Splątane włosy ebook

Akiko Yosano

Splątane włosy

tłumaczenie Jakub Gad-Ślusarz

Tytuł oryginalny: Midaregami みだれ髪

Tłumaczenie z języka japońskiego: Jakub Gad-Ślusarz

Copyright © by Wydawnictwo Yumeka, 2025

Copyright © for the Polish translation by Wydawnictwo Yumeka, 2025

Redakcja: Alicja Żuchowicz, Klaudia Golon

Korekta: Monika Pertek-Koprowska

Skład: Klaudia Szary

Projekt okładki i opracowanie graficzne: Katarzyna Dudziec

ISBN: 978-83-972813-5-6 (oprawa miękka), 978-83-972813-6-3 (e-book)

Tłumaczenie na podstawie tekstu dostępnego w domenie publicznej.

Wydawnictwo Yumeka

ul. Ziołowa 43A/155, 40-635 Katowice

www.yumeka.pl

www.instagram.com/wydawnictwo.yumeka

www.facebook.com/wydawnictwo.yumeka

Wstęp

15 sierpnia 1901 roku na półki księgarń trafia mała książeczka, która wywoła niespodziewany przewrót w poezji japońskiej. Na okładce autorstwa Takejiego Fujishimy widnieje kobieta z poskręcanymi włosami, układającymi się w kształt serca, które przeszyła strzała. Skapująca z grotu krew zamieniła się w trzy kwiaty, pod którymi wypisano czerwonymi literami: „Splątane włosy”. W środku, zgodnie z okładkową obietnicą, czytelnik miał znaleźć poezję miłosną, jakiej nie znała dotąd Japonia. Poezję odważną i nowatorską, przez wielu krytyków uznaną za zepsutą moralnie i pornograficzną. Poezję głoszącą prymat indywidualizmu i miłości nad pozostałe wartości. Za to wszystko odpowiedzialna była Akiko Yosano (1878–1942), która chciała tchnąć nowe życie w jedną z najstarszych i najpopularniejszych form japońskiej poezji – tanka (krótki, pięciowersowy wiersz o układzie 5/7/5/7/7 mor[1] w kolejnych wersach).

W Splątanych włosach Akiko niechronologicznie skompilowała sto piętnaście oryginalnych wierszy i dwieście osiemdziesiąt cztery wiersze, które ukazały się wcześniej na łamach czasopism „Yoshiashigusa” (Zapiski dobre i złe) i „Myōjō” (Gwiazda poranna). Cały tomik, podzielony na sześć części, opowiada historię jej burzliwego romansu z poetą i założycielem „Myōjō” – Tekkanem Yosano (1873–1935) – który w roku wydania zbioru, to jest w 1901, został jej mężem. Autorka zaprasza czytelnika na spacer po lesie ulotnych wrażeń, gdzie każde z drzew ukazuje inne wspomnienie, inną wizję, inny odcień miłości. Akiko nadaje jej cztery kolory: biel (chłodna czystość wyzbyta z pasji), czerwień (rodzące się uczucie), karmazyn (miłość porywająca, skonsumowana) i purpurę (miłość idealna)[2]. 

Właśnie o konflikcie między dwoma ostatnimi kolorami miłości traktuje pierwsza część Splątanych włosów zatytułowana Karmin–Purpura. Relacjonuje ona początki romansu Akiko z Tekkanem (który wtedy spodziewał się dziecka ze swoją drugą żoną) oraz zaprasza czytelników do wejścia do świata gwiazd, marzeń i ideałów – do świata snów. 

Druga część, zatytułowana Łódź kwiatu lotosu, opisuje kiełkujące uczucie autorki do Tekkana. Poeta pochodził z rodziny mnichów buddyjskich, co skłoniło Akiko do rozważania religijnego aspektu miłości jako drogi do oświecenia skuteczniejszej od „gorzkich sutr” i pasywnej medytacji.

W części Biała lilia Akiko kontempluje swój ambiwalentny stosunek do przyjaciółki, poetki i rywalki o względy Tekkana – Tomiko Yamakawy (1879–1909). Akiko i Tomiko uczęszczały na wykłady Tekkana o jego koncepcji „poezji własnego ja” (jiga no shi) i wspólnie dołączyły do założonego przez niego Tokijskiego Stowarzyszenia Nowej Poezji (Tōkyō shinshi-sha). Tekkan miał w zwyczaju nadawać przydomki swoim kochankom, więc Akiko nazywał „białą lespedezą”, a Tomiko – „białą lilią”. W listopadzie 1900 roku cała trójka wybrała się do zajazdu przy górze Awata w Kioto, żeby odwiedzić okoliczne świątynie i podziwiać czerwone liście klonów. Tam Tomiko oświadczyła Akiko i Tekkanowi, że jej ojciec, z obawy o jej reputację, zaaranżował małżeństwo z nieznajomym mężczyzną. Ta wiadomość zdruzgotała jej towarzyszy podróży, ale dla Akiko oznaczała również, że droga do zdobycia serca Tekkana nagle straciła na wyboistości.

Następną część – Żona, lat dwadzieścia – otwiera wiersz celebrujący ziszczenie się wszystkich marzeń Akiko. W czerwcu 1901 roku uciekła ona z domu rodzinnego w mieście Sakai do Tokio, żeby zamieszkać z Tekkanem, który był w trakcie rozwodu. Kochankowie żyli w ubóstwie, a Akiko zaczęła wybierać wiersze do swojego debiutu poetyckiego.

Tancerka stanowi część, która wyciąga czytelnika z historii turbulentnej miłości między dwojgiem poetów i przenosi go do świata złotego wieku kultury japońskiej – epoki Heian (794–1185). Przewijają się przez nią chwile z życia tancerek noszących piękne stroje i umilających czas gościom pawilonów herbacianych w Kioto.

Ostatnia część, Wiosenne myśli, wraca do relacji Akiko i Tekkana w momencie, gdy Tekkan obiecał poślubić Akiko, lecz wciąż kochał Tomiko oraz wypisywał do swojej byłej żony listy z prośbami o pieniądze. Wiersz wieńczący Splątane włosy przypomina czytelnikom, że cały zbiór był snem wiosennym, z którego czas się wybudzić…

Nota o czytaniu japońskich nazw

Przy zapisie japońskich słów alfabetem łacińskim użyłxm systemu romanizacji Hepburna. Według niego:

Wszystkie nazwiska japońskie zapisuję według tradycji polskiej: najpierw imię, później nazwisko. Gdy piszę o określonym poecie, wedle japońskiej tradycji używam imienia twórcy, a więc – „Akiko”, „Akiko Yosano” i „wiersze Akiko”.

Nota od tłumacza

Kiedy zaczynałxm tłumaczyć wiersze ze Splątanych włosów, starałxm się zachować układ 5/7/5/7/7 sylab w wersie, jednak szybko zawiodłxm się na kulawym rytmie, który wynika z takowego układu w języku polskim. Jako że Akiko przykładała dużą wagę do melodyjności swoich wierszy i często korzystała z instrumentacji głoskowej, postanowiłxm zadbać o oddanie tego w tłumaczeniach na tyle, na ile było to możliwe. Podczas słuchania nagrań aktorów deklamujących wiersze ze zbioru Splątane włosy3, wychwytywałxm w wersach rytm akcentów 3/4/3/4/4. Zdecydowałxm się zacząć tłumaczyć wiersze Akiko z zachowaniem takiego rytmu. Jest to eksperyment, o którego sukcesie pozwolę zadecydować Tobie, osobo czytająca.

W tłumaczeniach na języki europejskie wiersze tanka tradycyjnie układane są w pięć wersów, jednak po japońsku zazwyczaj zapisuje się je w jednej linii. Przez to miejsca, w których powinno wziąć się oddech, nie zawsze są jednoznaczne. Niejednoznacznym jest również podział na wersy; można to zauważyć w miriadach sposobów na zapisanie kaligraficzne wiersza tanka pozwalające uwypuklić różne słowa. Na przykład kiedy Akiko wykonała kaligrafię wiersza numer 26 ze Splątanych włosów – jako wzór do kamiennego pomnika w Takanoyamie w prefekturze Wakayama – podzieliła go w ten sposób:

さびし

から

ずや

道を

説く

君

やは

肌の

あつき

血汐

に

ふれも

見で

sabishi

kara

zu ya

michi o

toku

kimi

yawa

hada no

atsuki

chishio

ni

furemo

mide

czy nie

czujesz się

samotny?

młody piewco

starej

drogi

nigdy nie dotknąłeś

gładkiej

skóry,

w której

płynie

płomienista

krew

W druku wiersz wyglądał tak:

やは肌のあつき血汐にふれも見でさびしからずや道を説く君

Yawa-hada no atsuki chishio ni furemo mide sabisikarazu ya michi o toku kimi

Nigdy nie dotknąłeś

Gładkiej skóry, w której płynie

Płomienista krew –

Czy nie czujesz się samotny?

Młody piewco starej drogi

W swojej kaligrafii Akiko nie dość, że przesunęła dwie ostatnie strofy na początek, to jeszcze podzieliła całość na trzynaście wersów, wyróżniając odpowiednie słowa. Pokazując to, chciałxbym zachęcić czytelników do otwartego podejścia do kwestii zapisu wierszy tanka w tłumaczeniu i pamiętania, że ich utarty, pięciowersowy wygląd nie jest jedynym możliwym przedstawieniem graficznym.

Przy tłumaczeniu Splątanych włosówkorzystałxm z wydania Tōkyō: Nihon Kindai Bungakukan z 1970 roku oraz dokładnego studium Shin-midaregami zenshaku (Nowa interpretacja całości Splątanych włosów) autorstwa Kumi Itsumi wydanego przez Yagi Shoten w 1996. Zainteresowanym dogłębnym spojrzeniem na biografię Akiko do czasu wydania Splątanych włosów oraz precyzyjną i nowatorską interpretacją tomiku polecam sięgnąć po książkę Embracing the Firebird: Yosano Akiko and the Birth of the Female Voice in Modern Japanese Poetry (Obejmując feniksa. Akiko Yosano i narodziny kobiecego głosu we współczesnej poezji japońskiej) autorstwa Janine Beichman, wydaną przez University of Hawai’i Press w 2002 roku. Zaintrygowanych całością dorobku poetyckiego Akiko zachęcam do sięgnięcia po publikację Yosano Akiko no bungaku (Twórczość Akiko Yosano) Haruyukiego Irie wydaną przez oficynę Ōfūsha w 1983 roku. Chętnych do zapoznania się z feministyczną twórczością poetki odsyłam do obszernego studium Claire Dodane – Yosano Akiko, poète de la passion et figure proue du féminisme japonais (Akiko Yosano, poetka pasji i czołowa postać japońskiego feminizmu) wydanego przez Publications Orientalistes de France w 2000 roku, książkę Yosano Akiko to sono jidai josei kaihō to kajin no jinsei (Akiko Yosano i jej epoka: emancypacja kobiet i życie poetki) pióra Haruyukiego Irie, wydaną przez Shin-nihon Shuppansha w 2003 roku, oraz do artykułów Akiko dostępnych na stronie Aozora Bunko (można tam również znaleźć zarówno całość Splątanych włosów, jak i inne zbiory wierszy poetki).

W języku polskim udało mi się odszukać rozdział zatytułowany Poezja uczuć: Yosano Akiko w trzecim tomie Literatury japońskiej Mikołaja Melanowicza wydanym przez Wydawnictwo Naukowe PWN w 1996 roku. W 2017 roku Aleksandra Kiertowicz obroniła na Uniwersytecie Jagiellońskim pracę licencjacką zatytułowaną Biografia twórcza Yosano Akiko, jednak nie udało mi się zdobyć do niej dostępu. Osobom zainteresowanym sytuacją kobiet w Japonii polecam reportaż Karoliny Bednarz pod tytułem Kwiaty w pudełku. Japonia oczami kobiet, szczególnie rozdział Dobre żony, mądre matki, przedstawiający realia, w których żyła i z którymi walczyła Akiko. Można tam również znaleźć świetne tłumaczenie wiersza Akiko Dzień, gdy ruszą się góry (Yama no ugoku hi).

Karmin–Purpura

1

Pod baldachimem nocy,

Tylko szeptem przemawiamy

Pośród gwiazd – a w dole,

W ziemskim świecie, loki ludzi

Mierzwione są przez wiatr!

夜の帳にささめき尽きし星の今を下界の人の鬢のほつれよ

2

Pieśni głoszą:

Któż by wzgardził tym czerwonym

Spośród polnych kwiatów?

Ileż uroku ma w sobie

Panna grzesząca wiosną

歌にきけな誰れ野の花に紅き否むおもむきあるかな春罪もつ子

3

Rozczesane włosy

O długości pięciu stóp,

Płyną gładko niczym woda;

Serce młodej panny schowam,

Nie okażę go nikomu!

髪五尺ときなば水にやはらかき少女ごころは秘めて放たじ

4

Ach, jak płonie krew

Chłodną nocą w izbie snów!

Stań, zatrzymaj się;

Ty, co kroczysz śladem wiosny,

Nie okazuj wzgardy bogom!

血ぞもゆるかさむひと夜の夢のやど春を行く人神おとしめな

5

Kwiaty te kamelii

Jak i kwiaty śliwy,

Iście były białe…

Tylko kolor kwiatów brzoskwini

Nie potępia moich grzechów

椿それも梅もさなりき白かりきわが罪問はぬ色桃に見る

6

Ta dwudziestolatka

Rozczesuje swym grzebieniem

Fale czarnych włosów;

Ach, jak piękne są duma

I przepych jej wiosny!

その子二十櫛にながるる黒髪のおごりの春のうつくしきかな

7

Dziś wieczorem, kiedy

Dzwon świątynny cicho bije

Dla brzoskwini pąku

Zdobiącego moją grzywkę,

Proszę, zaintonuj sutrę!

堂の鐘のひくきゆふべを前髪の桃のつぼみに経たまへ君

8

Purpura ogarnęła

Jej szkarłatną halkę z jedwabiu

Niedbale rzuconą na skrzynię,

Której nie jest w stanie ukryć

Bóg wieczorów pełnych wiosny

紫にもみうらにほふみだれ篋をかくしわづらふ宵の春の神

9

Komu ja opowiem

O tej tryskającej we mnie

Karminowej krwi?

O tym życiu w szczycie rozkwitu,

Pasji mych wiosennych myśli?

臙脂色は誰にかたらむ血のゆらぎ春のおもひのさかりの命

10

Gdy propagowała

Głębię purpurowej tęczy,

W czarce sake widać

Było nieumalowaną,

Smukłą brew wiosennej dziewczyny

紫の濃き虹説きしさかづきに映る春の子眉毛かぼそき

11

Modrą plamą na

Jedwabnym płótnie opłakuję

Wierszem wiosny zmierzch;

Wiersz przyjaciółki w stroju w złotliny

W końcu wydoroślał

紺青を絹にわが泣く春の暮やまぶきがさね友歌ねびぬ

12

Proszę, napisz wiersz

O płynącej w świetle lampek

Wieczorami sake;

Nasze piękno kobiet-sióstr

Przy piwoniach traci miano

まゐる酒に灯あかき宵を歌たまへ女はらから牡丹に名なき

13

Przy jabłoni nadobnej,

Rozpuszczoną nadaremnie

Szminkę wyrzuciwszy,

Deszcz wieczorny obserwuje –

Oczy jej tak odrętwiałe!

海棠にえうなくときし紅すてて夕雨みやる瞳よたゆき

14

Nocowaliśmy nad

Rzeką Ōi koło Sagi[4],

Boże jednej nocy;

Wiersz spod siatki na komary –

Proszę, schowaj go dla siebie

水にねし嵯峨の大堰のひと夜神絽蚊帳の裾の歌ひめたまへ

15

W tym kraju wiosny,

W tym cnym kraju miłości,

Oto nastał świt;

Czyż te włosy nie porywają

Swym olejkiem brzoskwiniowym?

春の國恋の御國のあさぼらけしるきは髪か梅花のあぶら

16

„Chyba pójdę już,

Żegnaj”, nagle powiedziałeś;

Boże nocy, chwyciłam

Rąbek twojego kimona,

A moje włosy zwilgotniały

今はゆかむさらばと云ひし夜の神の御裾さはりてわが髪ぬれぬ

17

Na mym smukłym karku

Zechciej, proszę, pozostawić

Swoją silną dłoń,

Aby była mi podporą!

Odchodzący boże nocy

細きわがうなじにあまる御手のべてささへたまへな帰る夜の神

18

W stronę Kiyomizu

Idę przez dzielnicę Gion

W noc księżyca wiśni;

Ludzie, których napotykam,

Wszyscy, jakże są przepiękni

清水へ祇園をよぎる桜月夜こよひ逢ふ人みなうつくしき

19

Ciągnę za wystającą

Z ubrania jesiennego boga

Białej tęczy nić;

Na dziewczyny rozmarzonej

Czole rozproszyła się

秋の神の御衣より曳く白き虹ものおもふ子の額に消えぬ

20

Sutry gorzkie są;

Dziś, w wiosenny wieczór,

Tym dwudziestu pięciu

Bodhisattwom[5] wewnętrznej kaplicy

Podaruję moje wiersze!

経はにがし春のゆふべを奥の院の二十五菩薩歌うけたまへ

21

W naszej górskiej pustelni

Pozostańmy tak jak teraz –

Oto twa instrukcja;

Kiedy skończy mi się szminka,

To zakwitnie kwiat brzoskwini

山ごもりかくてあれなのみをしへよ紅つくるころ桃の花さかむ

22

Kiedy rozwiązuję

Włosy, w izbie harmonijny

Zapach kwiatów lilii;

Boję się, że zaraz zniknie

Delikatna czerwień nocy!

とき髪に室むつまじの百合のかをり消えをあやぶむ夜の淡紅色よ

23

Chmury tak niebieskie!

Przyszła wreszcie Dama Lata,

A jej włosy rano,

Jakże one są przepiękne!

Niczym fale czystej rzeki

雲ぞ青き来し夏姫が朝の髪うつくしいかな水に流るる

24

Boże nocy, rano

Znów odchodzisz na swej owcy –

Ja ją złapię

I schowam jak najgłębiej pod

Mą niską poduszeczkę

夜の神の朝のり帰る羊とらへちさき枕のしたにかくさむ

25

Pastuszku, który pasiesz

Krowy swe na prawym brzegu,

Napisz dla mnie wiersz!

Bo jesienią to jezioro

Dojmująco jest samotne!

みぎはくる牛かひ男歌あれな秋のみづうみあまりさびしき

26

Nigdy nie dotknąłeś

Gładkiej skóry, w której płynie

Płomienista krew –

Czy nie czujesz się samotny,

Młody piewco starej drogi[6]?

やは肌のあつき血汐にふれも見でさびしからずや道を説く君

27