Valis ebook i audiobook

W sprzedaży:

Ubik

Blade run­ner

Czy andro­idy marzą o elek­trycz­nych owcach?

Czło­wiek z Wyso­kiego Zamku

Valis

Boża inwa­zja

Trans­mi­gra­cja Timo­thy’ego Archera

Dok­tor Blu­th­geld

Wyzna­nia łga­rza

Trzy styg­maty Pal­mera Eldrit­cha

Przez ciemne zwier­cia­dło

Czas poza cza­sem

Płyń­cie łzy moje, rzekł poli­cjant

Świat Jonesa

Wbrew wska­zów­kom zegara

Mar­sjań­ski poślizg w cza­sie

Krótki szczę­śliwy żywot brą­zo­wego oks­forda

Deus Irae

Oko na nie­bie

Wariant drugi

Kopia ojca

Raport mniej­szo­ści

Elek­tryczna mrówka

Labi­rynt śmierci

Inwa­zja z Gani­me­desa

Cudowna broń

Sło­neczna lote­ria

Nasi przy­ja­ciele z Fro­lixa 8

Możemy cię zbu­do­wać

Dru­ciarz Galak­tyki

Radio Wolne Albe­muth

Klany księ­życa Alfy

Prawda pół­osta­teczna

Teraz cze­kaj na zeszły rok

Polecamy także nagrania audio:

Blade run­ner

Czy andro­idy marzą o elek­trycz­nych owcach?

Ubik

Czło­wiek z Wyso­kiego Zamku

Trzy styg­maty Pal­mera Eldrit­cha

Przez ciemne zwier­cia­dło

Dru­ciarz Galak­tyki

Radio Wolne Albe­muth

Valis

Boża inwa­zja

Płyń­cie łzy moje, rzekł poli­cjant

Trans­mi­gra­cja Timo­thy’ego Archera

Zdrowy małż nie rodzi perły

Valis wraz z Bożą inwa­zją i Trans­mi­gra­cją Timo­thy’ego Archera to trzy ostat­nie powie­ści Dicka, które nazwał on „Try­lo­gią Valisa”, choć nie mają ze sobą nic wspól­nego. To dla niego nie­ty­powe, bo na ogół jego powie­ści są bar­dzo jed­no­rodne. Nie­któ­rzy pisa­rze czy mala­rze pod­cho­dzą do każ­dego dzieła z osobna, eks­pe­ry­men­tują z formą, są jak ludzie bie­ga­jący po polu lite­ra­tury lub sztuk pla­stycz­nych i kopiący wiele doł­ków w róż­nych miej­scach. Dick, podob­nie jak Dosto­jew­ski czy w malar­stwie Bra­que, przez całe życie kopał jedną stud­nię. Po jego śmierci pisał Fre­de­rick Pohl: „Dzieło Phila zawsze wyda­wało mi się nie­malże jedną ogromną sagą, z któ­rej co jakiś czas odci­nał mniej lub bar­dziej przy­pad­kowe frag­menty i publi­ko­wał je jako powie­ści i opo­wia­da­nia, a teraz koniec z sagą i ni­gdy już nie będziemy wie­dzieli, jak się koń­czyła”. To bar­dzo trafna uwaga kolegi pisa­rza, bo zakoń­cze­nia wielu powie­ści Dicka spra­wiają wra­że­nie sztucz­nie dokle­jo­nych, jakby autor powie­dział sobie „mógł­bym to jesz­cze pisać przez rok, ale koń­czy mi się kasa i muszę coś wysłać do wydaw­nic­twa”. Pisarz czuł już wtedy oddech śmierci na karku, mówił, że zbliża się do momentu, kiedy koszty są wyż­sze od zysków, i two­rzył z gorącz­kową szyb­ko­ścią. Każdą z tych trzech powie­ści napi­sał, jak mówi miesz­ka­jąca z nim wtedy Doris Sau­ter, w osiem do dwu­na­stu dni. Valis powstał w ciągu dwu­na­stu. Wiele osób dłu­żej prze­pi­sy­wa­łoby tę książkę na maszy­nie, ale Dick znany był z bły­ska­wicz­nego pisa­nia.

Jest to naj­bar­dziej auto­bio­gra­ficzna z jego powie­ści. Pierw­sze sie­dem roz­dzia­łów rela­cjo­nuje nie­zwy­kłe zda­rze­nie, które stało się jego udzia­łem w marcu 1974 roku, kiedy to tra­fił go w głowę różowy pro­mień, powo­du­jąc zmiany w jego świa­do­mo­ści, podobno posze­rza­jąc wie­dzę, a nawet zmie­nia­jąc upodo­ba­nia sma­kowe. Do końca życia Dick zasta­na­wiał się, co to było, i zapi­sy­wał swoje wnio­ski w sto­sach odręcz­nych nota­tek, które nazwał Trac­ta­tes Cryp­tica Scrip­tura, a w skró­cie Egze­gezą. Pró­bo­wał róż­nych klu­czy, od orto­dok­syj­nego juda­izmu do gno­sty­cy­zmu esseń­czy­ków, dopusz­czał też myśl, że był to jakiś epi­zod psy­cho­tyczny, ale zawsze odrzu­cał tę hipo­tezę jako nie­wy­star­cza­jącą. Dick ni­gdy nie twier­dził, że zna­lazł odpo­wiedź, zawsze szu­kał, zasta­na­wiał się nawet, czy pro­mień nie został wystrze­lony z sowiec­kiego sate­lity szpie­gow­skiego (był to czas, kiedy Ame­ry­ka­nów stra­szono rze­komą prze­wagą tech­no­lo­giczną Związku Radziec­kiego). Nie zro­zu­mieli tej hipo­te­tycz­no­ści nie­któ­rzy pol­scy czy­tel­nicy, któ­rzy uznali tę powieść za wykład gnozy, a tłu­ma­cza za lokal­nego pro­roka świę­tego Dicka.

Valisa można odbie­rać bar­dzo róż­nie. Law­rence Sutin, autor zna­ko­mi­tej, połą­czo­nej z omó­wie­niem twór­czo­ści bio­gra­fii pisa­rza, w swo­jej kla­sy­fi­ka­cji daje tej powie­ści dzie­sięć punk­tów, notę naj­wyż­szą, jaką dostały jesz­cze tylko Trzy styg­maty Pal­mera Eldrit­cha. A zna­ko­mita pisarka Ursula Le Guin stwier­dziła, że to objaw sza­leń­stwa. Rów­nież Nor­man Spin­rad, przy­ja­ciel Dicka w ostat­nim okre­sie jego życia, w zbio­rze arty­ku­łów Science Fic­tion in the Real World mówi o „pośled­nich utwo­rach w rodzaju Valisa czy Bożej inwa­zji”.

Zga­dzam się w stu pro­cen­tach ze Spin­ra­dem co do tego, że Dick jest naj­więk­szym (może jedy­nym) geniu­szem w lite­ra­tu­rze science fic­tion. Jest też jed­nym z naj­więk­szych pisa­rzy dru­giej połowy dwu­dzie­stego wieku w całej lite­ra­tu­rze. Zga­dzam się też ze Spin­ra­dem w wybo­rze naj­wy­bit­niej­szych (i naj­słab­szych) ksią­żek Dicka. Nie zga­dzam się nato­miast sta­now­czo z depre­cja­cją dwóch powie­ści z ostat­niego okresu twór­czo­ści Dicka: Valisa i Bożej inwa­zji. Spin­rad wymie­nia je jed­nym tchem z tak zwaną Egze­gezą, masą auto­ma­tycz­nie pisa­nych, jak twier­dził Dick, nota­tek będą­cych nie­wąt­pli­wie pro­duk­tem wysoce roz­chwia­nego umy­słu. Tylko że Spin­rad, suma­rycz­nie odrzu­ca­jąc te książki, nie zadał sobie trudu, żeby zba­dać róż­nicę mię­dzy gorącz­ko­wym cha­osem Egze­gezy a logiczną, pod­po­rząd­ko­waną rygo­rom pisar­stwa kon­struk­cją powie­ści. Na tym polega cud twór­czo­ści arty­stycz­nej, że z cha­osu potrafi stwo­rzyć porzą­dek. Dla­tego arty­stę nazy­wamy twórcą, bo naśla­duje w tej kwe­stii Naj­wyż­szego, który stwo­rzył świat z pier­wot­nego cha­osu.

Tłu­ma­cząc powieść Valis, mia­łem oka­zję porów­nać Doda­tek Trac­ta­tes Cryp­tica Scrip­tura (Dick wśród licz­nych oma­mów miał i ten, że zna łacinę) z zapi­skami z Egze­gezy. Otóż Dick nie cyto­wał swo­ich nota­tek, ale zmie­nił je, prze­two­rzył, pod­po­rząd­ko­wał logice dzieła lite­rac­kiego. Czy tak postę­puje wariat? Nie, tak postę­puje zwa­rio­wany arty­sta do końca wierny swej sztuce. Czy zwró­ci­li­ście uwagę na naszych braci alko­ho­li­ków? Ci ludzie prze­pi­jają wszystko – mał­żeń­stwo, miłość, mają­tek, duszę nie­śmier­telną. Ostat­nią rze­czą, jakiej się trzy­mają, jest ich praca zawo­dowa, zwłasz­cza jeśli są arty­stami.

W powie­ści Przez ciemne zwier­cia­dło boha­te­rem jest poli­cjant, który służ­bowo wcho­dzi w śro­do­wi­sko nar­ko­ma­nów i sam pada ofiarą dra­gów. Już jest wra­kiem, ludz­kim łach­ma­nem, nie potrafi skle­cić zda­nia, ale w decy­du­ją­cej chwili dostar­cza klu­czo­wego dowodu. Jak żoł­nierz, który ginie, ale wyko­nuje zada­nie. Tacy są też arty­ści. Pośmiertna sława jest ich orde­rem przy­pię­tym do sztan­daru na trum­nie.

Spin­rad przy­ta­cza histo­rię o Ursuli Le Guin, która prze­czy­taw­szy w Bożej inwa­zji roz­mowy Konio­luba Gru­basa z Phi­li­pem Dic­kiem, publicz­nie wygło­siła opi­nię, że Dick zwa­rio­wał. Na co ten odpo­wie­dział spo­koj­nie: Ursula, zapo­mi­nasz, że Konio­lub Gru­bas to postać fik­cyjna. Nic dodać, nic ująć. A gdyby Ursula prze­czy­tała ten frag­ment na spo­koj­nie, prze­ko­na­łaby się, że kiedy Dick z przy­ja­ciółmi wsia­dają do samo­chodu, to Konio­lub Gru­bas, który – dla nie zna­ją­cych powie­ści – jest pro­jek­cją umy­słu Dicka, nie wymaga dodat­ko­wego miej­sca. Kolego Spin­rad! Pani Ursulo! Czy tak pisze wariat?

To prawda, że Dick nie chciał wypro­wa­dzić się z nory, w któ­rej miesz­kał, bo twier­dził, że Bóg zna już ten adres. Ale jeżeli osza­lał, to jak wytłu­ma­czyć, że jego ostat­nia powieść, napi­sana zaraz po Bożej inwa­zji, poświę­cona wpraw­dzie nie­wąt­pli­wemu waria­towi, jakim był epi­sko­palny biskup Pike, jest naj­nor­mal­niej­szą w jego twór­czo­ści powie­ścią reali­styczną? Biskup Pike za swoje here­zje został wyrzu­cony z cechu bisku­pów, Phi­lip Dick nie został wyrzu­cony i ni­gdy nie zosta­nie wyrzu­cony z cechu pisa­rzy.

Wielki fizyk Ernest Ruther­ford, oce­nia­jąc teo­rię jed­nego z młod­szych kole­gów, zasta­na­wiał się, czy jest wystar­cza­jąco sza­lona, żeby być praw­dziwa. Jeżeli tak jest w fizyce, to co dopiero mówić o sztuce. Fizycy i mate­ma­tycy prze­ży­wają taki błysk sza­leń­stwa, pozwa­la­jący spoj­rzeć za kulisy świata, zwy­kle tylko raz w życiu, i to we wcze­snej mło­do­ści. Rzecz w tym, żeby ten błysk prze­ka­zać innym. Mate­ma­tycy i fizycy mają do tego swoje wzory, muzycy – nuty, mistycy posłu­gują się meta­forą lub alu­zją. Poezja jest spe­cjal­nie do tego stwo­rzo­nym języ­kiem, a sto­sun­kowo naj­trud­niej jest to zro­bić w pro­zie, języ­kiem tak bar­dzo obcią­żo­nym codzien­nymi, byto­wymi zna­cze­niami. Sztuka polega na tym, żeby wychy­lić się jak naj­da­lej poza gra­nicę naszego świata, nie tra­cąc z nim kon­taktu. Ci, któ­rzy wychylą się za daleko, wypa­dają z naszego świata, posłu­gują się języ­kiem dla nas nie­zro­zu­mia­łym i nazy­wamy ich waria­tami (nie wiem, jak to jest w języku poli­tycz­nej popraw­no­ści – może „komu­ni­ka­tyw­nymi ina­czej”?).

Dick bywał nie­od­po­wie­dzialny, kiedy ćpał bez pamięci (wów­czas w Kali­for­nii nikt nie infor­mo­wał, że „posze­rza­nie świa­do­mo­ści” skraca życie), spro­wa­dzał do domu podej­rzane typy, zako­chi­wał się i żenił, zwłasz­cza kiedy się żenił. Ale kiedy sia­dał do pisa­nia, kon­tro­lo­wał swoje sza­leń­stwo, roz­kła­dał narzę­dzia i sta­wał się maj­strem w swoim zawo­dzie.

Tylko czy Dick byłby tym, kim był, gdyby jego talent pisar­ski nie był pod­łą­czony do sza­leń­stwa? Współ­cze­sny autor ame­ry­kań­ski Chuck Palah­niuk (swoją drogą też nie­zły kawał wariata) tak pisze o Paga­ni­nim, „praw­do­po­dob­nie naj­lep­szym skrzypku wszyst­kich cza­sów”: „Drę­czyła go gruź­lica, syfi­lis, zapa­le­nie kości szczęki, bie­gunka, hemo­ro­idy i kamica ner­kowa. Zatru­cie rtę­cią, którą dok­to­rzy leczyli go na syfi­lis, spo­wo­do­wało, że wypa­dły mu zęby. Jego skóra przy­brała oło­wianą barwę. Stra­cił włosy. Paga­nini był cho­dzą­cym tru­pem, ale kiedy brał do ręki skrzypce, wykra­czał poza to, co ludz­kie”.

Cier­piał też na zespół Ehlersa-Dan­losa, wro­dzone scho­rze­nie powo­du­jące zwięk­szoną rucho­mość sta­wów.

Fran­ci­sco Goya otruł się oło­wiem ze swo­ich jaskra­wych farb, które nakła­dał pal­cami. Ence­fa­lo­pa­tia, głu­chota, depre­sja i sza­leń­stwo. I wspa­niałe obrazy.

Char­les Méryon, zna­ko­mity fran­cu­ski rytow­nik, który popadł w schi­zo­fre­nię i skoń­czył w domu dla obłą­ka­nych. Reali­styczne, dro­bia­zgowe przed­sta­wie­nie gma­chu Mini­ster­stwa Żeglugi, tyle że z nieba wypada banda roz­wrzesz­cza­nych demo­nów.

Théodore Géricault, autor Tra­twy Meduzy, obrazu, któ­rego nie spo­sób zapo­mnieć, żeby przed­sta­wić zmar­łych i umie­ra­ją­cych z głodu i pra­gnie­nia roz­bit­ków, spę­dzał całe dnie w szpi­ta­lach i kost­ni­cach. Osza­lał i popeł­nił samo­bój­stwo tuż po trzy­dzie­stce. Obraz został.

A Jona­than Swift ze swoim zespo­łem Ménière’a? A nasz Cho­pin drę­czony cho­robą? Tak można bez końca. Wszystko to byli ludzie cho­rzy i nie­zno­śni, nie daj Boże mieć takiego w rodzi­nie albo za sąsiada. Ale to jest cena za geniusz. Bo zdrowy małż nie rodzi perły, panie Spin­rad, pani Ursulo.

Tak, nad­miar sza­leń­stwa zrywa kon­takt mię­dzy sza­lo­nym arty­stą a nor­mal­nym odbiorcą. Zawsze jest ryzyko, że sza­leń­stwo wymknie się spod kon­troli mistrzo­stwa i otrzy­mamy beł­kot. W powie­ściach Valis i Boża inwa­zja Dick nie­bez­piecz­nie, bra­wu­rowo zbliża się do powierzchni lustra, ale nie prze­cho­dzi na drugą stronę. Przy­syła nam zro­zu­miałe komu­ni­katy z niezro­zu­miałego świata. Bie­gnie po ostrzu. Nie ma więk­szej sztuki w sztuce.

Dick zda­wał sobie sprawę, na co się porywa. W zbio­rze The Gol­den Man z roku 1980 pisał: „Science fic­tion jest dzie­dziną buntu prze­ciwko akcep­to­wa­nym poglą­dom i insty­tu­cjom, prze­ciwko wszyst­kiemu, co jest. W tym, co piszę, podaję w wąt­pli­wość nawet wszech­świat: zasta­na­wia­łem się na głos, czy on naprawdę ist­nieje i […] czy my ist­niejemy naprawdę. Nie oszczę­dzi­łem więc niczego”.

Lech Jęcz­myk

Dedykacja

Dla Rus­sella Galena,

który wska­zał mi wła­ściwą drogę

VALIS (skrót od Vast Active Living Intel­li­gence Sys­tem, czyli Roz­le­gły Czynny Żywy Sys­tem Infor­ma­tyczny, z ame­ry­kań­skiego filmu) – tur­bu­len­cja w polu rze­czy­wi­sto­ści, w któ­rej two­rzy się spon­ta­niczne, samo­kon­tro­lu­jące się negen­tro­pijne zawi­ro­wa­nie dążące stop­niowo do pod­po­rząd­ko­wa­nia sobie oto­cze­nia i wyko­rzy­sta­nia go do two­rze­nia zesta­wów infor­ma­cji.

Cha­rak­te­ry­zuje się pozorną świa­do­mo­ścią, celo­wo­ścią, inte­li­gen­cją, roz­wo­jem i swo­istą kohe­ren­cją.

Wielka Ency­klo­pe­dia Sowiecka, wyda­nie szó­ste, 1992

1

Konio­lub Gru­bas zała­mał się ner­wowo w dniu, kiedy zate­le­fo­no­wała do niego Glo­ria z pyta­niem, czy ma nem­bu­tal. On spy­tał, po co jej to potrzebne, a ona powie­działa, że chce się zabić. Dzwo­niła po wszyst­kich zna­jo­mych. Miała już pięć­dzie­siąt pigu­łek, ale potrze­bo­wała jesz­cze trzy­dzie­stu albo czter­dzie­stu, żeby uzy­skać cał­ko­witą pew­ność.

Konio­lub Gru­bas natych­miast doszedł do wnio­sku, że to jest jej spo­sób na zwró­ce­nie się o pomoc. Gru­bas latami łudził się, że może komuś pomóc. Jego psy­chia­tra powie­dział mu kie­dyś, że jeśli chce się wyle­czyć, musi zro­bić dwie rze­czy: rzu­cić nar­ko­tyki (czego nie zro­bił) i nie pró­bo­wać już poma­gać ludziom (na­dal pró­bo­wał).

Fak­tem jest, że nie miał nem­bu­talu. Nie miał żad­nych środ­ków nasen­nych, bo ni­gdy ich nie zaży­wał. Brał środki pobu­dza­jące. Dla­tego nie mógł dać Glo­rii pigu­łek, za pomocą któ­rych mogłaby popeł­nić samo­bój­stwo. Zresztą gdyby je miał, też by jej nie dał.

– Mam dzie­sięć – skła­mał, bo gdyby powie­dział prawdę, odło­ży­łaby słu­chawkę.

– W takim razie przy­jadę do cie­bie – odpo­wie­działa Glo­ria racjo­nal­nym, spo­koj­nym tonem, takim samym, jakim pytała o pigułki.

Wtedy Gru­bas zro­zu­miał, że ona nie szuka pomocy, że ona chce umrzeć. Kom­plet­nie sza­lona. Gdyby była przy zdro­wych zmy­słach, zda­wa­łaby sobie sprawę, że musi ukryć swój zamiar, bo w ten spo­sób czy­niła Gru­basa współ­win­nym zabój­stwa. Żeby się zgo­dzić, musiałby chcieć jej śmierci. Ani on, ani nikt inny nie miał powodu, żeby tego pra­gnąć. Glo­ria była osobą miłą i kul­tu­ralną, ale łykała masę pro­chów. Nie ule­gało wąt­pli­wo­ści, że przez ostat­nie pół roku, kiedy nie miał od niej wia­do­mo­ści, pro­chy zruj­no­wały jej mózg.

– Gdzie się podzie­wa­łaś? – spy­tał Gru­bas.

– Byłam w szpi­talu Syjon w San Fran­ci­sco. Pró­bo­wa­łam popeł­nić samo­bój­stwo i matka mnie tam oddała. Wypi­sali mnie w zeszłym tygo­dniu.

– Wyle­czyli cię?

– Tak – powie­działa.

Wtedy wła­śnie Gru­bas zaczął wario­wać. Wów­czas tego nie wie­dział, ale został wcią­gnięty w nie mającą nazwy psy­cho­lo­giczną grę bez wyj­ścia. Glo­ria Knud­son znisz­czyła nie tylko swój mózg, ale i jego, swo­jego przy­ja­ciela. Pew­nie mimo­cho­dem, za pomocą podob­nych roz­mów tele­fo­nicz­nych, znisz­czyła sześć albo sie­dem innych osób, które były jej przy­ja­ciółmi. Nie­wąt­pli­wie znisz­czyła rów­nież matkę i ojca. Gru­bas sły­szał w jej racjo­nal­nym tonie nutę nihi­li­zmu, pogłos pustki. Nie miał do czy­nie­nia z czło­wie­kiem, miał na dru­gim końcu linii wyła­do­wa­nie łukowe.

Nie wie­dział wtedy, że utrata zmy­słów bywa cza­sami naj­wła­ściw­szą reak­cją na rze­czy­wi­stość. Słu­cha­nie, jak Glo­ria racjo­nal­nie prosi o śmierć, było wdy­cha­niem zaraz­ków. Była to chiń­ska pułapka na palec, z któ­rej im ener­gicz­niej czło­wiek stara się uwol­nić, tym moc­niej ona się zaci­ska.

– Gdzie teraz jesteś? – spy­tał.

– W domu rodzi­ców. W Mode­sto.

Ponie­waż on miesz­kał w hrab­stwie Marin, dzie­liło ją od niego kilka godzin jazdy. Nie­wiele powo­dów mogłoby go zmu­sić do takiej wyprawy. To był jesz­cze jeden dowód sza­leń­stwa – trzy godziny jazdy w jedną stronę po dzie­sięć pigu­łek nem­bu­talu. Czy nie lepiej sprze­dać samo­chód? Glo­ria nie popeł­niała swego irra­cjo­nal­nego czynu w spo­sób racjo­nalny. Dzięki ci, Timie Leary1, pomy­ślał Gru­bas. I two­jej pro­pa­gan­dzie rado­ści z roz­sze­rze­nia świa­do­mo­ści przez nar­ko­tyki.

Gru­bas nie wie­dział, że jego wła­sne życie jest podob­nie zagro­żone. Był rok 1971. W 1972 znaj­dzie się na pół­nocy, w Van­co­uver w Kolum­bii Bry­tyj­skiej, gdzie samotny, bez gro­sza przy duszy i prze­stra­szony w obcym mie­ście będzie usi­ło­wał popeł­nić samo­bój­stwo. Teraz ta wie­dza była mu oszczę­dzona. Chciał jedy­nie ścią­gnąć Glo­rię do hrab­stwa Marin, żeby jej pomóc. Jedną z naj­więk­szych łask Boga jest to, że trzyma nas w cią­głej nie­wie­dzy. W roku 1976 kom­plet­nie osza­lały z roz­pa­czy Konio­lub Gru­bas pode­tnie sobie żyły (próba samo­bój­stwa w Van­co­uver była nie­udana), połknie czter­dzie­ści dzie­więć table­tek skon­cen­tro­wa­nego wyciągu z naparst­nicy i zamknie się w garażu, zapu­ściw­szy sil­nik samo­chodu. Też mu się nie uda. Cóż, ciało roz­po­rzą­dza mocami nie zna­nymi umy­słowi. Umysł Glo­rii jed­nak miał pełną kon­trolę nad jej cia­łem, ona była racjo­nal­nie sza­lona.

Więk­szość sza­leństw można utoż­sa­mić z dzi­wacz­no­ścią i teatral­no­ścią. Czło­wiek wkłada gar­nek na głowę, owija się ręcz­ni­kiem w pasie, maluje się na fio­le­towo i wycho­dzi na ulicę. Glo­ria nato­miast była jak zawsze spo­kojna, uprzejma i kul­tu­ralna. Gdyby żyła w sta­ro­żyt­nym Rzy­mie albo w Japo­nii, nikt by nic nie zauwa­żył. W swo­jej wypra­wie po dzie­sięć pigu­łek nem­bu­talu zatrzy­my­wała się na każ­dym czer­wo­nym świe­tle i nie prze­kra­czała dozwo­lo­nej pręd­ko­ści.

Konio­lub Gru­bas to ja, piszę to w trze­ciej oso­bie, żeby uzy­skać nie­zbędny dystans. Nie byłem zako­chany w Glo­rii Knud­son, ale ją lubi­łem. W Ber­ke­ley ona i jej mąż wyda­wali ele­ganc­kie przy­ję­cia, a my z żoną zawsze byli­śmy zapra­szani. Glo­ria godzi­nami przy­go­to­wy­wała małe kanapki i poda­wała różne wina, ele­gancko się ubie­rała i wyglą­dała uro­czo z krótko przy­strzy­żo­nymi wło­sami pia­sko­wego koloru.

Tak czy ina­czej Konio­lub Gru­bas nie miał dla niej nem­bu­talu i tydzień póź­niej Glo­ria rzu­ciła się z dzie­sią­tego pię­tra ośrodka Syna­nonu w Oakland w Kali­for­nii i roz­trza­skała się na chod­niku bul­waru MacAr­thura, Konio­lub Gru­bas zaś powoli i nie­zau­wa­żal­nie sta­czał się w nędzę i cho­robę, w ten rodzaj cha­osu, jaki zda­niem astro­fi­zy­ków czeka cały wszech­świat. Gru­bas wyprze­dzał swój czas, wyprze­dzał wszech­świat. W końcu zapo­mniał, jakie wyda­rze­nie zapo­cząt­ko­wało jego osu­wa­nie się w entro­pię. Bóg w łaska­wo­ści swo­jej zasła­nia przed nami nie tylko przy­szłość, ale i prze­szłość. Dowie­dziaw­szy się o śmierci Glo­rii, przez dwa mie­siące pła­kał, oglą­dał tele­wi­zję i dalej łykał pro­chy. Jego mózg też się roz­sy­py­wał, ale on tego nie wie­dział. Dobroć Boga jest nie­ogra­ni­czona.

Nawia­sem mówiąc, rok wcze­śniej wła­sna żona Gru­basa ode­szła w cho­robę umy­słową, sze­rzyło się to jak zaraza. Nikt nie potra­fił powie­dzieć, ile w tym było winy nar­ko­ty­ków. Ten czas w Ame­ryce, lata sześć­dzie­siąte, i to miej­sce, nad Zatoką San Fran­ci­sco w pół­noc­nej Kali­for­nii, były kom­plet­nie popie­przone. Mówię wam to z przy­kro­ścią, ale to fakt. Żadna wymyślna ter­mi­no­lo­gia ani zawiłe teo­rie nie mogą tego ukryć. Wła­dze były rów­nie pomy­lone jak ci, któ­rych ści­gały. Chciały poza­my­kać wszyst­kich, któ­rzy się jak­kol­wiek wychy­lali. Wła­dze były prze­peł­nione nie­na­wi­ścią. Na Gru­basa też poli­cjanci patrzyli wzro­kiem wście­kłych psów. W dniu, kiedy czarną mark­sistkę Angelę Davis prze­nie­siono z wię­zie­nia hrab­stwa Marin, wła­dze zli­kwi­do­wały ośro­dek kul­tury. Żeby zasko­czyć rady­ka­łów, któ­rzy chcie­liby roz­pę­tać zamieszki. Unie­ru­cho­miono windy, na drzwiach zawie­szono fał­szywe infor­ma­cje, pro­ku­ra­tor okrę­gowy wyje­chał. Gru­bas był świad­kiem tego wszyst­kiego. Wybrał się tego dnia do ośrodka kul­tury, żeby zwró­cić książkę do biblio­teki. W wej­ściu była elek­tro­niczna bramka i dwaj gli­nia­rze prze­trzą­sali książkę i papiery, które Gru­bas miał przy sobie. Był zdu­miony. Cały ten dzień go zdu­mie­wał. W sto­łówce inny uzbro­jony gli­niarz nad­zo­ro­wał jedzą­cych. Gru­bas wró­cił do domu tak­sówką, bojąc się wła­snego samo­chodu, i zasta­na­wiał się, czy zwa­rio­wał. Zwa­rio­wał, ale wszy­scy inni też.

Jestem z zawodu pisa­rzem science fic­tion i robię w fan­ta­zjach. Całe moje życie jest fan­ta­zją. A jed­nak Glo­ria Knud­son leży w urnie w Mode­sto w Kali­for­nii. Mam w albu­mie zdję­cie jej wień­ców pogrze­bo­wych. Zdję­cie jest kolo­rowe, może­cie więc zoba­czyć, jakie to były ładne wieńce. W tle widać zapar­ko­wa­nego volks­wa­gena. Ja wci­skam się do volks­wa­gena w poło­wie cere­mo­nii, bo nie mogę już dłu­żej wytrzy­mać.

Po pogrze­bie były mąż Glo­rii, Bob, ja oraz jakiś zapła­kany przy­ja­ciel jego i jej poszli­śmy na późny lunch do ele­ganc­kiej restau­ra­cji nie­da­leko cmen­ta­rza w Mode­sto. Kel­nerka posa­dziła nas w naj­dal­szym kącie, bo wszy­scy trzej wyglą­da­li­śmy jak hipisi, mimo że byli­śmy w gar­ni­tu­rach i kra­wa­tach. Guzik nas to obcho­dziło. Nie pamię­tam, o czym roz­ma­wia­li­śmy. Poprzed­niej nocy Bob i ja… to zna­czy Bob i Konio­lub Gru­bas… poje­cha­li­śmy do Oakland zoba­czyć film Pat­ton. Przed samym pogrze­bem Gru­bas poznał rodzi­ców Glo­rii. Podob­nie jak ich zmarła córka, trak­to­wali Gru­basa nie­zwy­kle uprzej­mie. Grupa przy­ja­ciół Glo­rii stała w kiczo­wa­tym salo­niku w wester­no­wym stylu, wspo­mi­na­jąc osobę, która ich łączyła. Rzecz jasna pani Knud­son miała zbyt mocny maki­jaż. Kobiety zawsze tak robią, kiedy ktoś im umiera. Gru­bas gła­skał kota nie­boszczki, który zwał się Prze­wod­ni­czący Mao. Wspo­mi­nał te kilka dni, które Glo­ria spę­dziła u niego, kiedy przy­je­chała po nem­bu­tal, któ­rego on nie miał. Ujaw­nie­nie jego kłam­stwa przy­jęła spo­koj­nie, a nawet obo­jęt­nie. Kiedy czło­wiek szy­kuje się na tam­ten świat, nie przej­muje się dro­bia­zgami.

– Zaży­łem je – powie­dział Gru­bas, pię­trząc kłam­stwo na kłam­stwie.

Posta­no­wili poje­chać na plażę, wielką, oce­aniczną plażę na przy­lądku Point Reyes. Poje­chali volks­wa­ge­nem Glo­rii i ona pro­wa­dziła (Gru­ba­sowi ni­gdy nie prze­szło przez myśl, że pod wpły­wem impulsu mogłaby roz­wa­lić jego, sie­bie i samo­chód). Godzinę póź­niej sie­dzieli na pia­sku, paląc mary­chę.

Gru­basa naj­bar­dziej ze wszyst­kiego inte­re­so­wało, dla­czego ona chce się zabić.

Glo­ria miała na sobie sprane dżinsy i pod­ko­szu­lek z wyszcze­rzoną gębą Micka Jag­gera na fron­cie. Pia­sek był tak przy­jemny, że zdjęła pan­to­fle, i Gru­bas zauwa­żył, że ma nie­na­ganny pedi­cure i poma­lo­wane na różowo paznok­cie. Umiera tak, jak żyła, pomy­ślał.

– Ukra­dli mi konto ban­kowe – powie­działa.

Po chwili wywnio­sko­wał z jej poto­czy­stej, pogod­nej opo­wie­ści, że żad­nych „onych” nie było. Glo­ria roz­to­czyła przed nim pano­ramę total­nego i nie­złom­nego sza­leń­stwa, lapi­dar­nego w swo­jej kon­struk­cji. Wypeł­niła wszyst­kie szcze­góły, uży­wa­jąc narzę­dzi logicz­nych nie ustę­pu­ją­cych pre­cy­zją narzę­dziom den­ty­stycz­nym. W jej histo­rii nie było naj­mniej­szej szcze­liny, żad­nego błędu, poza, oczy­wi­ście, pod­sta­wo­wym zało­że­niem. Pole­gało ono na tym, że wszy­scy jej nie­na­wi­dzą, że chcą ją wykoń­czyć i że ona jest pod każ­dym wzglę­dem bez­war­to­ściowa. W miarę jak mówiła, zaczęła zni­kać. Patrzył, jak odcho­dzi, było to zdu­mie­wa­jące. Glo­ria z każ­dym swoim odmie­rzo­nym sło­wem wykre­ślała się z życia. Był to racjo­na­lizm w służ­bie… hmm, pomy­ślał… w służ­bie nie­bytu. Jej umysł stał się jedną wielką, zna­ko­mitą gumką do wycie­ra­nia. Jedyne, co z niej pozo­stało, to był zezw­łok, jej nie zamiesz­kane ciało.

Ona już nie żyje, uświa­do­mił sobie tam­tego dnia na plaży.

Kiedy wypa­lili całą trawkę, poszli na spa­cer, wymie­nia­jąc uwagi na temat wodo­ro­stów i wyso­ko­ści fal. Nad ich gło­wami skrze­czały mewy, szy­bu­jąc jak fris­bee. Tu i ówdzie sie­dzieli lub spa­cerowali jacyś ludzie, ale w sumie plaża była pra­wie pusta. Tablice ostrze­gały o nie­bez­piecz­nych prą­dach. Gru­bas za nic nie mógł zro­zu­mieć, dla­czego Glo­ria po pro­stu nie rzuci się w fale. Nie miał dostępu do tego, co działo się w jej gło­wie. Potra­fiła myśleć o nem­bu­talu, który był jej potrzebny albo tak jej się wyda­wało.

– Mój ulu­biony album Gra­te­ful Dead to Wor­king­man’s Dead – powie­działa w pew­nym momen­cie Glo­ria. – Myślę jed­nak, że nie powinni zachę­cać do zaży­wa­nia koka­iny. Dużo dzie­cia­ków słu­cha rocka.

– Oni wcale do tego nie zachę­cają. Pio­senka jest tylko o kimś, kto zaży­wał koka­inę. I ona go pośred­nio zabiła, bo wyko­leił pociąg.

– Ale ja dla­tego zaczę­łam się bać – powie­działa Glo­ria.

– Z powodu Gra­te­ful Dead?

– Dla­tego – powie­działa Glo­ria – że wszy­scy chcieli, abym zaczęła to robić. Mam już dosyć robie­nia tego, czego chcą inni.

– Nie zabi­jaj się – pro­sił Gru­bas. – Zamiesz­kaj ze mną. Jestem zupeł­nie sam. I naprawdę cię lubię. Przy­naj­mniej spró­buj przez jakiś czas. Ja i moi przy­ja­ciele prze­wie­ziemy twoje bagaże. Jest masa rze­czy, które możemy robić, cho­dzić gdzieś, tak jak dzi­siaj na plażę. Czy tu nie jest ład­nie?

Glo­ria nic na to nie odpo­wie­działa.

– Czuł­bym się okrop­nie przez resztę życia, gdy­byś to zro­biła – powie­dział Gru­bas. W ten spo­sób, jak sobie póź­niej uświa­do­mił, pod­su­wał jej nie­wła­ściwe powody do życia. Miała żyć ze względu na innych. Gdyby myślał latami, nie mógłby wymy­ślić gor­szego argu­mentu. Lepiej było naje­chać na nią volks­wa­ge­nem. To dla­tego tele­fo­nów zaufa­nia dla kan­dy­da­tów na samo­bój­ców nie mogą obsłu­gi­wać głąby. Gru­bas prze­ko­nał się o tym póź­niej w Van­co­uver, kiedy sam był w nastroju samo­bój­czym i zadzwo­niw­szy do Cen­trum Kry­zy­so­wego Kolum­bii Bry­tyj­skiej, otrzy­mał fachową poradę. Nie przy­po­mi­nało to w niczym tego, co on powie­dział Glo­rii tam­tego dnia na plaży.

– Chcia­ła­bym dziś u cie­bie prze­no­co­wać – powie­działa Glo­ria, zatrzy­mu­jąc się, żeby strą­cić ze stopy przy­kle­jone kamyki.

Gru­bas mimo­wol­nie pomy­ślał o sek­sie.

– Bomba – rzekł, bo takim języ­kiem się wtedy posłu­gi­wał. Kontr­kul­tura roz­po­rzą­dzała boga­tym zbio­rem wyra­żeń, które zna­czyły wła­ści­wie tyle co nic. Gru­bas spla­tał z nich całe wią­zanki. Zro­bił tak i teraz w fał­szy­wym prze­ko­na­niu, że oto ura­to­wał życie przy­ja­ciółce. Zdol­ność oceny sytu­acji, która ni­gdy nie była jego moc­nym punk­tem, spa­dła na rekor­dowo niski poziom. Życie dobrej osoby wisiało na wło­sku, Gru­bas trzy­mał ten wło­sek i myślał tylko o tym, żeby mu się udało.

– Kumam wszystko – beł­ko­tał, idąc z Glo­rią po plaży. – Odlo­towo.

Kilka dni póź­niej Glo­ria nie żyła. Spę­dzili tę noc razem, śpiąc w ubra­niach i nie kocha­jąc się. Naza­jutrz po połu­dniu Glo­ria odje­chała. Ofi­cjal­nie po to, żeby zabrać swoje rze­czy z domu rodzi­ców w Mode­sto. Nie zoba­czył jej już ni­gdy. Przez kilka dni cze­kał na nią darem­nie, aż pew­nej nocy zadzwo­nił tele­fon i ode­zwał się jej były mąż, Bob.

– Gdzie teraz jesteś? – spy­tał Bob.

Pyta­nie zadzi­wiło Gru­basa. Był w domu, tam gdzie był jego tele­fon, w kuchni. Głos Boba brzmiał nor­mal­nie.

– Jestem tutaj – odpo­wie­dział Gru­bas.

– Glo­ria popeł­niła dziś samo­bój­stwo – powie­dział Bob.

Mam zdję­cie Glo­rii z Prze­wod­ni­czą­cym Mao w ramio­nach. Glo­ria klę­czy roze­śmiana i oczy jej błysz­czą. Prze­wod­ni­czący Mao pró­buje się uwol­nić z uści­sku. Z lewej strony widać frag­ment cho­inki. Na odwro­cie zdję­cia pani Knud­son napi­sała swoim czy­tel­nym pismem: „Oto jej wdzięcz­ność za naszą miłość”.

Ni­gdy nie udało mi się zgłę­bić, czy pani Knud­son napi­sała to przed śmier­cią Glo­rii czy po. Knud­sonowie wysłali mi to zdję­cie… wysłali Konio­lu­bowi Gru­ba­sowi to zdję­cie mie­siąc po pogrze­bie Glo­rii. Gru­bas napi­sał do nich list z prośbą o jej foto­gra­fię. Naj­pierw zwró­cił się do Boba, który odpo­wie­dział gniew­nie: „Do czego ci potrzebne zdję­cie Glo­rii?” Na co Gru­bas nie zna­lazł odpo­wie­dzi. Kiedy Gru­bas zmu­sił mnie do pisa­nia poniż­szego, spy­tał, dla­czego według mnie Bob Lan­gley tak się wście­kał na tę prośbę. Nie wiem. Nic mnie to nie obcho­dzi. Może Bob wie­dział, że Glo­ria i Gru­bas spę­dzili razem noc, i był zazdro­sny. Gru­bas mówił nie­raz, że Bob Lan­gley był schi­zo­idem, twier­dził, że wie to od samego Boba. U schi­zo­ida brak jest kore­la­cji mię­dzy myśle­niem a czu­ciem, cierpi na to, co nazywa się spłasz­cze­niem uczu­cia. Schi­zoid nie widziałby powodu, żeby cze­goś takiego o sobie nie powie­dzieć. Z dru­giej strony pod­czas pogrzebu Bob schy­lił się i poło­żył na trum­nie Glo­rii różę. W tym samym cza­sie Gru­bas odczoł­gi­wał się do volks­wa­gena. Która reak­cja była wła­ściwa? Gru­bas, który pła­cze samot­nie w zapar­ko­wa­nym samo­cho­dzie, czy były mąż, który pochyla się z różą, nic nie mówi, nic nie oka­zuje, ale coś robi… Gru­bas nie przy­czy­nił się do uświet­nie­nia pogrzebu niczym poza bukie­tem kwia­tów kupio­nym w ostat­niej chwili w dro­dze do Mode­sto. Wrę­czył je pani Knud­son, która zauwa­żyła, że są uro­cze. Wybrał je Bob.

Po pogrze­bie, w ele­ganc­kiej restau­ra­cji, w któ­rej kel­nerka usu­nęła ich trójkę z widoku, Gru­bas spy­tał Boba, co Glo­ria robiła w Syna­no­nie, skoro miała zabrać swoje rze­czy i wra­cać do hrab­stwa Marin, żeby zamiesz­kać z nim, jak myślał.

– Car­mina namó­wiła ją, żeby poszła do Syna­nonu – powie­dział Bob. Car­mina to była pani Knud­son. – Z powodu nar­ko­ma­nii.

– Nie można powie­dzieć, żeby jej bar­dzo pomo­gli – ode­zwał się Timo­thy, któ­rego Gru­bas dotąd nie znał.

Było tak, że Glo­ria weszła fron­to­wymi drzwiami do ośrodka Syna­nonu, a tam natych­miast się do niej zabrali. Kiedy cze­kała na wstępną roz­mowę, ktoś, prze­cho­dząc obok niej, celowo zro­bił uwagę na temat jej brzy­doty. Następna prze­cho­dząca osoba poin­for­mo­wała ją, że ma fry­zurę jak szczu­rze gniazdo. Glo­ria zawsze miała kom­pleks na punk­cie swo­ich krę­co­nych wło­sów. Pra­gnęła mieć włosy dłu­gie i pro­ste, jak wszy­scy na świe­cie. Nie dowiemy się, co powie­działby trzeci pra­cow­nik ośrodka, bo Glo­ria była już w dro­dze na dzie­siąte pię­tro.

– Czy to są metody sto­so­wane w Syna­no­nie? – spy­tał Gru­bas.

– To jest tech­nika roz­bi­ja­nia oso­bo­wo­ści – wyja­śnił Bob. – Faszy­stow­ska tera­pia, która ukie­run­ko­wuje czło­wieka cał­ko­wi­cie na zewnątrz i uza­leż­nia od grupy. Wtedy mogą budo­wać nową oso­bo­wość, nie uza­leż­nioną od nar­ko­ty­ków.

– Czy oni nie wie­dzieli o jej manii samo­bój­czej? – spy­tał Timo­thy.

– Oczy­wi­ście, że wie­dzieli – powie­dział Bob. – Glo­ria dzwo­niła i roz­ma­wiała z nimi. Znali jej nazwi­sko i wie­dzieli, z jakiego powodu przy­szła.

– Roz­ma­wia­łeś z nimi po jej śmierci? – spy­tał Gru­bas.

– Zadzwo­ni­łem do nich i popro­si­łem do tele­fonu kogoś z kie­row­nic­twa. Powie­dzia­łem, że zabili moją żonę, na co mój roz­mówca zapro­po­no­wał mi, żebym tam przy­je­chał i nauczył ich, jak obcho­dzić się z samo­bój­cami. Był bar­dzo poru­szony. Zro­biło mi się go żal.

Usły­szaw­szy to, Gru­bas uznał, że Bob sam ma nie po kolei w gło­wie. Bob lito­wał się nad ośrod­kiem Syna­nonu. Bobowi wszystko się popie­przyło. Wszy­scy byli popie­przeni, włącz­nie z Car­miną Knud­son. W całej pół­noc­nej Kali­for­nii nie ostał się ani jeden nor­malny czło­wiek. Czas było się stąd zabie­rać. Jadł swoją sałatę i zasta­na­wiał się, gdzie by tu wyje­chać. Uciec do Kanady jak dezer­te­rzy? Znał oso­bi­ście z dzie­się­ciu ludzi, któ­rzy wymknęli się do Kanady, żeby nie wal­czyć w Wiet­na­mie. Pew­nie w Van­co­uver spo­tkałby z pół tuzina zna­jo­mych. Mówią, że Van­co­uver to jedno z naj­pięk­niej­szych miast na świe­cie. I jak San Fran­ci­sco jest wiel­kim por­tem. Mógł zacząć życie od nowa i zapo­mnieć o prze­szło­ści.

Kiedy tak sie­dział nad sałatą, przy­po­mniało mu się, że Bob nie powie­dział przez tele­fon: „Glo­ria popeł­niła samo­bój­stwo”, tylko „Glo­ria dzi­siaj popeł­niła samo­bój­stwo”, jakby było nie­unik­nione, że któ­re­goś dnia to zrobi. Może to prze­wa­żyło szalę, to prze­ko­na­nie? Glo­rii mie­rzono czas, jakby zda­wała test z mate­ma­tyki. Kto tu był naprawdę sza­lony? Glo­ria czy on (pew­nie on), czy jej były mąż, czy wszy­scy w Stre­fie Zatoki, nie zwa­rio­wani w potocz­nym sen­sie tego słowa, ale w rozu­mie­niu ści­śle medycz­nym?

Przy­po­mnijmy, że jedną z pierw­szych oznak psy­chozy jest poczu­cie, że czło­wiek popada w psy­chozę. Jesz­cze jedna chiń­ska pułapka na palec. Nie można o tym myśleć, nie sta­jąc się tego czę­ścią. Roz­my­śla­jąc o sza­leń­stwie, Konio­lub Gru­bas stop­niowo pogrą­żał się w sza­leń­stwie.

Szkoda, że nie mogłem nic dla niego zro­bić.

Zapraszamy do zakupu pełnej wersji książki

Tytuł ory­gi­nału: Valis

Copy­ri­ght © 1968, Phi­lip K. Dick

Copy­ri­ght rene­wed © 1996, Laura Coelho, Chri­sto­pher Dick and Isolde Hac­kett

All rights rese­rved

Copy­ri­ght © for the Polish e‑book edi­tion by REBIS Publi­shing House Ltd., Poznań 2011, 2018, 2025

Copy­ri­ght © for the Polish trans­la­tion by Lech Jęcz­myk

Infor­ma­cja o zabez­pie­cze­niach

W celu ochrony autor­skich praw mająt­ko­wych przed praw­nie nie­do­zwo­lo­nym utrwa­la­niem, zwie­lo­krot­nia­niem i roz­po­wszech­nia­niem każdy egzem­plarz książki został cyfrowo zabez­pie­czony. Usu­wa­nie lub zmiana zabez­pie­czeń sta­nowi naru­sze­nie prawa.

Redak­tor serii: Rado­sław Kot

Redak­tor tego wyda­nia: Grze­gorz Dziam­ski

Gra­fiki: Woj­ciech Siud­mak

Wyda­nie II e‑book (opra­co­wane na pod­sta­wie wyda­nia książ­ko­wego: Valis, wyd. III popra­wione, Poznań 2012)

ISBN 978-83-7818-118-7

WYDAWCA

Dom Wydaw­ni­czy REBIS Sp. z o.o.

ul. Żmi­grodzka 41/49, 60-171 Poznań, Pol­ska

tel. +48 61 867 47 08, +48 61 867 81 40

e-mail: [email protected]

www.rebis.com.pl

Kon­wer­sję do wer­sji elek­tro­nicz­nej wyko­nano w sys­te­mie Zecer