Postaci
Franz Wiegemann (1882–1944) – lekarz, oficer armii Austro-Węgier,
uczestnik obrony twierdzy Przemyśl, kochanek Urszuli Wagner.
Urszula Wagner (1887–1980) – pielęgniarka w szpitalu w Krakowie,
kochanka Franza Wiegemanna, wyjechała do Ameryki.
Franciszek Schweiger (1880–1923) – polski Żyd, oficer armii
Austro-Węgier, towarzysz Wiegemanna podczas ucieczki z niewoli
rosyjskiej.
Sigmund Freud (1856–1939) – wiedeńczyk, lekarz, twórca psychoanalizy.
Georg Trakl (1887–1914) – poeta, urodzony w Salzburgu, zginął śmiercią
samobójczą w szpitalu w Krakowie.
Egon Schiele (1890–1918) – geniusz, malarz, następca Gustava Klimta,
jeden z ojców ekspresjonizmu, zmarł na grypę jesienią 1918 r.
Gustav Klimt (1862–1918) – malarz, jeden z głównych twórców secesji.
Walburga „Wally” Neužil (1894–1917) – modelka i kochanka Egona
Schielego.
Edith Harms (1893–1918) – żona i modelka Egona Schielego.
Grete Trakl (1891–1917) – pianistka, siostra Georga Trakla i żona
Arthura Langena, zginęła w Berlinie prawdopodobnie wskutek
samobójstwa.
Ludwig Wittgenstein (1889–1951) – filozof, oficer armii Austro-Węgier,
dobroczyńca Georga Trakla.
Erhard Buschbeck (1889–1960) – pisarz i dramaturg, kochanek Grete
Trakl.
Arthur Langen (1858–1927) – impresario, krytyk i menedżer, mąż Grete
Trakl.
Tadeusz Boy-Żeleński (1874–1941) – polski pisarz, tłumacz, lekarz,
oficer armii Austro-Węgier.
Franciszek Chyłka (1878–1918) – polski chłop, żołnierz armii
Austro-Węgier, chorował na grypę.
Prolog
Ubrany po angielsku bardzo młody człowiek wysiadł zamaszyście z dorożki
przed parterowym góralskim budynkiem i wparował dziarsko do środka.
Przyjechał właśnie z Rabki i do restauracji Karpowicza przygnał go, nie
ma co ukrywać, głód. Średniego wzrostu, z przylizanymi grzecznie
włosami, wyraźnym przedziałkiem, wilgotnymi oczyma i pewną subtelnością
twarzy, co bez dyskusji rozstrzygało, że jest herbowy, i to z rodziny o pańskich aspiracjach. Ruchy miał miękkie, tweedowa marynarka była dobrze
dobrana, na nogach górskie buty, założone na podciągnięte do kolan grube
wełniane skarpety. Można było z góry założyć, że to turysta z Mazowsza,
który po zjedzeniu kapuśniaku i pieczystego wybierze się na spacer do
Morskiego Oka. Dalej nie, bo wymagałoby to innego stroju i solidnej
laski wędrowca, którą młodzieniec nie dysponował. Młody człowiek miał
jednak inne plany. Góry go niepomiernie nudziły, w kapuśniaku nie
gustował, może więc tylko herbata? Pajda chleba ze smalcem przed czymś
solidniejszym. Czym? Nie miał pojęcia. W restauracji manewrował między
stolikami, szukając spokojnego miejsca, i to takiego, które dałoby mu
dobrą perspektywę na resztę sali. Uwielbiał przyglądać się ludziom i czynić sobie w pamięci ich literacki opis. Ot, tu siedzi nudny księgowy
z nosem jak księżyc w kompocie, tu panna pensjonarka w pończochach z oczkiem na łydce, a tu parobas, młody, prężny i jurny jak stado
gospodarskich byczków. Siadł w takim właśnie strategicznym miejscu,
jednak tylko na chwilę. Po tym, jak podano herbatę, pojął, że musi się
przesiąść, i to nie z przymusu. Dostrzegł bowiem siedzącego samotnie
człowieka o znanej twarzy, którego literacka legenda bardzo mu
imponowała. Niemłody już mężczyzna o dość chłopskich rysach, z wyrazistym (zbyt wyrazistym) rysunkiem brwi, łysiejący, za to z czernionym wąsem, wyraźnie się nudził. „Boy!” – odgadł młodzieniec. Nie
znał go osobiście, ale podziwiał. „Boy, wiadomo: pisarz, inteligencja,
talent, Europa…” Przyglądał mu się z daleka, pijąc herbatę. „A może
podejść?” Boy był sam. W ogóle w sali było prawie pusto. „Jeśli podejdę,
co mu powiem?” Podszedł.
– Pan Żeleński?
– Tak.
– Czy pan pozwoli?… Chciałbym kilka słów… Choć nie mam zaszczytu…
Boy wskazał mu krzesło.
– Proszę.
Młody człowiek usiadł, ale można było odnieść wrażenie, że nie wie, co
powiedzieć. W końcu się odezwał:
– Widzi pan, ja jestem taki pasażer, co to siedzi na krześle; krzesło
stoi na pace; paka leży na workach; worki na wozie; wóz na statku;
statek na wodzie. Ale gdzie jest grunt i jaki jest ten grunt, nie
wiadomo.
Boy spojrzał na niego swoim trochę ospałym czy też osowiałym wzrokiem i powiedział krótko:
– Jak my wszyscy.
– Ale ja bardziej… – upierał się młodzieniec.
– Nie sądzę.
– Daję słowo.
– A tak w ogóle, to z kim mam honor?
– Witold.
– Tylko Witold?
– Nazwisko nic panu nie powie. Przynajmniej na razie.
– Tuszę, że w przyszłości będzie pan bardzo sławny.
– Nie mniej niż pan dzisiaj. Tak myślę.
– No dobrze, ale żeby zamknąć w końcu tę partię ping-ponga, może by pan,
prócz, istotnie, ciekawej formy przedstawienia się, zechciał coś do
naszej miłej rozmowy wnieść? Chyba że nic pan nie ma do powiedzenia.
– A mogę zamówić kiszkę i ogórka?
– Bardzo proszę. – Widać było, że Boy z takimi personami jak młodzieniec
o imieniu Witold jest dość obznajomiony.
– Chcę napisać powieść. Taką prostą powieść dla ludu. Właściwie takie
mam marzenie. A nawet więcej. Życiowy plan.
– I z tym pan do mnie? Przecież ja nie piszę powieści. Jestem lekarzem.
– Lekarzem to raczej pan był.
– Owszem, byłem.
– Skąd ta decyzja? Jeśli pan oczywiście łaskaw mi odpowiedzieć.
– A dlaczego miałbym panu to tu, teraz, u stóp Tatr i przy ogórku z kiszką, wyznawać? – Boy ironicznie odbił lekką jak puch piłeczkę.
– Bo może to jedyna okazja?
Boy się zadumał. Możliwe, że ten jakiś tam Witold ma rację. Właściwie
jeśli nie teraz, to kiedy? Młody, pozujący na Anglika człowiek dotknął
najdelikatniejszej struny w lirze jego życiowych zmagań, by posłużyć się
najbardziej tandetną z tandetnych metafor. Mimo że medycyna była jego
najuczciwszym wyborem, już w Paryżu zrozumiał, że ważniejsza jest
literatura. Dlatego z taką pasją rzucił się na dzieła Francuzów i podjął
się prac translatorskich, które dały mu największą sławę. Potem jednak
przyszła wojna, musiał włożyć mundur i udać się na front. Bóg mu darował
przykry obowiązek strzelania do bliźnich, co więcej, dał mu szansę
ratowania ich życia. Pod przymkniętymi powiekami przewinął mu się w okamgnieniu film z tysiącem frontowych obrazów. Pociągi pełne rannych.
Transfuzje krwi i szycie rozprutych płatów skóry. Chyłka, leżący jak
łachman w pustym magazynie cukrowni gdzieś w Galicji, a później
transport jego „zwłok” do Krakowa. Wittgenstein męczący się w służbie na
rzece. Wiegemann i ich wspólna tytaniczna praca przy żołnierzach
zdychających od grypy jak bydło. Tak, grypa była najgorsza. „Hiszpanka”,
która była dla niego przełomem. Skoro nie można, nie umiemy walczyć z zarazą, to po co medycyna? Może lepiej zostać spowiednikiem albo
odprowadzać za dobre pieniądze kondukty na cmentarzu? Szlag, to jednak
nie dla niego. Po grypie rzucił to wszystko w cholerę. Zatrudnił się w „Czasie”, zaczął pisać recenzje teatralne, krotochwilne felietony.
Jakieś powiastki o Balzacu, Molierze. Taki oto skok nad otchłanią życia
z wyżyn metafizyki w banał i nieistotność.
Witold pochłaniał właśnie drugiego ogórka kiszonego, niemiłosiernie przy
tym się krzywiąc.
– Co to za dziwne miny? – spytał Boy.
– Jestem specjalistą od min.
„Żałosne”, pomyślał Boy.
– Odpowie mi pan, panie Żeleński?
– To ta choroba. Po niej zrozumiałem, że praca lekarza nie ma sensu.
Wyjąłem wtyczkę z prądu, o ile pan wie, co mam na myśli. Taka była moja
reakcja. Czasami tak zachowuje się lekarz. Ale można się zachować
inaczej. W listopadzie tysiąc dziewięćset czternastego roku w szpitalu w Krakowie, niemal w mojej obecności, otruł się kokainą niejaki Georg
Trakl, poeta. Słyszał pan pewnie. Też pracował z rannymi. Zwariował po
tym, jak zrozumiał, że nie może im pomóc. To był dla niego koniec.
Zbieraliśmy z Wiegemannem papiery, które rozrzucał wokół łóżka. To były
świetne wiersze. Przed samobójczą śmiercią często się pisze dobre
wiersze. Potem w tajemniczy sposób zginęła w Berlinie jego siostra,
pianistka. Widzi pan, nieszczęścia chodzą parami.
– A pan postanowił zostać literatem.
– Tak, odrzuciłem walkę o ludzkie życie na rzecz walki o lepszy humor
jeszcze żyjących. Czy jestem dostatecznie podniosły?
– Pan wie, że to żałosne. Taka ucieczka od odpowiedzialności.
– A co pan może o tym wiedzieć? Był pan na wojnie?
– Nie, ale Niemcy stacjonowali w dworku mojego ojca.
– To w istocie się pan nawalczył… – Boy nie potrafił powtrzymać się od
ironii.
– Nie kusi pana, by napisać o tym?
– Wie pan, skala tematu mnie paraliżuje. Poza tym uważam, że tradycyjna
powieść w stylu Balzaca, Dumasa czy Hugo się skończyła. Po wojnie nie ma
dla niej miejsca. Rzeczywistość pokomplikowała się w zbyt wielu
wymiarach. Dziś pozostają strzępki, małe formy, esej filozoficzny, może
dramat? Można coś ewentualnie pokazać na scenie, co czyni, a właściwie
wygłupia się Witkacy z tymi swoimi Mózgowiczami czy Wahazarami. Ale to
żarty oczywiście. Ilustracja tego, jak psychostymulanty wpływają na
wyobraźnię i język człowieka. Czy to przetrwa? Nie wiem. Szczerze
wątpię. A powieść? Wie pan, ile lat musiało minąć, by Tołstoj opisał w Wojnie i pokoju czasy napoleońskie?
– Czterdzieści?
– No widzi pan? A pan chce już dziś. Kilka lat ledwie przeszło. Niech
się pan uzbroi w cierpliwość, młody człowieku. Pogadamy za czterdzieści
lat, jeśli dożyjemy.
Gombrowicz połknął resztę ogórka bez gryzienia. Rozmowa była skończona.
Spotkali się jeszcze raz. Było to już w przededniu wojny, bodaj na
imieninach Boya. Witold przypomniał mu tę rozmowę. Boy uśmiechnął się i powiedział:
– Pływamy na tym polskim statku, pływamy, ale stałego gruntu nie
poczujemy, aż zatoniemy! Taki to nasz los i to się nigdy nie zmieni.
Strona Wiegemanna
Wstrząsająca jest zagłada płodzenia.
W takiej godzinie oczy patrzącego napełniają się
Złotem jego gwiazd.
Georg Trakl Helian, tłum. W. Trzeciakowski
1.
Doktor Franz Wiegemann, niegdyś wiedeński bawidamek, sybaryta, koneser
win i kobiet, w poplamionym wymiocinami, grubym fartuchu zwisał z krzesła jak pomięty oficerski płaszcz. Miał poszarzałą twarz, obwisłe
wąsy i granatowe cienie pod oczami. Nie spał już od kilku dni. Za każdym
razem, gdy szedł do służbówki trochę się zdrzemnąć, przybiegał ktoś z oddziału i od drzwi wołał o pomoc. Ten się krztusi, trzeba intubować,
tamten nie ma tętna, ktoś inny krwawi. Zrywał się więc, nie musiał nawet
naciągać oficerek, bo kładł się w nich na rzuconą na łóżko derkę. Był
półprzytomny, ale wstawał, chwiejąc się na nogach, gonił na oddział i ratował, kogo mógł. Tamował krwotok, osłuchiwał piersi, reanimował, a niekiedy tylko stwierdzał zgon. Bogiem a prawdą, zdarzało mu się to
coraz częściej. Ale teraz, w momencie, kiedy przychodził zmierzch,
wisiał na twardym krześle kompletnie bez siły. Pochylona, pokryta
rzadkimi włosami głowa, nieco obsunięte na nosie binokle, wiszące
bezwładnie ręce, poszarzałe dłonie. Przysypiał. Za oknem, od strony
ulicy, wiatr kręcił jakieś niespokojne wiry, unosząc nerwowo liście
kasztanowców. Był ledwie początek drugiej połowy października, więc na
ulicach było jeszcze jasno. Tuż za drzewami z lekkiej jak muślin mgły
wyłaniały się ściany budynków. Niedaleko, tuż naprzeciw okna, solidne
kamienice Kleparza, a za nimi, gdyby wzbić się jakimś cudem wyżej,
malowane purpurą zachodu dachy Krakowa. Najpierw wieżyce Kościoła
Mariackiego, wieża ratusza, a dalej, na kamiennej skale, koszary, w których mieszkał. Wcześniej był tam zamek, zrujnowany od wieków i wypruty z królewskiego splendoru. Kogo to zresztą dziś interesuje.
Marzył o dorożce, która zawiozłaby go do koszar. Niestety, kolejny już
dzień musiał zostać w szpitalu, a tu tylko dzielona z kolegami
służbówka. Podniósł głowę. Czy to deszcz? Nie, ktoś zapala gazowe
latarnie. Szuranie nóg. Czemu pomyślał o deszczu? Czuł nieznośny ból
głowy. Nagle ktoś delikatnie zapukał do drzwi. Nie odpowiedział. Drzwi
się otworzyły. Usłyszał cichy szelest fartucha i stukot chodaków. A potem poczuł dłonie dotykające jego włosów. Ślizgały się czule po jego
głowie, po chwili poczuł na szyi dotyk ciepłych ust.
– Urszula, to ty?
– Ja, całkiem prawdziwa, ja, kochany.
– Nie poszłaś do domu?
– Jeszcze nie. Chcę być z tobą.
Odwrócił się do niej, a ona usiadła mu na kolanach. Poczuł silny zapach
jej kobiecości, mocny oddech życia. Tak bardzo się różnił od wszystkiego
wokół. Wtulił się w te jej miękkie piersi jak dziecko. Usłyszał, jak
bije jej serce.
– Wciąż jesteśmy żywi.
– Pragnę cię – wydusiła z siebie.
– Ja też cię pragnę, kochana.
– Wyjedźmy stąd.
– Nie teraz. Po tym piekle.
– Wyjedźmy do Wiednia.
– Namawiasz mnie do dezercji?
– To gówno, ta cała monarchia niedługo się skończy. Wszyscy to widzą.
– A co z chorymi? Co z twoim mężem?
Włożył jej rękę pod suknię. Poczuł ciepło rozpalonych ud. Dotykał skóry
tam, gdzie kończyły się grube bawełniane pończochy. Czuł, że Urszula go
pragnie, ale sam nie odczuwał niczego. Doskonała obojętność na wszystko
poza sygnałami od pielęgniarzy. Tylko to podnosiło go na nogi, budziło
do życia.
– Wyjedziemy do Wiednia albo jeszcze dalej. Ale sami musimy przeżyć.
Ktoś uderzył kilka razy jakimś przedmiotem w drzwi. Zastygli w ciszy. Po
chwili znowu.
– Kapitanie Wiegemann, proszę szybko na oddział. Słyszy pan?
– Tak. – Odchrząknął. – Idę.
Urszula zeskoczyła jak niepyszna z jego kolan. Poprawiła fryzurę, a on
podniósł się z krzesła i wolnym krokiem podszedł do drzwi. Rozprostował
kości i szybkim ruchem otworzył.
– Meldujcie.
– Melduję… Kona jeden z żołnierzy.
– Biegnę – rzucił szybko Wiegemann i sprężystym krokiem ruszył na
oddział.
Po chwili był na miejscu. Odór niemal go wywrócił. Naciągnął na twarz
bawełnianą maskę.
– Czemu, do cholery, nikt tu nie wietrzy?
Cisza.
Spojrzał na łóżko, na którym dogorywał jakiś młody człowiek. Podszedł do
niego i dotknął ręką jego czoła. Czterdzieści stopni, może więcej. „Po
nim” – pomyślał.
– Dajcie mu okład z zimnej wody na kark.
Co za bzdury!!! Złapał się na tym sekundę później. Jaki okład dla
człowieka w stanie agonalnym? To przecież nie ma sensu. „A co ma sens?”
– spytał w myślach sam siebie. Kilka tygodni temu żołnierzy z takimi
objawami znoszono do pralni i zanurzano w wannach z lodowatą wodą. Lód
dostarczano do szpitala dwa razy dziennie. Ale potem albo lód się
skończył, albo komendant uznał, że taka procedura nie ma sensu. Ludzie i tak umierali, a on tylko płacił za lód. Niepotrzebna rozrzutność w trudnych czasach. Teraz więc przykładano umierającym chłodne kompresy.
„Nic to nie pomoże, choć może nieco ulży” – tłumaczył sam sobie. Chłopak
podrygiwał na łóżku, oczy miał zamknięte, ale gałki wirowały mu pod
powiekami. Klatka piersiowa aż trzęsła się z wysiłku. A później nagle
przestała. Żołnierz się uspokoił, jakby niespodziewanie zasnął.
– Weźcie go do prosektorium – rzucił pielęgniarzowi, który tylko pokiwał
głową.
– Tak jest.
Spojrzał zmęczonym wzrokiem na oddział. Świński smród, tłok i beznadzieja. Łóżko na łóżku, ciasno, że niemal przejść się nie da.
Dziesiątki chłopców, którzy mogliby jeszcze żyć! „Ba, walczyć za
cesarza” – pomyślał złośliwie. Niech to krew zaleje! Jakiego cesarza?
Gdzie on teraz jest? Karolus, przypadkowa kreatura. Nie, te dzieci
powinny wrócić do domu. Ale nie zdążą. Jedyne, co dane im będzie
zobaczyć, to słodki uśmiech siostry Urszuli, matki miłosierdzia.
2.
Kopnął butelkę po koniaku. Węgierski czy z Dalmacji? Nie wiedział.
Najbardziej lubił francuskie, ale tych od dawna nie dało się kupić.
Zostały po tamtej stronie frontu, za linią okopów Verdun, na zachodnim
brzegu Marny. Czy kiedyś napije się jeszcze prawdziwego koniaku? Koniaku
z nalepką „Cognac”. A właściwie jakie to ma znaczenie? Koniak jest
koniak. Przykłada się butelkę do ust i pociąga łyk, potem drugi, trzeci,
a jak się nie zakrztusisz, to czwarty. A później już tylko szum w głowie
i mocne kołysanie. Alkohol. Gdyby go nie było, wojny nie dałoby się
przeżyć. Kiedyś, w Wiedniu, zanim to wszystko się zaczęło, kiedy
przyjechał do habsburskiej stolicy na studia, pijał jedynie wino. Ojciec
miał winnicę, więc wino, białe wino bez nazwy, było w domu
codziennością. To był Riesling. Takie właśnie schłodzone wino matka
podawała do obiadu i kolacji. Za domem była winnica. W podziemiach
pękate beczki. Ojciec, policjant, osobiście zajmował się trunkiem.
Nikogo do piwnicy nie wpuszczał. Skradali się więc z bratem po cichu, na
palcach, kiedy ojciec spał. Cichaczem zabierali klucz z szuflady i hyc…
do piwnicy. W Wiedniu nauczył się pić szampana, a potem cięższe
alkohole, by w końcu, w pijackim uniesieniu zasłuchany w dekadenckie
dźwięki fortepianu, przy wtórze wizjonerskich bredni tego biedaka
Trakla, wypijać jeden po drugim kieliszki absyntu. Tak, ale to było dużo
później, na minutę przed wojną. Był już lekarzem, a Trakl, ledwie
technik farmacji, stacjonował ze swoją jednostką nieopodal Wiednia.
Zmarłby z nudów w aptece, ale poszedł do wojska. Na swoje nieszczęście.
Próbował podnieść się z krzesła, ale w tym akurat krótkim momencie, a zarazem w obliczu przewalających się gdzieś w górze kosmicznych
katastrof nie było to możliwe. Ile już siedział w tym szpitalu? Dwa,
trzy dni? Stracił rachubę czasu. Była tu Urszula, to pewne. A potem
poszedł na oddział. Siedział przy jednym, drugim, a później przyglądał
się tępo sanitariuszom ścierającym krew ze schodów.
– Co tu się stało?
– Człowiek osunął się z noszy, panie kapitanie.
– Aha.
– Leży na tamtej sali. – Wskazał pielęgniarz.
– Gówno mnie to obchodzi.
Schodził po schodach, chwiejąc się na nogach. Potrącił pułkownika von
Drossnera, po czym oparł się o ścianę. Stary, poczciwy doktor Ferdinand
poklepał go tylko po ramieniu i kazał iść spać. Wstąpił do kibla, oddał
mocz, a potem stanął przed lustrem. Spojrzał na siebie i nie potrafił
się rozpoznać. Stary siwy człowiek. Podkrążone oczy. Głębokie
zmarszczki. Siwizna. Zakola. Wrócił do pokoju i wypił łapczywie szklankę
koniaku. Poczuł mrowienie w rękach. W końcu wstał, kopnął pustą butelkę
i potoczył się do drzwi. Zszedł po schodach. Wychodząc na ulicę, omal
się nie potknął. Na bramie zasalutowali mu strażnicy.
Dorożek nie było, nie chciało mu się czekać, więc ruszył chwiejnym
krokiem po śliskiej kostce brukowej. Najpierw po prawej Kleparz, po
którym kręciły się jakieś babiny. Handlarzy o tej porze brak. Po lewej
wielka bryła zakładu opiekuńczego Helclów, a dalej otwarte gardło
Długiej. Mokro po deszczu. W mieszkaniach niewiele świateł. Ludzie
oszczędzają na elektryczności. Nie wiadomo, jakie ceny będą jutro i czy
te ostatnie korony nie przydadzą się na inne cele. Chleb czy słoninę. Ta
ciągnąca się w nieskończoność wojna nie ma żadnego sensu. Właściwie nie
wiadomo, o co w niej chodzi. Od początku nie było wiadomo. Owszem,
śmierć arcyksięcia Ferdynanda w Sarajewie, ale kto wtedy sądził, że
maleńka wojenka z Serbią porwie za sobą cały świat? A wojna z Rosją? O co? Te tysiące Rosjan, które najpierw atakowały, a później broniły
twierdzy Przemyśl. Otrząsnął się z obrzydzenia, bo przypomniały mu się
te pryzmy ludzkiego mięsa w Przemyślu, a wcześniej w czasie bitwy
lwowskiej. Pamiętał pierwszego trupa, jakiś Czech chyba, z połową
twarzy. Kiedy przynieśli go z okopów, to jeszcze oddychał. Pielęgniarze
nieśli go na lepkich od krwi noszach, po czym rzucili na stół. Wyglądał,
jakby go wykopano z ziemi. Pokryte błotem buty, nogawki, cały mundur od
stóp do głów, nawet pagony były tak zabłocone, że nie można było
rozpoznać, czy to zwykły żołnierz, czy oficer. Tylko ta straszna głowa.
Skóra zdarta z twarzy od brody po czoło. Krew jeszcze nie zakrzepła.
Wzdrygnął się, kiedy zobaczył kawałki chrząstki i odsłoniętą kulę
prawego oka. Bilard? To nie bilard, do cholery, tylko żywy jeszcze
człowiek. Kazał rozciąć nożycami bluzę munduru. A potem przyłożył
słuchawkę stetoskopu do klatki piersiowej. Bije? Czy nie bije? Bije, ale
słabo, coraz słabiej. Zacisnął lewą pięść. Niech jeszcze bije, ale
słyszał tylko słabnące uderzenia. „No walcz, człowieku!” – krzyknął.
Serce cichło jak echo kół odjeżdżającego pociągu. Pyk, pyk, pyk… I tyle.
Przestało. Podniósł się i kazał go zakryć. Zastygł. Koledzy mówili, że
po pierwszym takim przypadku zwykle chce się rzygać. Żywe ludzkie mięso
wygląda inaczej, inaczej pachnie niż to martwe, z którym stykali się
jako studenci w prosektoriach. Ale on nie czuł żadnych mdłości. Czysta,
trzeźwa głowa. Sprawne jak mechanizm w szwajcarskim zegarku palce.
Napięte mięśnie. To dobrze, całkiem dobrze, bo pielęgniarze nieśli już
następnego. Przy tym z kolei musiał wybuchnąć pocisk, bo miał urwaną w kolanie nogę. Ktoś przewiązał kikut brudnym paskiem, ale i tak ze
zwisającej tętnicy niemrawo tryskała krew. Front nauczył go spokoju. I oddalił od Boga. Ale czy naprawę kiedyś był blisko? Wiedeńscy lekarze
byli zwykle ateistami. Szkoła starego Nothnagela. Dokąd teraz? U wyjścia
z Długiej jakiś park. Tak, to tu były kiedyś mury. Skręcił w lewo, w stronę Floriańskiej. Tam można się czegoś napić. Minął bramę. W knajpie
po lewej serwowali jeszcze coś do picia. Wszedł do środka. Usiadł przy
stoliku tuż obok zadeptanej brudnymi buciorami sceny. Ktoś do niego
podszedł. Wysoki, sprężysty mężczyzna.
– To ty, Franz?
– Chyba jeszcze ja. A, to ty, Boy? Mój ulubiony lekarz wagonowy.
– Kolejowy, kochany, kolejowy…
– Z takich, co to pyłu frontowego nie zaznali, bo ciągle w drodze.
– Z frontu na tyły i z tyłów na front, panie kolego.
– Rak, nieborak. Do przodu i do tyłu. Od kiedy w Krakowie?
– Chyba już na stałe. Tak myślę, ileż można.
– Kończy się to już? Jak myślisz?
Boy rozejrzał się czujnie, zbliżył głowę.
– Mówią, że to już koniec. Prusak z ruskimi nie walczy, bo tam Lenin.
Czerwoni Żydzi dogadali się z Berlinem… A wódeczki zamówić, panie
kolego?
Kiwnął głową potakująco.
– A na zachodzie… – kontynuował Boy po złożeniu zamówienia – Niemcy nie
mają już sił. W Rosji wojna domowa, w Niemczech rozruchy, Francuzi mają
wsparcie Ameryki… A może Verdun będzie jeszcze jakieś drugie? Ale tego
wąsaty Wilhelm już nie wytrzyma. Nie wytrzyma… Nie ma szans –
przekonywał.
Wypili po kieliszku, a potem po drugim.
– Chodź, Boy, pogadamy o pannach.
– O czym?
– O pannach lekkich obyczajów mówię. Kobietach cudzołożnych – wystękał z pijacką dobitnością.
– Wiesz, że tu do wojny był kabaret?
– W tej knajpie?
– Tak.
– I tu śmiesznie było?
– Tak, ale był jeden zakaz. Nie żartowało się z polityki.
– Dlaczego?
– Bo CK-władzom się tak podobało.
– A oni, artyści, aż tak bardzo słuchali władzy?
– Myśmy słuchali, Franz. Myśmy.
Podnieśli się. Boy zapłacił. Wyszli i poszli do koszar. Na zamek.
3.
Nie był w stanie objąć umysłem wszystkiego, co się ostatnio wydarzyło.
Tej nagłej, niespodziewanej choroby, która wbiła ich wszystkich w osłupienie. Ale czy naprawdę w zdziwienie? Nie, on się już niczemu nie
dziwił. Skończył się czwarty rok wojny, która wywróciła świat do góry
nogami. Wojny, która była w jego głowie wielką rozoraną, biologiczną do
szpiku kości wyrwą. Krwawą raną, wobec której nawet najlepszy chirurg
stawał bezradny. Kiedy, wezwany dekretem mobilizacyjnym ruszał na wojnę,
mówili mu, że późną jesienią będzie w domu, a pociągi z wojskiem żegnano
w Wiedniu kwiatami. Patrzył w twarze tych wszystkich młodych ludzi w mundurach z podziwem, jakby byli nadludźmi, nieledwie bohaterami.
Podziwiał wolę mocy tych wielkich, którzy wiedli młodzież na front. Tak,
wtedy był entuzjazm. Belle époque wydawała się nieskończenie nudna.
Wszyscy mieli poczucie, że świat zastygł w jakimś bezruchu, beznadziei,
że nie umie dostosować się do prawideł rozpędzonego jak nigdy kosmosu.
Tak, tam, w przestrzeniach galaktyk, rozgrywała się jakaś ponadczasowa
dynamika. Rodziły się i umierały gwiazdy. Szalona energia planet
napędzała wszystko poza tkwiącą w bezruchu Ziemią. Tylko wojna mogła ją
ożywić. Rozpętano więc wojnę. Wojnę, która zdemolowała ten bezruch,
najpierw była mistycznym objawieniem, sprężyną dźwigającą ludzkość z upadku, a potem, w miarę upływu czasu, w ślad za milionami ofiar,
pojawiły się pytania. Mamy więc wojnę, i gdyby odrzucić to czysto
mistyczne przekonanie, że wojna jest ruchem, niczym więcej, to właściwie
o co w całej tej awanturze chodzi? O co ta wojna? Nigdy nie potrafił
sobie na to pytanie odpowiedzieć. O co szło w tej wojnie? O nowe tereny,
otwarte przestrzenie? Przecież Habsburgowie mieli imperium, ziemi,
ludzi, miast, fabryk, ile chcieli. Czyżby rzeczywiście chcieli więcej?
Czy naprawdę ktoś tam na górze myślał, że można poszerzyć imperium po
Ural? Szalone sztaby, kretyni z orderami, niech ich krew zaleje. A później przyszły te kolejne, niekończące się, brutalne lata wojny. Dawni
bohaterowie stali się kawałkami ożywionego mięsa, które trzeba było
czyścić, przemywać środkami dezynfekującymi, ciąć, zszywać, łatać,
cerować. Taka była z kolei jego rola. Rola lekarza. Nikt go nie wysyłał
do okopów. Kazano mu leczyć ludzi. Leczyć mógł jednak tylko ciała, nie
dusze, a to dusze stawały się powoli bardziej potrzebujące. Często
słuchał modlitw. Wzywali Boga, żeby przyszedł i pomógł. Uratował od
śmierci, bólu, przyniósł ukojenie bądź wieczne zbawienie. Ale nie
przychodził. Nikt Go nie widział w okopach. Wysyłał czasem klechę, ale
cóż ten mógł zrobić? Jedynym bogiem musiał więc być on, doktor Franz
Wiegemann. Zamiast bezużytecznych sakramentów dawać zastrzyk z morfiny.
A teraz ta choroba. Czy przyszła przypadkiem, czy była tak
nieoczekiwana? Nie, odwrotnie, była tylko kolejnym stadium upadku.
Musiała przyjść, jak przychodziła zawsze w czasie wojny. I nieważne, czy
nazywano ją dżumą, cholerą, czy tyfusem. Zaraza zawsze przychodziła
śladami wojny. Była z nią nierozłączna. Jak w pacierzu: od powietrza,
głodu, ognia i wojny… zachowaj nas, Panie…
Siedzieli z Boyem na piętrze tego spustoszonego zamku, który był teraz
koszarami. Gdzieś obok, w katakumbach, rozpadały się w pył kości dawnych
królów tej ziemi. Rozpaczliwe szczątki w przegniłych sarkofagach. To ma
być nekropolia? Albo truchło tego biskupa w srebrnej skrzyni. Niby
patron, ale nie uchronił tych ludzi od upadku, biedy, zezwierzęcenia. A może nie chciał. Wziął do ręki słoik z farmakologicznym spirytusem.
Nalał do szklanek. Przepiją zaraz gęstą jak smoła herbatą. Taka medyczna
mikstura. Alkohol i herbata. W szpitalach wojskowych zwykła sprawa.
– Spodziewałeś się, że tylu zabierze? – spytał Boya.
– To dziwny rodzaj influenzy. Zabija ludzi młodych. Dzieci, starcy są
zwykle odporni.
– Ale to kompletnie nielogiczne. Mam na oddziale pewnego majora z jedną
nerką i zaawansowaną gruźlicą. Ma z sześćdziesiąt lat. Zaraził się,
myślałem, że to kwestia dni, a dochodzi do siebie. Inny przykład.
Siostra dominikanka, staruszka, rupieć. Ale Pan Bóg jej nie chce. Też
zdrowieje. A gówniarze dwudziestokilkuletni, pobór z tysiąc dziewięćset
czternastego, piętnastego, zaprawieni w bojach, dobrze odżywieni, padają
jak muchy. Czasem mam wrażenie, że to jakieś przekleństwo, że Bóg się
mści za tę wojnę.
– Gdyby jeszcze chciał się przyznać.
– Tak, wszystko byłoby łatwiejsze. Stary Żyd z Wiednia mówi, że wojna
jest stanem pierwotnym. Horda zbuntowała się przeciw swoim patriarchom i dokonała zbiorowego mordu. Zginie wielu, ale przede wszystkim przywódca
klanu.
– To już jakby się stało. Franz Josef pożegnał się z tym łez padołem.
– Ale i jego przeciwnik. Mikołaj. Zarżnęli go najpewniej z całą rodziną
gdzieś na Uralu. Tak mówią.
– Ocalała ponoć córka.
– Tego nie wiadomo. Wilhelm powinien jeszcze dołączyć do tej dwójki i wtedy będzie można powiedzieć, że Freud ma pełną rację.
– Tak. A wodzowie hordy ustalą nowe warunki. I podzielą świat na nowo.
– Freud tego nie wymyślił. Zapominasz o Hobbesie.
– Tak, ale dla Hobbesa to był fundament jakiejś wczesnej antropologii. A Freud wyciąga to z głębi natury ludzkiej. Z psyche. Z samych głębi
natury człowieka. Szukamy Boga, bo zabiliśmy ojca. Szukamy zamordowanego
autorytetu i dlatego tworzymy Boga. I ten Bóg, personifikacja sił
przyrody, pozwala nam wierzyć, że ktoś nad naturą panuje, odpowiada za
jakąś elementarną logikę, za to, co jest i będzie. Możemy się przed Nim
ukorzyć w naiwnym przekonaniu, że nas wysłucha, uratuje. Karmimy Go
naszymi lękami i poczuciem winy. A On strzeże i wybacza.
– No i gdzie jest teraz twój Bóg?
– No właśnie. Gdzie? Kościół, gdy nie da się wytłumaczyć masakr, jakich
dokonuje natura, mówi, że to kara za grzechy. Odpokutowujemy za winy,
cudze i nasze.
– Łatwe wyjaśnienie.
– Czyli influenza to kara?
– Na to by wyglądało.
– Ale problem w tym, że umierają niewinni. Nie tylko ci gówniarze w szpitalu. Mordowani przez czerń Żydzi, bezbronne kobiety, mieszkańcy
bombardowanych miast… Nie angażowałbym do tego Boga. Ta choroba ma
związek z jakąś konkretną fizyczną przyczyną. Po prostu jej nie
rozumiemy.
– A ci chłopcy?
– Na pewno nie pomaga im to, że są prosto z frontu. Zziębnięci,
niedożywieni. Wymęczeni. Patrz, w jakim stanie przyjeżdżają. Śmierdzą,
gniją, pleśnieją w tych mundurach.
– Mówiłeś, że są zdrowi i silni.
– Tak, mają silną immunologię, ale przecież są wymizerowani. Nic z tego
nie rozumiem.
– Nie pomaga im też to, że nie ma lekarstw. Skutecznych lekarstw.
– Aspiryna?
– Nie działa.
– Magnezja?
– Nie.
– Kalomel?
– Nie działa.
Wiegemann znów sięgnął po gruby, wykonany z ciemnego szkła słój ze
spirytusem. Nalał na dno szklanek. Wypili.
4.
Urszula wyszła ze szpitala ledwie chwilę po Wiegemannie. Miała nadzieję,
że go jeszcze dogoni. Przebierała trzewikami po Długiej tak intensywnie,
że krzesała iskry, przynajmniej tak jej się wydawało. Gdyby go dogoniła,
mogłaby wziąć pod ramię i zaprowadzić na kwaterę, na zamek. Położyć do
łóżka, rozebrać do bielizny, ucałować do snu. Nie wiedziała, skąd te
uczucia, nie rozumiała ich, ale były jednoznaczne, myślała o nim jak o dziecku. Dziecku, którego nigdy dotąd nie miała i którego świadomie
nawet nie chciała mieć. Dawno temu, jeszcze w Wiedniu, zaszła w ciążę.
Była niedorosłą pensjonarką z prowincji. W szkole pielęgniarskiej
poznała profesora, szczupły, elegancki, oliwkowa cera, ciemny wąsik,
miodowe oczy. Widząc go, zawsze pąsowiała. Zauważył, sukinsyn, i czekał
na swój moment. Doczekał się pewnego popołudnia podczas zajęć
wojskowych. Wysłał ją do magazynu po opatrunki. Miała je przynieść na
plac ćwiczeń, gdzie czekała jej kompania. Zaraz po tym, jak weszła do
magazynu, zgasło światło. Przestraszyła się ciemności, ale wtedy stanął
obok niej, wyszeptał do ucha kilka czułych słówek. A potem włożył jej
język do ust i dotknął krocza. Chwilę się broniła, ale tylko chwilę.
Rzucił ją na stos jakichś szmat, pewnie były to płaszcze
przeciwdeszczowe, zerwał z niej majtki i wszedł w nią z takim impetem,
takim wigorem, że nie miała nawet czasu się zorientować, o co chodzi. To
prawda, nie był jej pierwszym mężczyzną, ale też nigdy wcześniej nie
doświadczyła takiego przypływu gwałtowności, takiej furii, takich
emocji, takiego szaleństwa. Zastygł na niej, kiedy skończył i – czego
się zupełnie nie spodziewała – zasnął. Próbowała go zbudzić, ale zanim
doszedł do siebie, minął przynajmniej kwadrans. Wróciła na plac. On
kilka minut później. Trzeba było widzieć twarze tych dziewcząt. Nie
potrafiły opanować śmiechu. O tym, że jest w ciąży, dowiedziała się
kilka miesięcy później. Dziecko było już duże, widziała jego urwaną
główkę, ramionka, nóżkę, jedną, drugą, kiedy wychodziła z gabinetu. Frau
Weissmuller, matka nauczyciela, dała jej dwieście koron i kazała
milczeć. Tak się skończył jej romans z mężczyzną o oliwkowej cerze.
Wyszła z gabinetu i pomyślała, że jej córeczka dołączyła do aniołków.
Spojrzała w niebo i zemdlała. Szkołę skończyła z wyróżnieniem, a potem
pojawił się on, sierżant cesarsko-królewskiej armii, pijak i awanturnik,
Fryderyk Wagner. Szarmancki, wygadany, szalony. Był dla niej świątecznym
prezentem i wieczną udręką. Kochała go i nienawidziła. On ją bił i uwielbiał. Kiedy szła z posiniaczoną twarzą do szpitala, nie wiedziała,
czy na niego donieść, czy wrócić i rzucić się mu w ramiona. A później
zaczęła się wojna. Miała już trzydzieści lat. Była starszą oddziałową.
Wysłano ją do Krakowa. Niewielkie miasto w Galicji z pretensjami, jak
mówił Fryderyk. Jakiś zamek, trochę hoteli, duży fort, niemały garnizon,
i szpital, który miał na celu nie tyle ratowanie chorych żołnierzy, ile
zbieranie tych najciężej rannych z frontu. Zamieszkała w Krakowie. W maleńkim szpitalnym mieszkanku, niedaleko od Kleparza, z koleżanką,
prostą dziewczyną gdzieś z serca Czech. Pierwsze miesiące były straszne,
ale potem poznała kapitana Wiegemanna, młodszego od siebie o dwa lata
lekarza z Wiednia, i zatraciła się w nim. Oszalała na jego punkcie. Po
raz pierwszy w życiu w towarzystwie mężczyzny poczuła prawdziwą
zwierzęcą chuć. Nie rozumiała, skąd się to wzięło, nie chciała rozumieć.
Czuła jedynie przemożną potrzebę bycia z nim, codziennego obcowania.
Pożerała go wzrokiem. Dostawała wypieków, patrząc na niego w czasie
pracy. Czysta biologia, do cholery! Nie musiała rozmawiać, tłumaczyć się
z tego, co czuje, błagać o chwilę uwagi. Kiedy została z nim po raz
pierwszy, sama rzuciła mu się do kolan. Zerwała z niego spodnie i omal
nie udławiła się jego męskością. Odtąd byli razem, kiedy tylko mogli.
Pożerała go, a on oddawał się jej z czułością i zaufaniem. Była jego
żoną, matką i partnerką. A teraz biegła za nim przez miasto w tych
chybotliwych trzewikach i modliła się w duchu, by go spotkać. Kiedy
dotarła do zamku, światło w jego pokoju było zgaszone. Czyżby spał?
Weszła po schodach na piętro. Sięgnęła po klucz, ale nie znalazła.
Pewnie zostawiła go w domu. Uderzyła więc pięścią w drzwi, ale
odpowiedziała jej głucha cisza. Spokój, jakby wszyscy byli martwi.
Siadła na wycieraczce, wytarła rękawem łzy. Co robić? Położyła się na
podłodze. Zasnęła. Ile spała? Nie miała pojęcia. Wyszła z budynku przy
pełni księżyca. Noc nie była mroczna. Przez bramę wyszła na ścieżkę,
która prowadziła z wałów nad rzekę. Siadła na ławce. Bulwar był o tej
porze pusty. Tylko mgła nad przelewającym się spokojnie w dole nurtem.
Kłębiące się tumany mgły. Trudno było dostrzec drugi brzeg. Nieodległe
kamienice po przeciwnej stronie Wisły wyglądały jak upiory. Zamknęła
oczy wyłącznie po to, by zobaczyć tych dogorywających żołnierzy na
oddziale. Szloch, złorzeczenia, krzyki, jęki – to było jej życie.
Wybuchła płaczem. Maska, którą musi nosić codziennie. Opuchnięta twarz.
Kudlące się w nieskończoność włosy. I ta wojna, która zabiera wszystko i wszystko daje, zła, nieszczęsna wojna. Nagle poczuła dotyk dłoni na
ramieniu. Obejrzała się, ale nikogo nie było. Za to mgła nad rzeką
zgęstniała. Skłębiła się, jakby materializując ludzkie myśli, sny i marzenia. Spojrzała w mgłę i krzyknęła w rozpaczy. W gęstym tumanie
zobaczyła twarz swojej wyabortowanej córeczki. Dziecko popiskiwało
przeraźliwie jak kot. Jak dziki kot w rui. Podniosła się z ławki i uciekła w stężałą czerń nocy.
5.
W odległych czasach, kiedy Wiedeń nie był jeszcze kwaterą wojujących
Habsburgów, tylko stolicą dekadenckiej bohemy, doktor Franz Wiegemann
był znanym bon vivantem. Dobrze wykształcony, wyjątkowo zadbany, w zawsze wykrochmalonej koszuli robił wrażenie na wszystkich w kawiarniach
i kabaretach. Prywatnie daleki kuzyn Egona Schielego, urodzony w tym
samym nudnym Tulln, miasteczku pokracznych Nibelungów i omszałych
księgowych, wyrwał się do Wiednia, bo dokąd miał uciekać? Do Salzburga?
Cóż za pomysł? Salzburg był niczym więcej, jak tylko biskupią dziurą.
Uosobieniem kabotyńskiej, habsburskiej Austrii. W Salzburgu czas się
zatrzymał za Mozarta. Miastem wciąż rządzili magistrzy teologii w sukienkach. Duchowni idioci. Gulgoczący jak indory wielbiciele
jedwabnych peruk. Czegóż od nich miałby się nauczyć? Katechizmu? Po co
to komu w czasach Edisona i Tesli, Marconiego i Einsteina? Prasa
donosiła o coraz to nowszych wynalazkach. Miasta rozświetlało
elektryczne światło. Elektrownie przecinały nurt regulowanych właśnie
rzek. Na drogach automobile zaczęły zastępować zaprzęgi. Krupp budował
armaty, które wystrzeliwały pociski z taką mocą, iż mogły sięgać
Księżyca, a dalmatyńskie stocznie Škody wodowały wielkie jak miasta
pancerniki. Może i matka chciała, by został księdzem, ale on nie miał na
to żadnej, ale to żadnej ochoty. Postanowił zostać lekarzem. Chirurg?
Bardzo przyszłościowe. Na studia wybrał się do Wiednia. Stolica
Habsburgów rzuciła go na kolana. Wielkie miasto, epicentrum świata,
serce imperium, ale przede wszystkim nowe elity. Ludzie z wiatrem w głowach. Poeci, malarze, prozaicy. Dziennikarze, kurtyzany, tancerki i aktorki. Teatry i kabarety, kawiarnie i uniwersytet. Tak, najważniejszy
był uniwersytet. Pilnie chodził na zajęcia. Słuchał wykładów
najsłynniejszych profesorów. Poryły go neurologia, psychiatria,
psychoanaliza. Zajrzeć do wnętrza człowieka bez pomocy skalpela.
Otworzyć mu głowę technikami hipnotycznymi. Wydobyć pierwotne instynkty,
ukryte pragnienia. Być lekarzem duszy, jak Breuer czy Freud, ratować
przed śmiercią samobójczą wariatów, depresyjnych malarzy, sodomicznych
poetów. Kogoś ważnego poznał w czasie studiów? Nie, króla tego barwnego,
rozpoetyzowanego świata, Gustava Klimta, przedstawił mu dopiero Schiele,
niedługo przed wojną. Klimt był cesarzem bohemy. Jego malarstwo rzucało
na kolana. Marzył o tworzeniu dzieł totalnych, wolnych od więzów doktryn
i konwencji, klasycznych obietnic i akademizmu. Opowiadał o warczącej
jak motor automobilu współczesności, która rozjeżdżała na miazgę całą
dotychczasową formę. Giacometti przyniósł do Europy sztukę afrykańskich
Negrów, Gauguin przemycił kolory Tahiti, Van Gogh prowincjonalne kolory
Prowansji. Ale dla Klimta wszystko to było mało. Szukał złota i srebra,
brylantów i platyny. Chciał oddać w malarstwie bogactwo epoki
bourgeois, splendor, materialny sens sukcesu, stworzyć dzieła na miarę
nie tylko uwolnionej wyobraźni, lecz także nieużywanych dotąd środków
wyrazu. I wtedy trafił na siostry Bloch. Obie wyszły za mąż za braci
Bauer. Starsza Teresa za Gustava, młodsza Adele za Ferdynanda. I to
właśnie młodsza stała się jego muzą. Wędrował kilka razy w tygodniu do
jej salonu przy Elisabethstrasse 18, doskonale pośrodku filarów
wiedeńskiej bohemy, między operą a Akademią Sztuk Pięknych. Stała się
jego femme fatale. Eteryczna brunetka w czarnej sukni, snująca się po
korytarzach jak senne marzenie, z papierosem w ręku. Uduchowiona, z podniesionym podbródkiem, długimi, zaczesanymi w kok włosami. Smukła i krucha, o szczupłej, rzadko uśmiechniętej twarzy, czytająca klasyków w oryginale, ale zarazem histeryczna – jak mawiał Freud – chorowita i cierpiąca. W jej domu bywała cała śmietanka artystycznego Wiednia.
Gustav Mahler i Richard Strauss. Stefan Zweig i Jakob Wassermann.
Aktorzy z Burgtheater i malarze.
Klimt zwariował na jej punkcie. Zaproponował, by została jego modelką.
Zaczęło się od zlecenia od pana Bauera na portret, a skończyło na trzech
wielkich obrazach, setce szkiców węglem i groteskowym romansie ze
starzejącym się, brodatym malarzem i bladą panią Bauer w rolach
głównych. Ale dla wciąż młodej, afektowanej Adele gruby i chory Klimt to
było za mało. Wyciągnęła więc z salonu przy Elisabethstrasse 18 inną
ofiarę, dużo młodszego i elegantszego od Klimta studenta medycyny,
którym był Wiegemann. Inny Wiegemann niż ten z końca wojny. Wesoły,
czarujący, magnetyzujący kobiety jak legendarny Casanova. Kiedy wiele
lat później oglądał obrazy, które zostały po burzliwym romansie Klimta z Adele, z pewnym rozrzewnieniem przypominał sobie jej delikatne piersi i płaski, wymodelowany brzuch z wyeksponowanym godnie w samym środku jej
fizycznego wszechświata pępkiem. Czy ktoś wtedy wiedział, że Adele
choruje na gruźlicę i podczas długich sesji malarskich bez ustanku
kaszle? Podobnie zresztą w łóżku, w ramionach Wiegemanna. Dusiła się od
kaszlu i jakby na złość samej sobie, po każdym zbliżeniu sięgała po
papierosa. Nie przestawała zresztą palić w trakcie kolejnego stosunku.
Papieros za papierosem. Wychodził z miejsc schadzek, cuchnąc tytoniem.
Pędził do kabaretów i pił do rana absynt. Kieliszek po kieliszku,
godzina po godzinie. Do momentu, kiedy całkiem już otumaniony usiłował
dopełznąć na czworakach na kwaterę. Czasem odprowadzał go Schiele, ale
rzadko, bo dla Egona liczyło się tylko malarstwo. Nic innego. Nawet
siedząc na kiblu, rysował na skrawkach papieru toaletowego. Egon
Schiele. Geniusz, arogant, pornograf.
6.
Dom przy Berggasse 19, całkiem blisko Hofburga, ale jeszcze bliżej
kanału, był elegancką kamienicą z naśladującą barok bramą, czterema
piętrami i ze schowaną w podwórzu oficyną. Wiegemann wbiegł lekko po
schodach na drugie piętro i zapukał delikatnie w szerokie dębowe drzwi
ozdobione tabliczką z nazwiskiem doktora. Sekundę później usłyszał za
drzwiami ciche szmeranie, a po chwili w drzwiach ukazała się służąca,
ubrana na granatowo młoda dziewczyna o jasnych włosach, w białym,
zdobionym koronkami fartuszku i z wydatnymi piersiami. „Ależ to
obrzydliwie mieszczańskie” – pomyślał.
– Pan Schiele?
– Nie, Wiegemann.
– Zaraz przyjdę.
Odwróciła się i poszła w głąb mieszkania. Pewnie coś skonsultować.
– Proszę wejść, tu jest wieszak na płaszcz. Doktor czeka na pana w gabinecie.
Ruszył dziarsko do gabinetu, ale dziewczyna go powstrzymała.
– Laskę też proszę zostawić.
Gwizdnął rozbawiony. Kto jak kto, ale gospodarz mógłby sobie darować
takie rygory.
Wszedł do niewielkiego pomieszczenia. Freud siedział przy biurku, jakby
w samym centrum przedziwnego wszechświata, który tu stworzył. Takiej
masy przedmiotów, rzeźb, masek, obrazów, figurek jeszcze nie widział.
Wyróżniały się rzeźby egipskie, figurki kroczących bóstw z czasów
Średniego Państwa. Popiersia starożytnych mędrców. Na półkach sporej
biblioteki greckie wazy, rzeźby koni, wielbłądów, murzyńskie maski. W szklanych gablotach kolekcje antycznej ceramiki, a wyżej kopia
ceremonialnej łodzi Amona-Re pewnie prosto z Luksoru albo przynajmniej z Port Said. Przyglądał się oszołomiony tej ekspozycji.
– Szuka pan kozetki, prawda? – zaczął Freud.
– Nie, przyglądam się eksponatom tego muzeum, które pan tu stworzył.
– Doprawdy? Myślałem, że to śmieci… – Freud z przekorną satysfakcją
pogłaskał brodę.
– Gratuluję takiego śmietnika.
– Przysłał pana doktor Lesser, czy tak?
– Zgadza się, doktor Lesser. Anatomopatolog.
– Tak, znamy się dobrze. Ale miał być Schiele. Coraz głośniej o nim w Wiedniu. Klimt opowiada, że to wyjątkowy talent.
– Przychodzę prosić, by zechciał się nim pan zająć. To mój kuzyn.
– Aha, kuzyn. Ciekawe. Blisko jesteście spokrewnieni?
– Nie całkiem. Ale znam jego rodzinę.
– No właśnie. Bo to ona jest najciekawsza. Swoją drogą, czy czytał pan
coś, co napisałem?
– Owszem, ostatnio Totem i tabu, ale wcześniej również Trzy
rozprawy…
– To jest pan nieźle przygotowany.
– Jestem lekarzem.
– To dobrze. Całkiem dobrze.
– Zna pan obrazy Egona?
– Oj, znam świetnie. Zaratusztriańskie starcie Erosa i Tanata, czyż nie?
– Nie rozumiem.
– Jeśli pan czytał Nietzschego, to pewnie pan wie, czym jest bój Arymana
z Oromasem. U Schielego jest właśnie to, tyle że bóstwa irańskie
zastąpili Eros i Tanatos. Postaci z innej mitologii. Młodszej o parę
pokoleń. Innymi słowy, śmiertelne zwarcie seksualizmu i autodestrukcji.
Ni mniej, ni więcej. Kto wygra? Nie mam pojęcia, ale okaże się to już
niebawem.
– Skąd pan to wnosi, doktorze?
– Napięcie jest wyjątkowe w jego sztuce. Nikt tak daleko nie zaszedł w ukazywaniu intymnych części ciała. To autodestrukcja. Zabije go świat, w którym żyje. Kultura, która tego nie znosi. Obsesyjna religia, która z tym walczy, albo przyroda, którą, jako twórca, niebezpiecznie obnaża.
– Nie mistyfikuje pan tych sił?
– To metafory, młody kolego. Mówię tylko o wewnętrznych siłach, które
drążą go od środka. Pan wie, że to się nie bierze z niczego?
– Myśli pan o mechanizmie wypierania?
– Tak, on walczy z czymś, co jest skutkiem odległych przeżyć… które
zdążył już wyprzeć. Dlatego nie musi być ich świadom. Coś go właśnie tak
ukształtowało. Kazało mu malować nagich, brzydkich ludzi. Mężczyzn i kobiety. Co ciekawe, w większej części prac, które znam, to on sam jest
bohaterem tych obrazów. Pozornie ilustrują jego seksualność, okazują ją
w sposób wyjątkowo ekshibicjonistyczny. Ale to tylko cienki lód, pod
którym są ważniejsze rzeczy. Ten turpizm, to poskręcanie ciał jak w agonii, te grube, histeryczne rysy. To jest, proszę pana, Tanatos. To
jest symbolika niszczenia samego siebie. To nie jest aprobata, afirmacja
ciała, jak to dawniej mówiono, w całej krasie boskiego stworzenia. To
kronika rozpadu. Schiele oddaje siebie i swoje kobiety w opiekę aniołowi
śmierci. Brzydota, którą duchowny nazwałby diabelską, to ucieczka przed
samym sobą w lepszym wydaniu… Tak, on świadomie dokonując destrukcji
piękna, niszczy przy okazji dobro, czyli niszczy życie, to pełen wymiar
Tanata…
– A czy może go uratować Eros?
– Gdyby mu się oddał w całości? Może tak. Markiz de Sade właśnie tak
ocalał. Dożył późnej starości, bo w jego czasach wiek, w którym zmarł,
to była późna starość.
– Przyjmie go pan, doktorze?
– Nie wiem, mam wielu pacjentów. Poza tym zbiera się na wojnę. Chyba
dojdzie do rzezi.
– Wiem, dostałem już powołanie, ale nie sądzę, by ta wojna trwała długo.
To będą tylko manewry. Wszyscy korzystają z pokoju i stabilności granic.
Imperia trzymają się w szachu. Padnie jedno, wywrócą się pozostałe.
Wszyscy to wiedzą, więc nie zrobią sobie krzywdy.
– Co się stało z rodzicami Schielego? Ojciec pewnie nie żyje, mam rację?
– Tak, popełnił samobójstwo. Skąd pan wie?
– Widzę to w jego obrazach. Schiele wciąż walczy z ojcem. Nie może się
oderwać od jego wyobrażenia i ciągle go niszczy. Niszczy jego odbicie w sobie. Jest nie tylko jego dziedzicem, ale i kopią. Ojciec to on. On to
ojciec. Niszcząc siebie, odpłaca się ojcu za to, że ten go zostawił. Ale
jest coś, co mnie dziwi. Pasja, z jaką tego dokonuje. To tak gwałtowne,
brutalne, że musi być jeszcze jakiś inny, ukryty powód. Może
nieświadomy. Może uświadomiony. Nie wiem. Kim był jego ojciec?
– Zawiadowcą na stacji kolejowej. Zarządzał ruchem lokomotyw.
– Poważnie? – ożywił się Freud.
– Jak najbardziej.
– Ciekawe. Muszę go poznać. Proszę dać mu tę wizytówkę. – Wyjął z portfela i wręczył Wiegemannowi niewielki kartonik. – À propos, zna
pan Georga Trakla?
– Coś słyszałem.
– Pański kolega, tyle że po farmacji. Taki sam szaleniec jak Schiele.
Też Eros z przewagą Tanatosa. No i całkiem wariat. Znajdzie go pan w koszarach w Wiener Neustadt. Polecam. No i niech przyjdzie do mnie ten
Schiele.
Z dziwną jak na siebie serdecznością Freud podał rękę Wiegemannowi i odprowadził go do drzwi. Poczuł się zmęczony. Zamiast wrócić do
gabinetu, poszedł do sypialni i usiadł na krześle, przy niewielkim
biurku. W oknie, uwiązane na zwisającym z klamki sznurku, wisiało
lusterko. Spojrzał w nie bez zastanowienia. Spojrzał i przestraszył się
starości.
Zapraszamy do zakupu pełnej wersji książki
