Lilithtalto
świetna historia w której podróż między wymiarami uczy nie tylko główną bohaterkę, ale nakłania do refleksji także czytelnika
bardzo mi się podobała 🧡🧡🧡polecam
Uzyskaj dostęp do tej i ponad 250000 książek od 14,99 zł miesięcznie
- Wydawca: HarperCollins
- Kategoria: Literatura obyczajowa i piękna•Proza obyczajowa
- Język: polski
- Rok wydania: 2018
Każdego dnia dokonujemy wielu wyborów. Czasami chodzi o jakiś drobiazg, czasami o coś naprawdę istotnego. Większość wyborów nie powoduje wielkich zmian w naszym życiu. Są jak małe gałązki, które wplatają się w inne. Co innego podejmowanie ważnych decyzji, które powodują rozwidlenie naszej rzeczywistości, tak jak u drzewa, gdy z pnia wyrastają dwa konary. Życie toczy się dalej, ale w dwóch różnych kierunkach. W jednej rzeczywistości jesteś tą, która coś zrobiła, a w drugiej, równoległej, tą, która czegoś nie zrobiła. Bo przecież każdy ma swoje „co by było, gdyby…”, prawda? I nigdy nie można przewidzieć, która decyzja będzie słuszna, a która nie. Dopiero później, patrząc wstecz, można osądzić, co z tego wyszło. Opowieść o kobiecie, która dostała od losu niezwykłą szansę, by sprawdzić, jak wyglądałoby jej życie, gdyby dokonała innych wyborów.
Ebooka przeczytasz w aplikacjach Legimi na:
Liczba stron: 335
Odsłuch ebooka (TTS) dostepny w abonamencie „ebooki+audiobooki bez limitu” w aplikacjach Legimi na:
4,0 (6 ocen)
Oceny przyznawane są przez użytkowników Legimi, systemów bibliotecznych i innych serwisów partnerskich. Przyznawanie ocen premiowane jest punktami Klubu Mola Książkowego.
Legimi nie weryfikuje, czy opinie pochodzą od konsumentów, którzy nabyli lub czytali/słuchali daną pozycję, ale usuwa fałszywe opinie, jeśli je wykryje.
Sortuj według:
Popularność
Podobne
Linda Bleser
Dom Łez
Tłumaczenie:
Judzie, memu mężowi.
Nie wyobrażam sobie rzeczywistości bez Ciebie u mego boku.
ROZDZIAŁ PIERWSZY
15 marca 1995 r.
Dziś jest dzień niezwykle ważny.
To zdanie Jennie bardzo się spodobało. Niezwykle ważny. Dlaczego nie? Przecież takie dni bywają, taki byłby na przykład dzień, w którym ona, Jenna, zostałaby sławną poetką. Jak jej matka. Oczywiście, i dlatego to właśnie zdanie zapisała w swoim pamiętniku. No, może nie w takim prawdziwym pamiętniku, tylko zwyczajnym notesie kupionym w drogerii. Dla niej jednak ten notes miał szczególne znaczenie, ponieważ jego kartkom powierzała swoje najskrytsze marzenia, nadzieje i obawy.
Niestety słowa, które wydawały się idealne, po przelaniu na papier dalekie były od ideału. Po prostu beznadziejne, dlatego przekreśliła je i napisała coś innego:
Dziś jest dzień mojego przeznaczenia.
Nie, też niedobrze. A więc jak oddać słowami to, co teraz czuje? Jak opisać ten dzień, który jest przebogaty w możliwości, który ma w sobie tyle treści, tyle prawdy, że zakrawa na cud? Kolejne zdanie zostało przekreślone i pojawiło się nowe:
Dziś są moje trzynaste urodziny.
Tak, tylko tak, bo o to właśnie chodzi. Dziś Jenna żegna się z dzieciństwem i przenosi się do pełnego tajemnic świata nastolatków, czyli praktycznie staje się dorosła.
Włożyła ulubione niebieskie dżinsy i T-shirt. Dlaczego nie, skoro z faktu, że jest się nastolatką, wcale nie wynika, że nie można już mieć na sobie zwyczajnych spranych ciuchów, w których człowiek czuje się swobodnie. Włosy związała w koński ogon i na palcach podeszła do drzwi. Uchyliła je tylko troszkę i pociągnęła nosem, prawie pewna, że poczuje zapach bekonu i syropu klonowego. Przecież matka na pewno wstała dziś wcześniej, by przygotować coś, co Jenna lubi najbardziej.
A może i nie? Jeszcze raz, tak dla pewności, pociągnęła nosem, ale niestety nie wyczuła charakterystycznego słodkiego zapachu. Nie wyczuła nic, a poza tym w całym domu panowała cisza jak makiem zasiał, czyli niewątpliwie wszyscy jeszcze spali, najlepiej więc będzie zejść na dół i samej sobie zrobić śniadanie. Płatki albo coś w tym stylu. Tak, ale niewykluczone, że matka jest jednak na dole i pakuje prezenty albo rozwiesza w pokoju dziennym różnokolorowe serpentyny. Lepiej więc nie pojawiać się na dole, żeby nie psuć sobie niespodzianki, a jeśli już koniecznie chce się gdzieś pójść, to zawsze można zajrzeć do młodszej siostry. Do pokoju, w którym wszędzie jest różowo i miękko, łóżko zasłane śliczną pikowaną narzutą księżniczki i zarzucone mnóstwem puchatych, włochatych poduszek. Tak właśnie lubiła Cassie, młodsza od Jenny o pięć lat, czyli nieduża, ale już pod każdym względem skłonna do perfekcji. Nawet kiedy rano wyskakiwała z łóżka, jej złociste loki były w stanie idealnym.
Cassie w łóżku nie było. Siedziała przy biureczku. Kiedy Jenna pojawiła się w progu, natychmiast skuliła się, zasłaniając rękoma coś, co na tym biureczku leżało.
– Nie patrz tu! Nie wolno patrzeć!
Jenna, naturalnie próbując powstrzymać się od choćby najbardziej nikłego uśmiechu, szybko zasłoniła rękoma oczy. Czując jednocześnie coś dziwnego. Déjà vu? Chyba tak, skoro wydaje jej się, że kiedyś to już się wydarzyło. Przecież zanim Cassie otworzyła usta, ręce same się poderwały, by zasłonić oczy. Jakby z góry wiedziała, co usłyszy. Z tym że trwało to bardzo krótko. Znikło prawie natychmiast, pozostawiając po sobie ślad. Tak samo krótkotrwałe było zdumienie, że coś takiego może człowiekowi się przytrafić.
– Jeszcze sekunda… – wymamrotała Cassie i faktycznie odwróciła się prawie natychmiast, co Jenna widziała doskonale przez rozsunięte palce. – Możesz już patrzeć! Wszystkiego najlepszego z okazji urodzin!
W wyciągniętej ręce Cassie widać było coś niewielkiego, o bliżej nieokreślonym kształcie. To coś zawinięte było w papierową serwetkę i przewiązane wystrzępionym sznurowadłem.
– Dzięki!
Jenna podbiegła do siostry i objęła ją, jednocześnie już łapiąc za prezent. Nieduży, zapakowany nieudolnie, ale jednak prezent, prawda? A prezent zawsze chce się mieć jak najszybciej w ręku.
Ten prezent okazał się wielką niespodzianką.
– Ależ Cassie! Przecież to…
– Tak, tak! Nie miałam pieniędzy, żeby coś kupić, więc pomyślałam, że dam ci coś, co mam. Coś wyjątkowego.
– Dzięki! Och, to jest wyjątkowo wyjątkowe!
I bardzo dobrze znane. Plastikowa figurka dziewczynki z warkoczami w niebieskiej sukience bez rękawów. Dorotka z „Czarnoksiężnika z Krainy Oz”. Z plastiku, ale prawie jak żywa, bo zadbano o wszystkie szczegóły, od warkoczy po czerwone pantofelki. Cassie ten film uwielbiała i miała całą kolekcję figurek. Stracha na Wróble, Blaszanego Drwala, Tchórzliwego Lwa, nawet Glindę, Dobrą Czarownicę z Północy. Ale najukochańsza, wiadomo, była Dorotka.
– Naprawdę chcesz mi ją dać?
– Tak, tak! Chociaż… – Wyraźnie zakłopotana Cassie spuściła głowę i szurnęła nogą o dywan. – Pomyślałam sobie, że będziemy Dorotkę sobie pożyczać. Teraz ty masz urodziny, więc ci ją daję i będzie u ciebie do moich urodzin. Wtedy mi ją oddasz. Będziemy się tak wymieniać i dzięki temu każda z nas będzie mogła się nią nacieszyć.
– Super! – wykrzyknęła Jenna, serdecznie ściskając siostrę. Cassie miała urodziny dokładnie za miesiąc, rozstawała się więc z ulubioną figurką nie na długo, ale i tak trudno było jej gestu nie docenić. – Postawię ją na półce. To bezpieczne miejsce. I pamiętaj, kiedy tylko będziesz miała ochotę się nią pobawić, przychodzisz do mnie. O każdej porze dnia i nocy, zgoda?
Cassie pokiwała głową, nie odrywając oczu od figurki. Było oczywiste, że już tęskni za ukochaną Dorotką, więc Jenna jeszcze bardziej doceniała jej poświęcenie. Choć istotnie było to wypożyczenie, a nie prezent.
– O, coś czuję! – zawołała Cassie, marszcząc nos. – Chyba mama piecze ciasteczka na twoje urodziny. Pójdę sprawdzić! – Wybiegła z pokoju.
Jenna wcale nie zamierzała jej zatrzymywać, skoro sama też nie mogła się doczekać, kiedy wreszcie zacznie się uroczyste obchodzenie jej urodzin. W końcu człowiek tylko raz w życiu zostaje nastolatką lub nastolatkiem, prawda?
Spojrzała na figurkę, którą nadal trzymała w ręku. Potarła kciukiem malutkie, bardzo czerwone i bardzo błyszczące pantofelki, i uśmiechnęła się.
– Nie ma jak w domu, Dorotko – szepnęła. – Zwłaszcza wtedy, kiedy masz urodziny.
Wiedziała już, że niezależnie od tego, co jeszcze dostanie, żaden prezent nie sprawi jej tyle radości, co wypożyczona Dorotka. Dorotka od Cassie, która się nie pojawia, raczej więc też już trzeba zejść na dół.
Schowała Dorotkę do kieszeni i ruszyła do drzwi. Krok, dwa i nagle zamarła, bo powietrze rozdarł przeraźliwy, mrożący krew w żyłach krzyk. Nie tylko przerażający, lecz także złowieszczy, i stąd ta myśl, która przemknęła przez głowę: Od tej chwili wszystko się zmieni. Nic już nie będzie takie jak przedtem, i dlatego to pierwsze zdanie było najlepsze. Ten dzień jest niezwykle ważny. Ważniejszy być nie może.
ROZDZIAŁ DRUGI
Dzisiaj
Dwadzieścia lat temu umarła moja matka. Dla reszty świata Marjorie Parker Hall, poetka, zdobywczyni wielu nagród, a dla mnie po prostu moja mama. Jej samobójstwo odcisnęło piętno na całym dalszym moim życiu, chociaż przedtem też nie było dobrze. Na długo przedtem, zanim w końcu doszło do tragedii.
Mam ją teraz przed oczami. Włosy niby związane wstążką, ale i tak rozwiane. Długie opalone nogi, jedna założona na drugą, z palca tej nogi, co na wierzchu, zwisa sandałek na niewysokim obcasie w kształcie kieliszka. Dynda tam jak wahadełko hipnotyzera. W ręce papieros w ciągłym ruchu. Albo zatacza kółka, albo dźga powietrze, ponieważ ma za zadanie podkreślać to, co oprócz dymu ulatuje z ust. Jeden wers powtarzany w kółko.
Kiedy ja jadłam na śniadanie kukurydziane płatki, matka oddawała się twórczości. W jej głowie powstawał właśnie wiersz o życiu, o jego przemijaniu, o jego zanikaniu, tak jak zanika mleko matki. Wieczorem podobnie. Gapię się w telewizor, uciekając w świat fantazji i tęskniąc za mamusią, która piecze pyszne czekoladowe ciasteczka. Mojej matce naturalnie nie ciasteczka w głowie, lecz nowy wiersz, w którym tym razem mniej zadumy, a więcej krwi.
I jeszcze jedno wspomnienie sprzed naprawdę wielu lat.
– Mamo! Mamo! – wołam i szarpię ją za rękaw, by zwrócić na siebie uwagę. – Nie mogę znaleźć czarnej kredki. Może wiesz, gdzie jest?
Matka poklepuje mnie po ręku, ale nie ma w tym ani odrobiny serdeczności. A kiedy w końcu się odezwie, wcale nie patrzy na mnie, tylko gdzieś w dal, ponad moim ramieniem.
– Jest na cmentarzu, kochanie, bo tam właśnie idą wszystkie czarne kredki.
I fakt, że gdzieś sobie szły, bo kiedy otworzyłam nowe pudełko kredek, czarne natychmiast znikały.
Moja matka, jak zresztą wiele neurotycznych poetek i poetów, miała obsesję na punkcie śmierci. Po prostu tańczyła z nią, ze śmiercią, uwodziła ją jak kochanka, otulała w metaforę i zwijała, zwijała, tworząc z niej coś na kształt zwoju krwawego sznura. Śmierć była dla niej jak zapuszczony plac zabaw, który zasypywała słowami. Umizgała się do niej, kokietowała nieustannie, nie sądzę jednak, aby się spodziewała, że okaże się ona wobec niej tak kategoryczna.
Po śmierci matki znalazłam kilkanaście czarnych kredek poutykanych w różnych miejscach w szufladzie w jej komodzie. Wsadziłam je w gumkę i schowałam w swoim pokoju, a potem, przez dziewięć miesięcy, rysowałam tylko nimi. Czarnymi świecowymi kredkami, póki z każdej z nich nie pozostał maciupeńki kawałeczek, zbyt mały, bym mogła utrzymać go w moich trzynastoletnich palcach.
Siedziałam przy biurku i darłam kartki z mego pamiętnika na jak najdrobniejsze kawałeczki. Potem te kawałeczki wielkości konfetti wrzuciłam do sedesu i spuściłam wodę. Naprawdę tak zrobiłam, bo w moim życiu nie ma nic trwałego. Nawet kartek z mego pamiętnika.
Moja matka była poetką. Swoje życie, swoje przemyślenia i odczucia zapisywała w wierszach, i robiła to, że tak to nazwę, na bieżąco. Bez przerwy coś tam pisała i poprawiała, aż wreszcie dochodziła do wniosku, że jej czytelnikom przypadnie do gustu. Potrafiła wyprodukować cały potok słów, słów roztańczonych, rozśpiewanych, oddychających. Bez przerwy dłubała w swej duszy, drążyła ją, a to, co stamtąd wydobyła, przelewała na papier.
Nie jestem do niej podobna. Nie czuję żadnej potrzeby ujawniania swoich myśli i odczuć ani przed tymi, których kocham, ani przed ludźmi całkowicie obcymi, by podążali za nimi, za tymi myślami, jak za okruszkami chleba. Moje myśli należą tylko do mnie, a każdy nowy dzień jest po prostu nowym dniem, w którym nie ma tęsknoty za tym, co wczoraj. Nie ma też żadnych przesłanek odnoszących się do przyszłości.
Nie jestem podobna do matki.
Jeśli będę powtarzać to wystarczająco często, może w końcu uwierzę.
Dzisiaj są moje urodziny. Jak zwykle nie zamierzam ich obchodzić, skoro na ten właśnie dzień przypada rocznica śmierci mojej matki. Często zastanawiam się, czy matka zdawała sobie sprawę, że popełnia samobójstwo w dniu urodzin swego dziecka. Może i nie, może doszła już do takiego stanu, że własne dzieci stały się jej całkiem obojętne. Może w ogóle już nie pamiętała, że jest matką. Tak, czasami zastanawiałam się nad tym, ale zaraz potem czułam się wstrętną egoistką. Bo ja tu się zastanawiam, dlaczego nie uszanowała moich uczuć, kiedy ona musiała być już w samym epicentrum bólu i rozpaczy.
Niemniej jednak to właśnie pytanie prześladowało mnie każdego roku, tego właśnie dnia. A najbardziej bolało nie to, że matka tak bardzo chciała umrzeć, lecz że nie kochała mnie wystarczająco, by jednak żyć dalej. Ta myśl powracała co roku i co roku starałam się podrzeć ją na strzępki, jak te kartki z wpisami do mego pamiętnika. Cóż, porwaną myśl łatwiej od siebie odpędzić.
Nie udawało mi się jednak wymazać z pamięci tego koszmarnego obrazu. Tak strasznego, że aż trudno uwierzyć, że wyglądało to właśnie tak. Że to, co mam przed oczami, wcale nie jest wytworem bujnej wyobraźni. Czy naprawdę po biało-czarnych kafelkach w kuchni krew płynęła przerażająco czerwonym strumieniem? Czy naprawdę widziałam to pulsowanie w poprzecinanym przegubie ręki, pulsowanie coraz wolniejsze, kiedy wydając ostatnie tchnienie, matka rozpostarła ręce, jakby chciała prosić nas o przebaczenie? Nie, to niemożliwe, żebym widziała, jak umiera, umiera w taki właśnie sposób.
A może… może jednak tak? Może to właśnie widziałam, skoro ten obraz powraca uporczywie i wszystko na nim jest takie wyraźne. Po prostu jasne jak słońce. Cassie wciśnięta w kąt. Dłońmi zasłania oczy, w tym momencie całą sobą zaprzeczająca temu, co przecież jest, co przecież się dzieje. A w tej przerażającej ciszy wciąż słychać jej straszliwy krzyk.
Oczywiście, że próbowałam ratować matkę. Owinęłam krwawiący przegub ręcznikiem, błagając ją, by od nas nie odchodziła.
– Mamo, mamusiu, proszę, nie odchodź. Proszę, ja już zawsze się będę ciebie słuchać. Będę naprawdę dobrym dzieckiem.
To, co potem się wydarzyło, nie było już w mej pamięci takie żywe i wyraziste.
Wbiegający do kuchni ojciec w piżamie.
– Jezus Maria! Margie! – krzyczał. – Coś ty zrobiła?! – Odepchnął mnie na bok. – Bierz siostrę i idźcie na górę! Natychmiast!
Ale ja ani drgnęłam. Bo jakże tak, miałam zostawić matkę? Odejść od niej właśnie teraz?
Ojciec chwycił mnie mocno pod ramię i odciągnął od matki. Chwycił mnie naprawdę bardzo mocno, i dzięki temu ożyłam.
– Wyjdź stąd! Słyszysz? Natychmiast! I zabierz stąd Cassie!
Zrobiłam, co kazał. Dotarło do mnie, że Cassie nie powinna na to patrzeć. Zabrałam ją na górę, wcisnęłyśmy się w kąt i przytulone do siebie słuchałyśmy, jak nadjeżdża karetka na sygnale. Coraz głośniejszym, bo jest coraz bliżej. Potem cisza. A my tutaj same. Czekamy i tak bardzo chcemy wiedzieć, co tam, na dole, się dzieje.
Godziny mijały. Kiedy próbowałam wstać, Cassie kurczowo uczepiła się mojej ręki, wlepiając we mnie pełne przerażenia oczy.
– Nie odchodź, Jenno! Proszę, zostań! Nie zostawiaj mnie całkowicie samą!
– Nie zostawię cię, Cassie. Nigdy cię nie zostawię! – Tak jak ona zostawiła nas, dodałam w duchu. – Nigdy, Cassie. Przyrzekam.
Bezwiednie przesunęłam czubkiem palca po przegubie. Uległa skóra drgnęła, poddając się mojej woli, a ja nie po raz pierwszy pomyślałam, że to chyba wcale nie jest takie trudne. Jest wykonalne, nawet jeśli obiecałam coś Cassie.
Zadzwonił telefon, ale go zignorowałam. Moi znajomi i krewni wiedzą, że do mnie nie dzwoni się z życzeniami urodzinowymi, a już na pewno nie w tym właśnie dniu. W dniu moich urodzin, który jest rocznicą śmierci matki. A w tym roku skończyłam trzydzieści trzy lata, czyli jestem w tym samym wieku co ona, kiedy odeszła. I może właśnie dlatego pokusa, by pójść w jej ślady, stała się jeszcze silniejsza. W ślady bardzo krwawe… Bezwiednie zacisnęłam palce na wyimaginowanej czarnej kredce. Zacisnęły się jak u nałogowca, który odruchowo sięgnął po papierosa, zapominając, że wszystkie już wypalił.
Kiedy telefon znów zadzwonił, postanowiłam po prostu wyjść z domu. Tym bardziej że dla kogoś, kto jest w tak podłym nastroju jak ja, moje mieszkanie było stanowczo za małe. Tak zresztą działo się co roku. Całkowicie zwalało mnie z nóg, na szczęście kiedy dzień dobiegał końca, udawało mi się jakoś pozbierać. Czyli ten dzień był również moim wielkim zwycięstwem, bo po raz kolejny udawało mi się pokonać to, czego pragnęły geny po mojej matce. Geny autodestrukcji. W tym roku jednak było jakoś inaczej. Czułam się nie tylko zdołowana, lecz także tak, jakbym znalazła się na rozstaju dróg.
Po długiej zimie, podczas której niebo jest nieskończenie szare, słońce tego dnia wydało mi się wręcz absurdalnie jasne. Słońce, czyli zapowiedź wiosennych roztopów, które już się zaczęły, czyli wcześniej niż zwykle. Chociaż po obu stronach chodnika leżały płaty brudnego śniegu, które opierały się zabójczym promieniom słońca. Ja, podobnie jak ten śnieg, w chwili obecnej również nie ceniłam sobie ani piękna, ani ciepła tych promieni. Były zbyt jasne, zbyt realne. Blask słońca jest dla tych, którzy żyją pełną piersią. Ja nie, dlatego miałam wrażenie, jakby ów słoneczny blask szydził z moich myśli, którym na pewno bardziej by pasowały ciemności nocy.
Szłam ot tak, przed siebie, ale wcale nie byłam zdziwiona, gdy okazało się, że dochodzę do cmentarza. Przychodziłam tu przecież często. Oczywiście sama, co bardzo mi odpowiadało.
Bez wahania przeszłam przez cmentarną bramę, nad którą widniał napis z kutego żelaza informujący, że jest to cmentarz w Mourningkill. Żałoba, śmierć… Tak, nazwa naszego miasta do tego miejsca pasowała idealnie.
Kiedy weszłam w cmentarną ciszę, poczułam się o wiele spokojniejsza. Gdyby nie rzędy nagrobków, można by odnieść wrażenie, że idzie się przez park z wypielęgnowanymi trawnikami i kwitnącymi krzewami. Po całym tym niby-parku porozrzucane były kamienne ławki dla żałobników, aby mogli sobie usiąść, poczytać, pomodlić się za swoich zmarłych. Szłam dobrze znanymi mi ścieżkami i mogłam z pamięci wyrecytować nazwiska na mijanych nagrobkach. Przez te wszystkie lata byłam już tu nieskończoną ilość razy – niczym duch nawiedzający ten poświęcony kawałek ziemi. Każdy z nagrobków z marmuru, granitu czy piaskowca był dla mnie jak stary przyjaciel. A na nagrobkach wyrzeźbione były wzruszające inskrypcje: kochanemu mężowi, ukochanej żonie, pełnej poświęcenia matce, póki śmierć nas nie rozłączyła…
Jeden z nagrobków jest wyjątkowo smutny, bo tak zawsze się dzieje, gdy czyjeś życie kończy się tak szybko. Teraz też serce mi się ścisnęło, gdy spojrzałam na wyrzeźbionego w kamieniu zapłakanego aniołka pochylonego nad maleńką trumienką.
Addie Rose
14 maja 2004 – 1 września 2004
Na zawsze pozostanie naszym aniołkiem
I jak zawsze zmówiłam krótką modlitwę za spokój duszy tego maleństwa, którego czas na ziemi był tak niedługi i którego najbliżsi nigdy nie przestaną opłakiwać. Kimże zostałaby maleńka Addie, gdyby nie musiała nas opuścić? Lekarką, prawniczką, a może poetką ze skatowaną duszą? Niestety, żaden z tych wariantów nie wchodzi już w grę.
Powoli podeszłam do kamiennego nagrobka mojej matki. Skromnego, bez żadnych ozdób. Wyryto na nim tylko imię i nazwisko, a pod nim krótką inskrypcję:
Jej słowa nadal żyją
I było w tym więcej prawdy niż w tradycyjnym epitafium:
Ukochanej żonie i matce
Nie ja pierwsza tego dnia odwiedziłam jej grób, ale wcale mnie to nie zdziwiło. Obcy ludzie często tu przychodzili, głównie kobiety. Zapalały świeczkę, kładły kwiaty, często też zostawiały karteczkę, a na niej kilka pośpiesznie napisanych słów. Słów pełnych uznania, coś w rodzaju hołdu, bo chciały, by to właśnie miejsce dało im nadzieję, natchnęło mądrością, podpowiedziało, co dalej robić. Grób mojej matki stał się bowiem mekką dla zranionych kobiet, które były przekonane, że moja matka gdzieś tam w zaświatach doskonale wyczuwa ich ból i wstawi się za nimi właśnie tam, dokąd ich głos nie dociera. Które uważały, że moja matka jest im bliska, że znają ją dobrze. Być może tak właśnie było. Doskonale ją rozumiały, a ja tego nie potrafiłam.
Teraz też na zielonej trawie koło nagrobka leżała jakaś kartka przyciśnięta kamykiem. Przyklękłam i sięgnęłam po nią. Okazało się, że to kartka wyrwana ze zbioru wierszy mojej matki. Pognieciona, wystrzępiona, jakby ktoś ją przez całe lata nosił w kieszeni. Naturalnie przeczytałam wiersz, który znajdował się na tej właśnie stronie. Czytałam, mając wrażenie, że ktoś jednocześnie recytuje te strofy. Moja matka, bo to jej głos słyszałam wyraźnie, dobiegający gdzieś tam z dołu, spod nagrobka.
DOM ŁEZ
Z sześciu funtów rozkrzyczanego mięsa
W sześć funtów popiołów zimnych jak kamień.
Pomiędzy nimi życie. Życie człowieka. Jak je ocenić?
Czy licząc ludzi, których kochał, czy też zliczając tych, którzy go kochali?
Czy oceniać według słodkich pocałunków, czy gorzkich łez
Czasu spokoju czy chwil bolesnych i modlitwy w blasku świec?
Czy też liczbą tych, o których życie otarł się na swej drodze?
A może liczy się tylko miara czasu?
Jak długo był, kiedy umarł
W Domu Łez.
Złożyłam kartkę i włożyłam do kieszeni. Miałam nadzieję, że ten ktoś zostawił tu ten wiersz, ponieważ był mu już niepotrzebny. Nie musiał go już czytać, zastanawiać się, bo ciemność zostawił za sobą.
Nagle gdzieś za mną zaszeleściło, poderwałam się więc z ziemi, strzepując z kolan źdźbła trawy. Okazało się, że to Cassie, moja siostra. Podeszła, spojrzała na nagrobek, a potem na mnie.
– O, jesteś tutaj!
– A tak. Jestem. Jak mnie wytropiłaś?
– Och! – Cassie machnęła lekceważąco ręką. – Wiadomo jak. Poszłam po śladach twego cierpienia. Przecież nim ociekasz.
– Nie. Ocieka się sarkazmem, a w cierpieniu człowiek na przykład się pogrąża.
– Aha. I ty dobrze o tym wiesz?
Cassie mogła podśmiewać się ze mnie. Tylko ona, dlatego wcale nie wybuchłam, tylko wzruszyłam lekko ramionami. Owszem, może i miałam jakąś tam obsesję na punkcie śmierci, ale czy można mnie za to winić?
Na poparcie swoich słów Cassie zrobiła jeszcze znaczącą minę, czyli efektownie wywróciła oczami. Moja młodsza siostra. Miała już dwadzieścia siedem lat i nadal twarz cherubinka w aureoli złocistych loków. Co sprawiało, że kiedy szła ulicą, nawet obcy uśmiechali się do niej.
– Cassie, dlaczego nie jesteś w szkole?
– Zapomniałaś? Są ferie wiosenne, więc mam tydzień odpoczynku od zasmarkanych nosów i wrzeszczących szkrabów.
To wszystko naturalnie powiedziała z uśmiechem, ponieważ Cassie kochała wszystkich swoich podopiecznych z zerówki jak własne dzieci. Byłam przekonana, że pewnego dnia zostanie wspaniałą matką.
– W takim razie powiedz, cóż takiego ważnego skłoniło cię do zabawienia się w szpiega.
Cassie podniosła pojednawczo rękę.
– Chciałam ci tylko dać prezent urodzinowy.
Wiadomo, co mi podała. Figurkę Dorotki.
– Nie sądzisz, że jesteśmy już na to trochę za stare? – spytałam z uśmiechem.
– To tradycja, więc wiek nie ma znaczenia. – Zerknęła na grób matki, potem spojrzała gdzieś w dal. – A poza tym… Poza tym chcę ci coś powiedzieć. Coś bardzo ważnego.
Moje palce mimo woli zacisnęły się na maleńkiej figurce. Zacisnęły bardzo mocno, bo znów to poczułam, na moment. Déjà vu.
– Znalazłam dla nas dom, Jen.
– Dom?! Dla nas?- Błyskawicznie wróciłam do rzeczywistości. – A po co?
– Powiem szczerze, tylko nie obraź się. Twoje mieszkanie to po prostu nora, a ja z kolei wyprowadzam się od Dave’a, czyli ten dom to będzie coś dobrego i dla ciebie, i dla mnie. Po prostu zaczynamy wszystko od początku.
Może i powinnam być zaskoczona, ale wcale tak się nie czułam. Dave był którymś tam z kolei nieudanym związkiem Cassie, bo moja siostra, podobnie jak ja, nie potrafiła oddać się komuś – lub czemuś – na zawsze. Dlaczego? Zapewne nie wierzyła, że ten ktoś będzie na stałe, i wolała sama zakończyć związek, zanim zrobi to ten ktoś inny. Tak było. W końcu każdy ma jakieś niezagojone rany, z którymi radzi sobie po swojemu. Ja otoczyłam się murem. Podwójnym.
– I w tym domu mamy być tylko my? Same? – spytałam.
Cassie uśmiechnęła się.
– Tylko my, ale nie same. Przecież mamy siebie.
– Oczywiście, Cass. Kocham cię, siostrzyczko!
Uśmiech znikł. Cassie wyciągnęła rękę, jej dłoń zawisła tuż nad moim nadgarstkiem. A w oczach Cassie pojawił się wielki znak zapytania.
– Ależ Cass! Przecież się z tobą nie żegnam!
– Wcale tak nie pomyślałam! – zaprzeczyła żarliwie, ale oczy mówiły coś innego. Wiadomo, że jest przeczulona i zawsze doszukuje się jakichś oznak świadczących o tym, że jestem gotowa pójść w ślady matki. Zna tę moją słabą stronę, co doprowadza ją do rozpaczy.
– Pomyślałaś, Cass. Ja to wiem.
Zrobiła głośny wydech. Głośny, krótki, znaczący, a ja pomyślałam, że biedna Cassie już porządny kawał życia poświęciła na obserwowanie starszej siostry i szukanie oznak świadczących o tym, że ja również mam zamiar ją opuścić. Na zawsze.
– Cassie, czy pomyślałaś kiedyś, że skończę podobnie jak nasza matka?
– Nie. Nigdy.
Patrzyła w bok, ale jej głos był stanowczy, zbyt stanowczy, i to powstrzymało mnie od dalszej rozmowy na ten temat. Od wyznania, że jestem głęboko przekonana, że matka swoją chorobę psychiczną przekazała mi w genach. Nie, nie powiedziałam tego, nie chciałam przecież, żeby moja siostra jeszcze bardziej się martwiła.
– Cassie, czyli w jakimś sensie chcesz mi na urodziny podarować dom, tak? A wystarczyłaby zwykła kartka z życzeniami.
– Owszem, szukałam takiej kartki, ale nie znalazłam żadnej z odpowiednim tekstem. No wiesz, coś w stylu: „Wszystkiego najlepszego z okazji urodzin i bardzo mi przykro, że samobójstwo twojej matki na zawsze zepsuło ci ten dzień”.
Twojej. Tak. Cassie prawie zawsze mówiła „twojej”, a nie „naszej”. A teraz, kiedy wyrzuciła to z siebie, złapała mnie za ramię i zmusiła, bym stanęła do grobu plecami. Tak jak ona.
– Wiem dobrze, Jen, że w dniu swoich urodzin stawiasz na melancholię, ale niestety teraz nie ma na to czasu. Tym domem, który sobie upatrzyłam, ktoś inny bardzo się interesuje, dlatego trzeba szybko podjąć decyzję. Powiedziałam agentowi, że tak będzie, to znaczy jak najszybciej, ale przedtem oczywiście musisz ten dom zobaczyć. Jestem pewna, że ci się spodoba.
Tak powiedziała, a ja jeszcze nie zdążyłam przetrawić pomysłu, że raptem mamy zamieszkać razem. Cassie i ja, dwie stare panny. Może kupimy sobie jeszcze dwa kotki?
– Poza tym, Jen, rata kredytu hipotecznego byłaby o wiele niższa, niż obie płacimy za wynajem. Dlatego uważam to za idealne rozwiązanie.
– Dla ciebie, tak? Bo ja jakoś nie mam problemu, który raptem musiałabym rozwiązać!
– No cóż… Muszę przecież gdzieś mieszkać, a ty…
– A mnie potrzebujesz jako swego rodzaju przyzwoitki?
– Och, przestań już, Jen! Po prostu pomyślałam, że dla nas obu ten dom to będzie niezła frajda. Zaczynamy wszystko od nowa.
Hm… Zacząć od nowa. Dlaczego nie? Zawsze warto, a poza tym kiedyś sama się zastanawiałam nad kupnem domu, ale zrezygnowałam. Bo dom to coś bardzo trwałego, a nie tylko Cassie ma problemy ze związaniem się z czymś lub kimś na stałe.
Ale może warto spróbować…
– Gdzie jest ten dom?
– Za miastem, ale niedaleko. Kiedy wyjedzie się z miasta, po piętnastu minutach jest się już na miejscu! – Nerwy w Cassie drgały, buchała pozytywną energią. – Jenna, jedziemy? Jestem tu samochodem. Pojedziemy i wszystko sobie obejrzysz, zgoda?
Pokiwałam głową, czując, że już zaczyna mnie zarażać swoim entuzjazmem. Przecież przed chwilą sama doszłam do wniosku, że jestem na rozstaju dróg, a może właśnie ten nowy dom, ten nowy początek okaże się tym, czego szukam.
W ten oto sposób pojechałam tam z Cassie. Przede wszystkim dlatego, że martwiłam się o nią. Tak zawsze było. Ja i Cassie. Ona i ja, same przeciwko całemu światu.
Nasz ojciec, zawsze bardzo powściągliwy, po śmierci matki stał się prawie niewidoczny. Pracował bardzo długo. Wracał późnym wieczorem, praktycznie więc przez cały dzień, aż do późnego wieczora, zdane byłyśmy tylko na siebie. Ojca nie było, może i dlatego, że nie radził sobie z rozpaczą – i z poczuciem winy. A może nie mógł znieść widoku ducha zmarłej żony, którego widział w twarzach swoich córek. I nigdy nie pytałam go o matkę. Nigdy żadne z nas nie wymówiło już jej imienia.
Ale moja młodsza siostra zawsze miała mnie. To ja rano rozczesywałam jej włosy, robiłam na lunch kanapki ociekające masłem orzechowym, a wieczorem usypiałam bajkami o królowych wróżek i ich królestwach. Odprowadzałam do szkoły, a kiedy płakała, tuliłam do siebie i głaskałam. I do dziś widziałam w jej oczach ten strach, kiedy prosiła, bym nie zostawiała jej „całkowicie samą”.
Kiedy przypomniałam sobie to „całkowicie samą”, uśmiechnęłam się. Oczywiście, że jej wtedy nie poprawiłam, przecież wyraziła się bardzo precyzyjnie.
– Nigdy, Cassie, skarbie mój – obiecałam. – Nigdy ciebie nie zostawię całkowicie samej.
I tej obietnicy udawało mi się dotrzymać. Jak dotąd…
Zerknęłam na siostrę. Jedną ręką trzymała kierownicę, drugą nie, bo bezwiednie nawijała na palec wskazujący jeden ze swoich loków o kolorze zwanym fachowo maślany blond. Taki miała odruch od najwcześniejszego dzieciństwa i zawsze wtedy musiałam się uśmiechnąć. A poza tym byłam bardzo dumna, że Cassie wyrosła na taką właśnie kobietę. Tak, byłam dumna. Może to i głupie, ale w końcu to ja ją wychowałam. Choć jej nie urodziłam, a kiedy zabrałam się do tego wychowywania, byłam nastolatką, czyli sama jeszcze nie tak dawno byłam dzieckiem.
Cassie musiała wyczuć, że jej się przyglądam, bo zerknęła na mnie.
– Wiesz, Jenno, nie podoba mi się, kiedy farbujesz się na czarno. Jesteś za stara, by robić się na gotkę.
– Ale ja wcale nie robię się na gotkę – zaprotestowałam, spoglądając na swoje czarne spodnie i czarną skórzaną kurtkę. – Ubieram się, jak lubię, poza tym nie chcę się za bardzo różnić od ludzi, którzy przychodzą do naszego baru potańczyć i posłuchać muzyki.
– Muzyki! – Cassie prychnęła. – A co to za muzyka! Dla mnie to tylko łomot rozsadzający głowę!
Może i faktycznie łomot, ale mi ten łomot pomagał zapomnieć, kiedy zanurzałam się właśnie w tym łomocie i energii roztańczonego tłumu.
– A wracając do tego domu, Cassie…
– Nie musisz mówić! Wiem, co myślisz – burknęła, a potem, jakżeby inaczej, jej usta wygięły się w podkówkę. – Uważasz, że to jeszcze jeden głupi pomysł, który powinnaś wybić mi z głowy.
– No… nie do końca. Chociaż myślę, że…
– Wiesz co? Najlepiej to ty jeszcze nic nie myśl, tylko poczekaj, aż ten dom obejrzysz. Na pewno ci się spodoba.
– A jeśli nie? Jeśli wcale mi się nie spodoba?
– Wtedy kupię go sama – oświadczyła wciąż nadąsana Cassie. – Bo nadszedł już czas, bym robiła to, co zwykle robią dorośli. Kupiła dom, zajmowała się ogrodem i takie tam.
– A zdajesz sobie sprawę, że zajmując się ogrodem, pobrudzisz sobie ręce?
– Będę wkładała rękawiczki ogrodowe. Poza tym pójdę na kurs, gdzie uczą różnych napraw w domu i planowania domowego budżetu. Dam sobie radę.
– Nie wątpię.
– Dzięki! Ale… – Po twarzy Cassie przemknął uśmiech. – Wolałabym, żebyśmy robiły to razem. Nie chcę być tak całkowicie sama, rozumiesz?
Całkowicie sama! Cassie przytoczyła powiedzonko z dzieciństwa, o którym ja też przypomniałam sobie przed chwilą. Zbieg okoliczności? Chyba nie, tak samo jak nie było chyba zbiegiem okoliczności to, że zmusiła mnie, bym pojechała obejrzeć nowy dom dosłownie kilka chwil po tym, jak przeczytałam wiersz mojej matki. Wiersz pod tytułem „Dom Łez”.
Ludzie powiadają, że nie ma czegoś takiego, jak zbieg okoliczności. Zawsze byłam skłonna z tym się zgodzić, teraz jednak zaczynałam się wahać. Bo tak w ogóle kiedy wjeżdżałyśmy na wysypaną żwirem dróżkę, wcale nie czułam się komfortowo. Przeciwnie, mówiąc najoględniej, miałam wrażenie, jakby coś wisiało w powietrzu. To coś czekało na mnie, coś potężnego, a ja wcale nie wiedziałam, czy to coś jest nastawione do mnie pozytywnie.
Dziś jest dzień niezwykle ważny.
Kiedy przypomniałam sobie to zdanie, poczułam ciarki na plecach, a zaraz potem zdziwienie, bo kiedy zobaczyłam przed sobą dom, miałam wrażenie, że wcale nie patrzę na niego po raz pierwszy, że jest mi dobrze znany. W rezultacie byłam spięta i bardzo czujna, jakbym miała wejść do jakiejś pułapki.
A sam dom, tak jak mówiła Cassie, był urzekający. Piękny dom w stylu wiktoriańskim ze spadzistym dachem i wielką werandą. Obok domu bardzo stary dąb, zauważyłam również krzaki bzu i grządki z bylinami wokół posesji. To, co trzeba, świeżo pomalowane, żywopłoty starannie przystrzyżone, wszystko takie ładne, zadbane, takie po prostu wyszykowane jak nastolatka, która idzie na pierwszą w życiu randkę. Wszędzie czyściutko i ładniutko, czyli nic mi nie grozi. Tak zapewne myśleli Jaś i Małgosia, dopóki wstrętnej wiedźmie nie zachciało się wrzucić ich do rozpalonego pieca.
Cassie zaparkowała za samochodem z logo agencji nieruchomości. Takie samo logo widniało na tabliczce informującej, że posesja jest na sprzedaż. Tabliczka ustawiona była w ogrodzie przed domem.
– To tutaj – powiedziała Cassie.
Ja, zanim się odezwałam, musiałam zrobić wdech i wydech.
– Tak. To tu.
Dom Łez.
Cassie spojrzała na mnie zdecydowanie pytająco, a ja czułam, że moje policzki robią się gorące. Byłam pewna, że tylko tak pomyślałam, że wcale nie powiedziałam tego na głos. I może tak było istotnie, tylko coś w moim głosie zaintrygowało Cassie.
A może po prostu czuła teraz to samo co ja. Czekała na coś, co nastąpi. Na pewno nastąpi. Ale co dokładnie, tego nie wiadomo.
Chciałam powiedzieć jej, żeby zawróciła. Bo coś ma się wydarzyć, coś istotnego, co może być albo cudowne, albo tragiczne, albo jednocześnie takie i takie, ale lepiej nie ryzykować. Oczywiście było to bez sensu, niemniej czułam właśnie to. Bardzo mocno. Że to jest Dom Łez i że nie znalazłam się tu bez powodu.
Cassie wysiadła z samochodu.
– Jenno, idziesz ze mną?
– Oczywiście!
Starając się zapomnieć o swoich obawach, wysiadłam z samochodu i poszłam za Cassie po wybrukowanym chodniku prowadzącym do drzwi wejściowych. Kiedy byłyśmy już u celu, wzięłam za rękę Cassie, a ona lekko uścisnęła moje palce i spytała:
– Jesteś gotowa?
Kiwnęłam głową. Tak, jestem gotowa. Poza tym jesteśmy tu we dwie i cokolwiek wydarzy się za tymi drzwiami, razem stawimy temu czoło.
Cassie zapukała do drzwi i prawie natychmiast otworzył je jakiś mężczyzna. Uśmiechał się, i na widok tego miłego uśmiechu od razu zrobiło mi się lżej.
– Cieszę się, że znów cię widzę – powiedział do Cassie, po czym zwrócił się do mnie, wyciągając rękę. – Jestem Bob Hartwood z agencji nieruchomości.
– Miło mi. Jestem Jenna. Jenna Hall – odparłam prawie pewna, że gdzieś go już widziałam. Uścisk jego ręki można by określić jako profesjonalny, nie za mocny, nie za słaby, nie za długi, ale dający do zrozumienia, że cieszy się z tego spotkania. Miał czarne wijące się włosy. Jeden z loków opadał na czoło. Poza tym miał okulary w rogowej oprawce, takie w stylu Clarka Kenta. Kiedy je zdjął i Clark Kent znikł, pojawił się Superman. Tak, właśnie tak, a ja raptem jakoś tak dziwnie byłam zadowolona, że nie pożałowałam kasy na manikiur w zeszłym tygodniu.
– My chyba…
Powiedzieliśmy to jednocześnie i naturalnie oboje wybuchnęliśmy śmiechem.
Potem Bob efektownie strzelił palcami.
– Już wiem! Jesteś barmanką w Latającej Małpie!
– Nie da się ukryć.
– Byłem tam w zeszłym tygodniu. Grał wtedy…
– Nasz miejscowy zespół Magiczna Muza. Grają indie rocka.
Bob skinął głową i z powrotem włożył okulary, zmieniając się znów w faceta w stylu odludka komputerowego, ale i tak nadal był seksowny. W rezultacie trudno mi było zadecydować, który wariant bardziej mi odpowiada.
– Tym domem zainteresowane jest pewne małżeństwo – powiedział Bob. – Dlatego powiedziałem Cassie, żeby przywiozła tu ciebie jak najszybciej.
Czy faktycznie ktoś inny też był zainteresowany, czy jest to tylko typowa taktyka sprzedawcy? Nie wiadomo, w każdym razie decyzję należało podjąć jak najszybciej. Weszliśmy więc do środka. I znów coś dziwnego. Przed chwilą byłam pełna obaw, ale kiedy przekroczyłam próg, poczułam się tak, jakby objęły mnie niewidzialne, ciepłe ramiona. To była miłość od pierwszego wejrzenia.
W jakimś stopniu prawdopodobnie przyczynił się do tego agent nieruchomości, bo gdy odwróciłam się do niego, by spytać, kiedy mogłybyśmy się wprowadzić, miałam okazję spojrzeć mu w oczy. Oczy o wyjątkowo łagodnym, ciepłym spojrzeniu, a kiedy nasze spojrzenia się spotkały, pomyślałam, że tak, że na pewno się znamy, i to nie tylko z baru.
Dziwne, bo uświadomienie sobie tego okazało się tak mocnym przeżyciem, że aż się zachwiałam, a Bob chwycił mnie pod łokieć i podtrzymał. Bardzo nie lubię, kiedy ktoś mnie dotyka, ale tym razem…
Zaraz potem chwyciła mnie za rękę Cassie i pociągnęła za sobą. Szłyśmy, oglądałyśmy, Cassie wskazywała na jej zdaniem bardzo ciekawe szczegóły. Buzia jej się nie zamykała, ale ja jej nie słuchałam. Po prostu wyłączyłam głos siostry, by przemawiał do mnie tylko ten dom, odkrywając swoją osobowość. Dom przytulny i ciepły. W pokoju dziennym królował kominek z kamienia polnego z solidnym dębowym gzymsem. Kiedy go zobaczyłam, natychmiast wyobraziłam sobie długie wieczory, kiedy to po kolejnym dniu człowiek siada przed kominkiem i duma o czymś zapatrzony w ogień. Dzień w dzień, przez cztery pory roku, od wiosny pachnącej bzem kwitnącym tuż za oknem do skarpety wiszącej na gzymsie podczas świąt Bożego Narodzenia.
Przeszłyśmy przez wszystkie pokoje i wszędzie były powody do zachwytu. Piękne sztukaterie, granitowe kontuary, trochę już wytarte poręcze z orzechowego drewna jasnego jak miód, i wiele innych. Dziwne, ale wszystko wydawało mi się takie znajome, takie bliskie. Z góry wiedziałam, gdzie powinno ustawić się doniczki, ile ich powiesić między słupami werandy. Wiedziałam, skąd i pod jakim kątem będą padały na moje łóżko promienie porannego słońca. Tak, ten dom praktycznie już był domem, w którym mieszkam.
Więcej. Czułam już, że to mój dom. Mój.
– Jen? Możesz mi to już powiedzieć.
– Ale co, Cassie? Co mam ci powiedzieć?
– Wiadomo co. Dlaczego uważasz, że to nie wypali. Wymień wszystkie powody. Na przykład że dom jest za duży albo za mały. Że stoi na odludziu, a może w zapadlisku, a może pod liniami wysokiego napięcia! No dalej, mów, co z tym domem jest nie tak!
– Nic. Absolutnie nic. Wszystko jest w porządku.
I to prawda. Nie mogłam znaleźć nawet najmniejszej skazy. Ten dom był pełen ciepła i chciało się w nim być. Każdy pokój był taki, jaki być powinien, z każdego okna rozciągał się wspaniały widok. Kiedy pomyślałam, że mogłabym tu zamieszkać, właśnie tutaj, byłam bardzo podekscytowana. Bardziej niż bardzo! I miałam nadzieję – ja, która czegoś takiego jeszcze nigdy chyba nie czułam – że tak właśnie się stanie.
Po raz pierwszy od bardzo dawna pojawiło się coś, co mnie poruszyło, coś, na czym mogłabym się skupić, a nie tylko ciągle myśleć o własnym nieszczęściu.
– Jest idealny – powiedziałam i roześmiałam się, bo Cassie tym moim stwierdzeniem była wyraźnie zszokowana. Chwyciłam ją więc za ręce i zaczęłam kręcić nimi w kółko, jak to robiłyśmy w dzieciństwie. – Po prostu idealny, Cassie! Tak!
Tytuł oryginału: House of Cry
Pierwsze wydanie: HarperCollins Publishers LLC, Nowy Jork, USA, 2017
Opracowanie graficzne okładki: Emotion Media
Redaktor prowadzący: Grażyna Ordęga
Opracowanie redakcyjne: Jakub Sosnowski
Korekta: Sylwia Kozak-Śmiech
© 2017 by Linda Bleser
© for the Polish edition by HarperCollins Polska sp. z o.o., Warszawa 2018
Wszystkie prawa zastrzeżone, łącznie z prawem reprodukcji części lub całości dzieła w jakiejkolwiek formie.
Wydanie niniejsze zostało opublikowane na licencji HarperCollins Publishers, LLC.
Wszystkie postacie w tej książce są fikcyjne. Jakiekolwiek podobieństwo do osób rzeczywistych – żywych lub umarłych – jest całkowicie przypadkowe.
HarperCollins Polska jest zastrzeżonym znakiem należącym do HarperCollins Publishers, LLC. Nazwa i znak nie mogą być wykorzystane bez zgody właściciela.
Ilustracja na okładce: iStock.
Wszystkie prawa zastrzeżone.
HarperCollins Polska sp. z o.o.
02-516 Warszawa, ul. Starościńska 1B lokal 24-25
www.harpercollins.pl
ISBN: 978-83-276-3175-6
Konwersja do formatu EPUB: Legimi Sp. z o.o.
