu! Jak ja się cie­szę! – Z za­trzy­ma­nej do­rożki pra­wie pod koła dru­giej wy­biegł Sta­ni­sław Mi­ku­licz-Ra­decki, wie­lo­letni dy­rek­tor ad­mi­ni­stra­cyjny war­szaw­skiej Za­chęty, i aż kla­snął w dło­nie z ucie­chy, zdą­ża­jąc w jego kie­runku. – Cóż za cu­do­wna no­wina! Ach, tylko się cie­szyć! Się cie­szyć!

Sta­ni­sław Ej­smond pa­trzył jak osłu­piały. Z re­guły za­pra­co­wany i za­tro­skany wszyst­kim do­okoła Mi­ku­licz te­raz pro­mie­niał. Wy­glą­dał, jakby miał wła­śnie po­pro­wa­dzić po­lo­neza. Roz­ło­żył ręce na boki i su­nął przez całą ulicę.

– Staszku, Sta­siu! Ty nie masz po­ję­cia. Ja wła­śnie by­łem w twoim domu. Matka mnie tu wy­słała. Mó­wiła, że do Bu­rofa idziesz. To ja co koń wy­sko­czy… Za tobą.

– Stało się coś? – za­py­tał Ej­smond. Zdjął oku­lary i za­czął ner­wowo prze­cie­rać szkiełka.

– Samo do­bre! Samo do­bre! – po­wie­dział Mi­ku­licz-Ra­decki, chwy­ta­jąc go rę­kami za ra­miona i po­trzą­sa­jąc nim ca­łym z ra­do­ści. – Ależ twój oj­ciec świę­tej pa­mięci by się cie­szył! Ależ by się cie­szył! – do­dał. Sta­ni­sław wie­dział, że przy­jaź­nili się z oj­cem, ale co zda­niem Mi­ku­li­cza tak by go ucie­szyło, nie wie­dział.

– Bę­dziesz wi­ce­pre­ze­sem Za­chęty! Ty! Wy­ob­raź so­bie! Wiem to! Pra­wie już pewne! – mó­wił, cały czas ra­do­śnie nim po­trzą­sa­jąc. – Ju­lia, twoja matka, się po­pła­kała. Nie dzi­wię się. Nie dzi­wię się! Sa­memu mi się chce pła­kać. Że ja tego do­cze­ka­łem. Sta­siu! Sta­chu! Staszku!

Sta­ni­sław Ej­smond przy­cią­gnął do piersi i przy­ci­snął dwa cią­gle trzy­mane w rę­kach ob­razy. I za­sło­nił się nimi niby tar­czą. Do tej pory był tylko za­stępcą członka Ko­mi­tetu Przy­ja­ciół Za­chęty. I nie li­czył, że to się w naj­bliż­szym cza­sie zmieni.

– Nie ma się czemu dzi­wić – cią­gnął Mi­ku­licz-Ra­decki. – Taka tra­dy­cja ro­dzinna. Oj­ciec był pre­ze­sem i ty nim bę­dziesz! Nie mo­gło być le­piej. Nie mo­gło być le­piej! Niech cię pierw­szy uści­snę – po­wie­dział i spró­bo­wał go ob­jąć, choć prze­szka­dzały mu ob­razy. – Zo­stawmy to. – Po­ka­zał pal­cem na płótna. – I je­dziemy do mnie. Mam tam kie­li­szek do­brego gru­ziń­skiego ko­niaku. Cze­kał na taką oka­zję. Sta­siu… Jak ja się cie­szę!

Ej­smond nie pa­mię­tał na­wet, komu zo­sta­wił mar­twe na­tury, bo wła­ści­ciela składu nie za­stał. Nie pa­mię­tał też drogi, mi­nęła szyb­ciej, niż się spo­dzie­wał. Do­rożka gnała, a Mi­ku­licz-Ra­decki mó­wił przez cały czas i nie ukry­wa­jąc swo­ich emo­cji, co chwilę go ści­skał.

Przed gma­chem Za­chęty przy­sta­nęli. Staś Ej­smond pierw­szy raz po­pa­trzył na te mury ze stra­chem. Dy­rek­tor ad­mi­ni­stra­cyjny po­ka­zał sze­ro­kim ge­stem wej­ście.

– Pro­szę. Ty pierw­szy – po­wie­dział do­kład­nie w mo­men­cie, gdy otwo­rzyły się drzwi z dru­giej strony, a w nich, jak na za­wo­ła­nie, po­ja­wił się Bo­le­sław Su­rałło-Gaj­du­czeni z tek­tu­rową tubą pod pa­chą. Wy­glą­dał jak żyw­cem wy­jęty z pla­ka­tów, które ma­lo­wał. Więk­szość opie­wała mo­rze i wszel­kie sporty wodne. Sam był wy­so­kim, przy­stoj­nym, sma­głym bru­ne­tem, w ja­snej ma­ry­narce za­ci­śnię­tej pa­skiem. Zda­wało się, że wła­śnie opu­ścił po­kład ja­kie­goś an­giel­skiego ża­glowca i jesz­cze cią­gle owie­wała go ja­kaś bryza. Naj­pew­niej śród­ziem­no­mor­ska, o ile nie ka­ra­ib­ska.

– Wi­tam, pa­nie pre­ze­sie! – za­wo­łał od sa­mego progu. Znali się i lu­bili, mimo że Su­rałło z re­guły ma­lo­wał krzep­kich spor­tow­ców, a Ej­smond wiot­kie mi­mozy.

– Wie­ści szybko się roz­cho­dzą – szep­nął Mi­ku­licz-Ra­decki do ucha Sta­cha Ej­smonda.

– Czy pan pre­zes bę­dzie jesz­cze znał skrom­nego pla­ka­ci­stę? Czy po­może przy wy­sta­wie? Czy ban­kiety, przy­ję­cia i wir to­wa­rzy­ski nie wcią­gną nam gdzieś świeżo upie­czo­nego pre­zesa? – za­py­ty­wał Su­rałło, ma­sze­ru­jąc w jego kie­runku z wy­cią­gniętą ser­decz­nie ręką.

– Wi­ce­pre­zesa – po­pra­wił dy­rek­tor, przy­bie­ra­jąc po­ważną urzę­dową minę.

– Mogę? – za­py­tał Su­rałło, od­sta­wia­jąc tubę i roz­po­ście­ra­jąc ręce do uści­sku.

– No nie wiem – od­po­wie­dział Sta­ni­sław ze śmie­chem, ro­biąc krok w bok i uno­sząc pod­bró­dek wy­soko do góry. Obaj się ro­ze­śmiali, po czym Bo­le­sław Su­rałło-Gaj­du­czeni rzu­cił się w jego kie­runku, ob­jął go i za­krę­cił się z nim w kółko, pod­ska­ku­jąc na jed­nej no­dze.

– Pre­ze­sie…! – za­wo­łał.

– Wice…! – po­pra­wił go Ej­smond, nie­wpraw­nie wy­ry­wa­jąc się z uści­sku.

– Pa­no­wie! – skwi­to­wał scenkę trzy­ma­jący się z boku dy­rek­tor, który z jed­nej strony sam chęt­nie by się przy­łą­czył do pod­sko­ków, z dru­giej zaś uznał, że w po­bliżu tak sza­cow­nego gma­chu nie wy­pada za­cho­wy­wać się po szcze­niacku. – Pa­nie Bo­le­sła­wie! To nie przy­stoi! Praca dla sztuki to nie tylko przy­jem­no­ści. Ban­kiety i otwar­cia. Wszy­scy tak my­ślą, a to nie­prawda. To też obo­wiązki. Po­wie­rzono nam do­bra, które trzeba chro­nić! – Wy­cią­gnął wska­zu­jący pa­lec w kie­runku Ej­smonda. – Przy­po­mi­nam ci, Staszku! Twój oj­ciec przed wielką wojną mu­siał sam do Ro­sji Ma­tej­kow­ską Bi­twę pod Grun­wal­dem wy­wo­zić, żeby w nie­miec­kie ręce nie wpa­dła. O mały włos ży­cia przy tym nie stra­cił. Wiesz o tym – po­wie­dział po­waż­nym to­nem. – Prze­cież ci o tym opo­wia­dał.

– Nie raz – po­twier­dził Sta­ni­sław Ej­smond.

– Ale te­raz wojna nam nie grozi! Czasy się zmie­niły… – wtrą­cił roz­ba­wiony Su­rałło.

– Czasy są za­wsze ta­kie same – z po­ważną miną oświad­czył Mi­ku­licz. – Niemcy wkro­czyli wła­śnie do Au­strii…

– I po­do­bno za­bra­kło kwia­tów w kwia­ciar­niach, żeby nimi rzu­cać w na­jeźdź­ców…

– Tak, tak… Sły­sza­łem. – Mi­ku­licz po­dra­pał się po gło­wie. – A te­raz wra­cajmy do na­szych spraw. Sta­siu… – chrząk­nął. – Pa­nie Sta­ni­sła­wie, pierw­sze obo­wiązki.

– Ja­kie? – za­py­tał oszo­ło­miony tym wszyst­kim przy­szły wi­ce­pre­zes.

– Masz za­siąść w jury ko­mi­sji ar­ty­stycz­nej. Masz roz­strzy­gnąć kon­kurs na znaczki, który ogło­siła poczta. Z oka­zji dwu­dzie­stej rocz­nicy…

– O! Ciężka praca – wes­tchnął Su­rałło, kle­piąc Sta­ni­sława po ra­mie­niu. – Mam na­dzieję, że dasz radę. A tak już po­waż­nie, to współ­czuję bar­dzo… Tak wy­bie­rać, który zna­czek…

– Nie żar­tuj­cie so­bie, pa­no­wie – prze­rwał Mi­ku­licz-Ra­decki.

– To ja po­waż­nie za­py­tam. Do kiedy nad­syła się prace? Sta­siu, znamy się, czyż nie? – za­ga­dał Su­rałło, obej­mu­jąc Ej­smonda ra­mie­niem.

– Bo­le­sła­wie! – te­atral­nie obu­rzył się Ej­smond.

– Żar­to­wa­łem. Le­dwo się wy­ra­biam dla Ligi Ko­lo­nial­nej. Te­raz mam palmy ry­so­wać. W marcu… Od­bije mi – stwier­dził Su­rałło i zro­bił głu­pią minę, uda­jąc małpę. Za­śmiali się.

– Wejdźmy już do środka – roz­ka­zał dy­rek­tor, oba­wia­jąc się, że w końcu ktoś zo­ba­czy te wy­głupy.

– A sły­sze­li­ście to? Nasi na­ukowcy wró­cili z Ma­da­ga­skaru. Do­wie­dli tego, że świet­nie się tam przyj­mują po­mi­dory i tru­skawki… – cią­gnął Su­rałło.

Sta­ni­sław Ej­smond nie sły­szał. Ru­szył przo­dem i po­now­nie z prze­stra­chem spoj­rzał na gmach Za­chęty.

W ma­łym po­koju na pod­da­szu trzy­dzie­sto­letni Wa­cław Bo­ra­tyń­ski po­od­su­wał wszyst­kie me­ble, które miał. Nie było tego dużo. Prze­su­nął łóżko, krze­sło, mały sto­lik z mi­ską, de­skę kre­ślar­ską. Wszystko pod ściany, tak by zro­bić jak naj­wię­cej miej­sca. Spie­szył się, bo przez nie­wiel­kie okno wpa­dały ostat­nie pro­mie­nie dzien­nego świa­tła. Na pod­ło­dze roz­ło­żył dzie­sięć ry­sun­ków. Na wszelki wy­pa­dek po­cho­wał wszyst­kie ołówki do szu­flady. Nie było już czasu na po­pra­wia­nie.

Chwy­cił się za głowę i wzdy­chał z prze­ję­ciem, pa­trząc na efekty kil­ku­mie­sięcz­nej pracy. Na­wet przed sobą bał się przy­znać, jak bar­dzo jest za­do­wo­lony. Na ziemi le­żały: Chro­bry wi­ta­jący ce­sa­rza Ot­tona III, Ka­zi­mierz Ja­giel­loń­czyk na tle mapy pol­skiej, ta­kiej „od mo­rza do mo­rza”, So­bie­ski pod Wied­niem, Zyg­munt Au­gust i unia lu­bel­ska, Kon­sty­tu­cja 3 maja… I to przed­sta­wie­nie, z któ­rego był naj­bar­dziej dumny – bi­twa pod Grun­wal­dem. Z Wła­dy­sła­wem Ja­giełłą na ko­niu po­nad po­ko­na­nymi Krzy­ża­kami. Naj­le­piej mu wy­szedł. Za­sta­na­wiał się, czy ten ry­su­nek wło­żyć na wierzch teczki, czy na sam spód. Jak bę­dzie le­piej?

Długo nad tym my­ślał. Przed snem roz­sz­nu­ro­wał teczkę i od­waż­nie prze­ło­żył go na po­czą­tek. Rano wy­cią­gnął wszystko i po­ukła­dał chro­no­lo­gicz­nie, zgod­nie z ko­lej­no­ścią wy­da­rzeń hi­sto­rycz­nych. Ubrał się od­święt­nie i ru­szył na plac Na­po­le­ona wprost do gma­chu Mi­ni­ster­stwa Poczt i Te­le­gra­fów. Przed sa­mym wej­ściem wy­cią­gnął ry­su­nek przed­sta­wia­jący bi­twę, wziął głę­boki od­dech i prze­ło­żył go jed­nak na wierzch.

Wie­deń, kwie­cień 1938 roku

He­in­rich Him­m­ler był wnie­bo­wzięty. W rę­kach trzy­mał ludzką czaszkę i ob­ra­cał ją w dło­niach. Co chwila po­ję­ki­wał i wzdy­chał z za­chwytu. Od­chy­lał ją do tyłu, za­glą­dał do środka przez pu­ste oczo­doły, gła­dził ręką po ko­ści po­ty­licz­nej, wo­dził pa­znok­ciem po zę­bach. W końcu chwy­cił ją obu­rącz i trzy­mał na wy­cią­gnię­tych przed sie­bie dło­niach. Jak tro­feum.

– Spójrz, Wolff – po­wie­dział do swo­jego ad­iu­tanta, nie od­ry­wa­jąc wzroku od czaszki. – Dzi­siaj przy­szła pocztą. Zna­le­ziona w Ty­be­cie. I to przez na­szą eks­pe­dy­cję! Patrz na te ko­ści. Na tę szczękę. Wy­so­kość czoła. Prze­cież to są nie­zbite do­wody na ist­nie­nie pra­sta­rej aryj­skiej rasy! – roz­pły­wał się. – To oczy­wi­ste, że kie­dyś pa­no­wa­li­śmy nad ca­łym świa­tem. Wi­dzisz to prze­cież? – spy­tał swego ad­iu­tanta Karla Wolffa, który cze­kał, sie­dząc na ka­na­pie w głębi po­koju ho­te­lo­wego za­adap­to­wa­nego na biuro po­lowe szefa SS.

– To oczy­wi­ste – po­twier­dził Wolff. – Cze­kają na te do­ku­menty.

– Znowu obo­wiązki.

He­in­rich Him­m­ler nie­chęt­nie odło­żył czaszkę, zdjął z nosa bi­no­kle i po­ło­żył je na ster­cie pod­pi­sa­nych pa­pie­rów. Pię­trzyła się pra­wie na trzy­dzie­ści cen­ty­me­trów. Prze­cią­gnął się i za­czął roz­ma­so­wy­wać palce pra­wej ręki. Od­giął głowę do tyłu, roz­cią­ga­jąc szyję.

– A wra­ca­jąc do na­szych spraw… Po­wiedz mi jesz­cze raz, co ten młody po­wie­dział Ro­th­schil­dowi? – spy­tał.

– Że nie uznaje mie­sza­nek róż­nych szcze­pów, pije tylko jed­no­rodne ga­tun­kowo szam­pany…

– Do­brze po­wie­dziane. Sprawdź go.

Karl Wolff ski­nął głową. Zle­cił to już dużo wcze­śniej. Te­raz tylko cze­kał na ra­port.

– Czas na prze­rwę – za­de­cy­do­wał Him­m­ler, pa­trząc na pod­pi­sane do­ku­menty. Pod­pi­sy­wał już do­brą go­dzinę, a cią­gle miał pełno ro­boty. W Wied­niu wszystko to­czyło się znacz­nie le­piej, niż przy­pusz­czał. Wstał, prze­cią­gnął się po­now­nie, chwy­ta­jąc się rę­kami za wy­go­lony kark. Pod­szedł do lu­stra i po­krę­cił głową. Prze­je­chał znów ręką po karku i do­tknął wy­go­lo­nych skroni. Skrzy­wił się. No­wemu fry­zje­rowi, po­noć naj­lep­szemu w Wied­niu, trzę­sły się ręce. Wy­pa­trzył jesz­cze dwa za­cię­cia brzy­twą, tuż nad pra­wym uchem.

– Co my zro­bi­li­śmy z na­szym ber­liń­skim fry­zje­rem…? Nie pa­mię­tam, jak on się na­zy­wał?

– Vic­tor No­vak, bo­dajże – usły­szał.

– I co z nim? Był do­bry – za­py­tał Him­m­ler, gła­dząc pi­ra­midkę z przy­cię­tych pod no­sem wą­sów.

– Wdał się w bójkę w jed­nym z ber­liń­skich lo­kali. Z tego, co mi wia­domo, tra­fił do obozu.

– Za bójkę? – zdzi­wił się szef SS.

– W tym lo­kalu wszy­scy na­zy­wają go Ma­ria Elena, więc pew­nie za to – od­parł Wolff z uśmie­chem, a Him­m­ler skrzy­wił się z nie­sma­kiem, cią­gle prze­glą­da­jąc się w lu­strze.

Prze­krę­cił głowę tak mocno, że doj­rzał ko­lejną cienką czer­woną kre­skę za­krze­płej krwi. Więk­szość fry­zje­rów roz­ci­nała mu skórę wła­śnie w tym miej­scu albo na karku. Nie­na­wi­dził tego, chciał mieć ide­alny kształt czaszki. Poza tym jego wy­soko pod­go­loną fry­zurę na­śla­do­wała pra­wie cała nie­miecka mło­dzież. Był wzo­rem. Mu­siał wy­glą­dać nie­na­gan­nie!

– Sprawdź, czy chce się le­czyć. Je­śli tak, to chcę go wi­dzieć po po­wro­cie do Ber­lina, mam dla niego za­da­nie – po­wie­dział, ma­ca­jąc z nie­za­do­wo­le­niem po cien­kim roz­cię­ciu na skó­rze. Wy­pro­sto­wał się. Po­pra­wił pa­sek w spodniach i do­piął gu­zik ko­szuli. – Wiesz? Nie­długo do pa­łacu Ro­th­schilda przy Prinz-Eu­gen-Strasse wpro­wa­dzi się nowy lo­ka­tor.

– Kto? – za­in­te­re­so­wał się Wolff.

– Adolf Eich­mann. Zro­bimy tam Główny Urząd do spraw Emi­gra­cji Ży­dow­skiej. Nie są­dzisz, że to do­sko­nały po­mysł? – za­py­tał i aż za­trząsł się ze śmie­chu. Oczy za­mie­niły mu się w dwie cien­kie szparki, unio­sły się pu­cu­ło­wate po­liczki. Wy­glą­dał jak za­baw­nie chi­cho­czące zwie­rzątko, tro­chę przy­po­mi­na­jące bor­suka.

– Do­bry po­mysł – po­twier­dził ad­iu­tant, pod­cho­dząc do biurka z paczką. – On już się nimi zaj­mie. Będą się cie­szyć, jak im się uda wy­je­chać w skar­pet­kach. – A, i do­pil­nuje ma­jątku Ro­th­schilda. Po­do­bno samo ka­ta­lo­go­wa­nie zbio­rów po­trwa co naj­mniej rok.

– Nie wie­rzyli w nas – po­wie­dział Him­m­ler i znowu za­chi­cho­tał. – Göring jest wście­kły! Po­do­bno roz­bu­do­wuje swoją re­zy­den­cję, bo mu już ścian na ob­razy bra­kuje. My­ślał, że za­gar­nie więk­szość dla sie­bie – stwier­dził i z czu­ło­ścią po­kle­pał ręką pod­pi­sane pi­sma i de­krety. – Z tej wście­kło­ści ob­sta­wił gra­nice i chce cho­ciaż ob­ło­wić się tym, co Ży­dzi mają za­miar jesz­cze wy­wieźć. Ale by­li­śmy pierwsi i le­piej przy­go­to­wani. Stra­te­gia to pod­stawa. Do wy­ko­na­nia – za­koń­czył ofi­cjal­nym to­nem i po­ka­zał na pa­piery.

Karl Wolff wstał. Zde­cy­do­wa­nym, choć nie­spiesz­nym kro­kiem pod­szedł do biurka, wziął do­ku­menty i wy­niósł je do se­kre­ta­riatu. Tam młoda dziew­czyna prze­stała stu­kać na ma­szy­nie. Wo­dziła za nim wzro­kiem, uda­jąc, że zmie­nia pa­pier. Wie­dział o tym. Nie­spełna czter­dzie­sto­letni, przy­stojny, z nie­na­gan­nymi ma­nie­rami, kur­su­jący po­mię­dzy Him­m­le­rem a Hi­tle­rem, zde­cy­do­wa­nie po­do­bał się ko­bie­tom. Uśmiech­nął się do dziew­czyny i ski­nął głową w po­dzię­ko­wa­niu. Wy­pa­dły jej z ręki wszyst­kie kartki.

– Niech pani po­zwoli – po­wie­dział i schy­lił się, żeby jej po­móc. Za­czer­wie­niła się. Roz­ba­wiło go to.

Wró­cił do po­koju. Tam Him­m­ler znowu trzy­mał czaszkę w ręku.

– Patrz! Ide­alne pro­por­cje. Wszystko się zga­dza. Skarb z cza­sów zło­tej ery aryj­skiej…

– Rze­czy­wi­ście – po­twier­dził Wolff i po­ło­żył ko­lejne pa­piery na biurku. Nie za­mie­rzał te­raz prze­ry­wać sze­fowi.

– Po­myśl tylko – kon­ty­nu­ował Him­m­ler. – Gdyby tylko dawni, po­tężni Ario­wie nie spół­ko­wali z pół­ludźmi i ze zwie­rzę­tami, nie zbru­kali rasy… Trzeba to wszystko te­raz oczy­ścić! – Odło­żył czaszkę na biurko, usta­wia­jąc ją ni­czym dro­go­cenny skarb. – Trzeba dzia­łać bez chwili wy­tchnie­nia. Roz­pocz­niemy złotą erę w dzie­jach ludz­ko­ści. Stwo­rzymy nową re­li­gię!

– A wła­śnie… – prze­rwał mu Karl Wolff, spo­dzie­wa­jąc się dłu­giego wy­wodu. Za­mie­rzał jesz­cze po­roz­ma­wiać z se­kre­tarką, która pew­nie na­dal czer­wie­niła się za drzwiami, i spy­tać, co robi wie­czo­rem. – Co ro­bimy z za­ko­nem nie­miec­kim? – W Wied­niu przy Sin­ger­strasse 7 mie­ściła się ostat­nia główna sie­dziba Krzy­ża­ków. Śred­nio go to ob­cho­dziło, ale chciał już zmie­nić te­mat. Poza tym z za­ko­nem zwią­zany był oj­ciec von Los­sowa, a miał się nim za­in­te­re­so­wać i ze­brać in­for­ma­cje na jego te­mat. Oso­bi­ście wró­żył mu ka­rierę i za­mie­rzał go so­bie wy­cho­wać, je­śli bę­dzie się do tego nada­wał.

– Pod­pi­sa­łem już do­ku­ment o ich ka­sa­cji. – Him­m­ler wzru­szył ra­mio­nami. – Prze­my­śla­łem to, nie są mi po­trzebni. Krzy­żacy byli kie­dyś po­tęgą, po­tem znie­wie­ścieli! – tłu­ma­czył. – Przez tę ich prze­graną bi­twę na pięć­set lat za­mknięto nam drogę na wschód! Ale to się zmieni! Karl, my two­rzymy nowy za­kon. SS jest no­wym nie­miec­kim za­ko­nem – wy­krzyk­nął.

Wie­deń, kwiecień 1938 roku

Ger­hard von Los­sow nie wi­dział, jak do tego do­szło. Spóź­nił się, choć po­ja­wił się w samą porę, by zdą­żyć ura­to­wać ojca. Do­tarł na Sin­ger­strasse i już z da­leka wi­dział, że coś tam się dzieje. Przed nu­me­rem 7 stało już kilka sa­mo­cho­dów ge­stapo. Wej­ście do ko­ścioła i we­wnętrz­nych za­bu­do­wań było ob­sta­wione. Ni­kogo nie wpusz­czali. Przy­spie­szył kroku. Na ko­niec biegł, gdy zo­ba­czył ojca le­żą­cego na chod­niku. Jedni mó­wili, że ktoś go po­pchnął. Inni, że się szar­pał, gdy nie po­zwo­lono mu wejść do środka. Po­do­bno nikt mu nic nie zro­bił, sam za­chwiał się i upadł. Ger­hard nie wie­dział, co jest prawdą, nie do­cie­kał, i tak nie ro­zu­miał, co się stało. Nie miał po­ję­cia, że na­zi­ści za­mie­rzają zli­kwi­do­wać główną sie­dzibę za­konu. I cały za­kon, któ­rego tra­dy­cja się­gała śre­dnio­wie­cza. Prze­jęli bu­dynki i skar­biec. Nie po­zwo­lili ojcu wejść do ar­chi­wum. To rze­czy­wi­ście mo­gło go za­bić. Pra­co­wał tam od za­wsze. Tak samo jak jego oj­ciec, i oj­ciec jego ojca, i tak da­lej. Każdy był ho­no­ro­wym ry­ce­rzem za­konu. To mu­siał być dla ojca szok. Prze­cież wo­lał na­zi­stów od bez­boż­nych ko­mu­ni­stów. Ich się bał naj­bar­dziej, twier­dził, że to oni nie po­tra­fią usza­no­wać świę­to­ści. Niem­ców się nie oba­wiał, nie spo­dzie­wał się, że za­gro­dzą mu drogę i będą ka­zali so­bie pójść. Do­stał wy­lewu. Le­karz stwier­dził, że Ger­hard po­ja­wił się w ostat­niej chwili. Gdyby nie on, Georg von Los­sow mógłby już nie żyć. Nie mógł dłu­żej le­żeć na chod­niku. Za­kon­nicy ob­stą­pili go, ale bali się co­kol­wiek zro­bić. Ger­hard za­czął krzy­czeć. Po­mógł mun­dur i roz­ka­zu­jący ton, mimo że był niż­szy stop­niem od nad­zo­ru­ją­cego ak­cję ofi­cera. Spra­wił, że jed­nym z sa­mo­cho­dów od­wie­ziono ich do szpi­tala. Tam też wy­mógł, by na­tych­miast za­jęto się oj­cem. Spę­dził z nim dobę.

Te­raz przy­wiózł go do domu.

Na sza­fie cią­gle wi­siał płaszcz z czar­nym krzy­żem. Był od­pra­so­wany i cze­kał pew­nie na uro­czy­sto­ści lub spo­tka­nia, może na­wet z oka­zji przy­łą­cze­nia Au­strii do Rze­szy. Nie do­cze­kał się. Scho­wał go i przy­po­mniał so­bie, jak do­stał la­nie gru­bym pa­sem, kiedy za­ło­żył go po kry­jomu i z drew­nia­nym mie­czem w ręku ba­wił się w krzy­żowca. Od tam­tej pory do tej chwili nie ru­szał tego płasz­cza. Ale te­raz oj­ciec miał wy­lew.

Pie­lę­gnia­rze wy­szli. Dok­tor Koch miał się po­ja­wić nie­ba­wem.

– Po­dejdź, chyba chce ci coś po­wie­dzieć – za­wo­łała go Kri­sta, gdy wy­szła słu­żąca i zo­stali już cał­kiem sami. Kri­sta po śmierci matki kła­dła go do snu, po­tem tra­fiła do łóżka ojca. Cią­gle wy­glą­dała jak za­su­szona gu­wer­nantka, ale nie prze­szka­dzała mu. Do­brze się oj­cem opie­ko­wała.

– Do­brze? Tak? Nie? A te­raz? O tak? Tak? – py­tała, po­pra­wia­jąc po­du­chy, a Ger­hard nie mógł po­jąć, jak od­czy­tuje, czego chce oj­ciec. Beł­ko­tał. Miał spa­ra­li­żo­wane pół twa­rzy, z ką­cika ust ście­kała mu ślina, opa­dała lewa po­wieka. Był bez­bronny. Ta­kiego go nie znał.

Bał się, ale pod­szedł i usiadł przy łóżku. Wziął go za rękę. Była chłodna. Przy­krył go.

– Na­chyl się i patrz na usta. Z bli­ska ła­twiej zro­zu­mieć – za­su­ge­ro­wała Kri­sta. Sama wstała i Ger­hard się zbli­żył. Oj­ciec za­char­czał. Naj­pierw nie­wy­raź­nie, z wiel­kim tru­dem, ale usil­nie coś po­wta­rzał.

– Wy…o…śśśś…eee.

Po­tem co­raz wy­raź­niej. W końcu Ger­hard zro­zu­miał.

„Wy­noś się” – tak po­wie­dział.

Nie mógł się my­lić. Już to kie­dyś sły­szał. Wy­krzy­czane. Te­raz to też był krzyk, choć zwię­dłego ciała. Wstał i ob­cią­gnął mun­dur. Nie mógł zła­pać tchu. Oj­ciec za­mknął oczy. Jakby na znak, że za­koń­czył roz­mowę. Ger­hard od­szedł od łóżka. Od­wró­cił się. Zro­bił krok, ale się za­trzy­mał. Płaszcz znowu był na drzwiach od szafy.

– Chciał, żeby tu wi­siał – po­wie­działa Kri­sta, wi­dząc zdzi­wie­nie w oczach Ger­harda.

– Aha. – Po­ki­wał głową i za­gryzł usta. Ru­szył w kie­runku drzwi.

– Co ci po­wie­dział?

Ger­hard przy­sta­nął i od­wró­cił się.

– Po­wie­dział… że so­bie po­ra­dzi.

Przez na­stępne pięć go­dzin Ger­hard von Los­sow cho­dził uli­cami Wied­nia. Na­strój miał wi­siel­czy. Nie pa­so­wał do mia­sta, które pra­wie od mie­siąca trwało w kar­na­wa­ło­wym szale. Lu­dzie stro­ili się tak, jakby co dzień ogła­szano ja­kieś nowe święto. Stro­iły się też całe ulice. Ściany bu­dyn­ków ozdo­biono kil­ku­me­tro­wymi gir­lan­dami z li­ści i kwia­tów. Z da­chów i bal­ko­nów zwi­sały dłu­gie na kilka pię­ter na­zi­stow­skie flagi. Nad jezd­niami roz­pięto druty i po­przy­wie­szano do nich swa­styki, które bu­jały się na wie­trze. Wszystko to na cześć Adolfa Hi­tlera, który try­um­fal­nie wkro­czył do sto­licy. Choć Hi­tler wy­je­chał, at­mos­fera na­ro­do­wego pod­nie­ce­nia wcale nie mi­jała. Po­ja­wiły się ko­lejne trans­pa­renty, tym ra­zem z oka­zji re­fe­ren­dum. Wie­deń­czycy mieli się wy­po­wie­dzieć, czy chcą przy­łą­cze­nia do Rze­szy. Wszystko wska­zy­wało na to, że już się wy­po­wie­dzieli. W oknach tkwiły więk­sze lub mniej­sze por­trety Füh­rera. Słupy ob­wie­szono ha­słami. Wszyst­kie z po­par­ciem, wszyst­kie na „tak”. In­nych nie było. W tę i we w tę jeź­dziły sa­mo­chody po­okle­jane pla­ka­tami. Nic tylko: „Je­den na­ród! Je­den kraj! Je­den wódz!”. Te same ha­sła wy­krzy­ki­wano z gło­śni­ków. Po­wta­rzano w ra­diu. Pi­sano wiel­kimi li­te­rami w ga­ze­tach. Na­wet na kar­cie do re­fe­ren­dum kółko przy „tak” było wiel­kie i na sa­mym środku, „nie” było małe i z boku. Zresztą nie za­no­siło się na to, by kto­kol­wiek chciał je za­kre­ślić.

Chyba że oj­ciec, ale on nie mógł się ru­szać. I Ży­dzi, któ­rzy nic już nie mo­gli zro­bić, po­my­ślał Ger­hard, pa­trząc z cie­ka­wo­ścią na drzwi Café Rem­brandt.

My­ślał, że wa­łęsa się po Wied­niu bez celu, a do­tarł tam, gdzie wcale nie za­mie­rzał przy­cho­dzić. Znał to miej­sce do­sko­nale. W tej wła­śnie ka­wiarni po­znał Le­opol­dine. Pa­mię­tał to aż za do­brze. Ale po co tu przy­szedł? Nie dzwo­nił do niej od lat. Nie py­tał, co u niej sły­chać. Nie spraw­dzał, czy wy­sta­wiła ja­kieś nowe prace. Była mu obo­jętna. Jej męża też nie spo­tkał, choć był wy­soko po­sta­wio­nym au­striac­kim na­zi­stą.

Rem­brandt ma­larz był ulu­bień­cem hi­tle­row­ców, ale na pewno nie był nim wła­ści­ciel tej wie­deń­skiej ka­wiarni. Na wszyst­kich szy­bach białą farbą wy­ma­lo­wane były gwiazdy Da­wida. Na naj­więk­szym oknie wid­niał na­pis „Jude”, taki sam był na chod­niku przed wej­ściem. W środku nie świe­ciło się żadne świa­tło.

Pod­szedł, zer­k­nął przez okno. Zda­wało się, że wszystko jest po sta­remu. Te same krze­sła i sto­liki. W głębi pi­ko­wana, skó­rzana ka­napa, przy niej mała ława. Wra­cały wspo­mnie­nia.

– Pro­szę pana! – Ktoś szarp­nął go za rę­kaw mun­duru. Od­wi­nął się bez­wied­nie i za­mach­nął. Ma­łego, pię­cio-, może sze­ścio­let­niego chłopca od­rzu­ciło pra­wie na metr do tyłu. Upadł na chod­nik i za­czął pła­kać. Obok niego stał drugi, tro­chę star­szy, z wia­drem w ręku.

– Czego chce­cie?! – wark­nął von Los­sow, choć nie miał w pla­nach wy­ży­wać się na za­smar­ka­nych chłop­cach w krót­kich spoden­kach.

– Mama nam nie po­zwala… My­śle­li­śmy, że może pan…?

– Na co mam niby po­zwo­lić?!

– Bo inni mogą, a my nie, tak po­wie­działa mama. – Młod­szy pod­niósł się z chod­nika i oży­wił się. Prze­stał pła­kać i otarł rę­ka­wem nos.

– Co mogą? – za­py­tał Ger­hard. Na­wet tro­chę za­in­te­re­so­wany na­chy­lił się nad mal­cami.

Ten młod­szy zro­bił prze­bie­głą minę, po­ka­zał na okno, po­tem na wia­derko i przy­ło­żył pa­lec do ust.

W wia­drze było kil­ka­na­ście nie­ma­łych ka­mieni.

– Po­zwa­lam. – Ger­hard wzru­szył ra­mio­nami.

– Sły­sza­łeś! Ka­zał nam! – za­wo­łał ma­lec z ra­do­ścią i nie cze­ka­jąc, ci­snął pierw­szym ka­mie­niem w okno ka­wiarni Rem­brandt. Ten po­szy­bo­wał wprost w sam śro­dek gwiazdy Da­wida. Po trze­cim roz­trza­skana była już cała szyba. Ko­lejne tra­fiły w drzwi. Tam szyba nie wy­pa­dła, ale za to je­den z ka­mieni ude­rzył w klamkę. Drzwi się otwo­rzyły. Na otwarte drzwi szkoda było ka­mieni. Chłopcy prze­rzu­cili się na ko­lejne okna. Gdy skoń­czyły się ka­mie­nie, Ger­hard von Los­sow pod­szedł do otwar­tego na oścież wej­ścia.

– Pro­szę pana! Wszy­scy, co tu­taj cho­dzili, te­raz idą tam. – Chło­piec po­ka­zał na róg ulicy. – W lewo i ka­wa­łek da­lej. Tam­ten wła­ści­ciel ka­zał nam to mó­wić. Tam jest le­piej.

– Dzię­kuję, naj­pierw wejdę tu – od­po­wie­dział. Chciał przez chwilę po­pa­trzeć. Zo­ba­czyć, czy na sto­li­kach stoją te same po­piel­niczki z go­dłem Habs­bur­gów.

Wszedł. Za nim po­woli ru­szyli za­cie­ka­wieni chłopcy. Na pierw­szy rzut oka pra­wie nic się nie zmie­niło. Mi­nął słup przy drzwiach wej­ścio­wych. Spoj­rzał przed sie­bie i cof­nął się o krok. Na środku ka­wiarni na ży­ran­dolu wi­siał czło­wiek. Pod nim było prze­wró­cone krze­sło. Któ­ryś z wla­tu­ją­cych ka­mieni mu­siał go po­ru­szyć, bo ciało lekko się jesz­cze bu­jało. Wła­ści­cie­lowi nie spodo­bały się nowe czasy. Do­ko­nał wy­boru, po­my­ślał Ger­hard i wzru­szył ra­mio­nami. Sam też kie­dyś pró­bo­wał za­pleść taki sznur.

Od­wró­cił się. Chłopcy stali jak wryci.

– Trzeba było słu­chać mamy. – Ger­hard wzru­szył ra­mio­nami. Malcy ucie­kli z krzy­kiem. Sam też długo nie pa­trzył. Twarz była sina, ję­zyk wy­wa­lony na wierzch. Nie było na co pa­trzeć.

Wy­szedł. Ru­szył w kie­runku wska­za­nej przez chłop­ców ka­wiarni. Kilku ga­piów sto­ją­cych na chod­niku od­pro­wa­dziło go wzro­kiem, nie od­po­wie­dział im ani sło­wem. Pod­szedł tylko do prze­cho­dzą­cego obok pa­trolu po­li­cji. To ich sprawa. Sam chciał się na­pić. Po­woli za­pa­dał zmierzch.

Lo­kal był duży i wy­peł­niony ludźmi. Nie po­do­bał mu się. Ale po kilku sznap­sach za­częło być na­wet zno­śnie. I bar­man nie pa­trzył z wy­rzu­tem, nie pró­bo­wał też na­wią­zy­wać roz­mowy. Dwóm na­ga­bu­ją­cym go dziew­czy­nom bez zbęd­nych ce­re­gieli po­wie­dział, żeby szu­kały szczę­ścia gdzie in­dziej.

Scho­dziło się co­raz wię­cej lu­dzi. Parę osób roz­po­znał, przy­szło też kilku wy­so­kich rangą ofi­ce­rów, któ­rzy za­raz usie­dli w od­dziel­nej salce. Za­mie­rzał wyjść. Co­raz bar­dziej chwiał się na no­gach, mimo że od go­dziny pra­wie stał w miej­scu. Chciał za­pła­cić, gdy ktoś do­tknął jego ra­mie­nia.

– Za­bierz mnie stąd – usły­szał. Nie od­wró­cił się. Za­mó­wił jesz­cze jed­nego sznapsa i scho­wał pie­nią­dze. Przy­lgnęła do jego ple­ców. Wy­pił, nie oglą­da­jąc się za sie­bie.

– Odejdź – po­wie­dział w końcu. Była chuda, miała pra­wie prze­zro­czy­ste, lekko zie­lone tę­czówki ze źre­ni­cami nie więk­szymi niż główka szpilki. Bladą skórę. Do mocno po­ma­lo­wa­nych kar­mi­no­wo­czer­woną szminką ust przy­kle­iło się pa­semko czar­nych wło­sów. Była w jego ty­pie, ale dzi­siaj nie za­mie­rzał jej po­zna­wać.

– Gdzie­kol­wiek. Te­raz. Mój błę­kit­no­oki. – Nie pod­da­wała się.

Chwy­ciła twarz Ger­harda w obie dło­nie.

– Nie po­do­bam ci się?

– Odejdź – po­wtó­rzył.