Specjalizowany katalog monet polskich — PRL. Wydanie trzecie ebook

Od autora

Niniejszy katalog jest próbą zgromadzenia i udostępnienia możliwie pełnej informacji o wariantach stempli polskich monet obiegowych od początku XX wieku do czasów najnowszych. Dwa wcześniejsze tomy obejmują monety Królestwa Polskiego 1917—1918, II Rzeczpospolitej i Generalnego Gubernatorstwa. Tom trzeci omawia monety PRL.

Ograniczyłem zakres katalogu zgodnie z moimi zainteresowaniami — ująłem jedynie monety obiegowe w ścisłym tego słowa znaczeniu. Jako zasadnicze i jedyne kryterium „obiegowości” przyjąłem powtarzalność bicia monet ustalonego wzoru w okresie więcej, niż jednego roku. Z tego schematu wyłamują się jedynie monety o nominałach 1 i 2 grosze, ale w ich przypadku obiegowy charakter jest oczywisty i niepodważalny. W katalogu nie znajdą więc Państwo monet okolicznościowych, chociaż z autopsji mogę potwierdzić, że przynajmniej część z nich (miedzioniklowe monety bite w ograniczonych nakładach od roku 1964) trafiały do obiegu, podobnie jak używane dziś z dwuzłotówki GN. Nie uwzględniłem również zestawów rocznikowych bitych w latach 1979—1982 i 1986—1990 zawierających monety bite stemplem lustrzanym w nakładach po 5000 egz.

Starałem się umieścić w wykazie i dokładnie opisać wszystkie monety obiegowe we wszystkich znanych mi odmianach stempla. W tym wydaniu rezygnuję z katalogowania powtarzalnych usterek bicia, w tym monet bitych stemplami ze zdwojeniem rysunku.

Katalog nie zawiera wycen, a jedynie oszacowanie stopnia rzadkości poszczególnych odmian.

Zdjęcia monet (w przeważającej części z mojej kolekcji) wykonywałem w ciągu kilku lat, różnym sprzętem i w różnych warunkach, co niestety zaowocowało ich zróżnicowaną jakością. Mam jednak nadzieję, że wszystkie istotne szczegóły, dodatkowo opisane w tekście, są na nich wystarczająco dobrze widoczne. Z premedytacją umieściłem w katalogu zdjęcia monet z obiegu obok zdjęć monet znakomicie zachowanych. Zgadzam się, że należy dążyć do tego, aby w kolekcji umieszczać monety zachowane jak najlepiej, ale uważam też, że stan monet nie powinien być dla kolekcjonera najważniejszy.

Rzadkość monet podaję według skali dla ilości monet wybitych, omówionej przez E. Kopickiego w części czwartej dziewiątego tomu „Katalogu podstawowych typów monet i banknotów Polski oraz ziem historycznie z Polską związanych” — Warszawa 1989. Monety PRL z nielicznymi wyjątkami zostały formalnie wycofane z obiegu dopiero z chwilą denominacji w roku 1995.

Kilkakrotnie natknąłem się na niejasności i sprzeczne dane przy próbie ustalenia dat wprowadzenia monet do obiegu. Formalną datą jest data wejścia w życie właściwego rozporządzenia, zazwyczaj pokrywająca się z datą jego ogłoszenia (nie podpisania!) i taką datę podaję w opisach monet, chyba że w treści rozporządzenia ustanowiono inną datę. Data rzeczywista często była znacznie późniejsza, co wynikało z przyczyn techniczno-organizacyjnych. Rzeczywiste daty wprowadzenia monet do obiegu są zazwyczaj niemożliwe do ustalenia bo bank centralny nie informował o dacie przekazania dostaw z mennicy do oddziałów i innych instytucji.

Bardzo proszę o korespondencję z informacjami o innych, znanych Państwu odmianach, wariantach, usterkach i fałszerstwach. Pisać proszę na adres [email protected]

Jerzy Chałupski

Moneta

Moneta, to pieniądz metalowy (zazwyczaj), opatrzony znakiem lub nazwą emitenta gwarantującego jego wartość.

Z geometrycznego punktu widzenia, moneta jest walcem o wysokości nieznacznej w stosunku do średnicy podstawy. Głównymi elementami monety są:

awer

s

 — główna

strona

monety; to na niej znajduje się znak lub nazwa emitenta, w tym przypadku nazwa państwa: Polska Rzeczpospolita Ludowa.

rewer

s

 — na obiegowych

monetach

PRL najczęściej jest na nim nominał monety.

brze

g

(rant).

Jak powstają monety

Współczesna technologia produkcji monet sprawia, że wszystkie egzemplarze wybranego rodzaju monety z pozoru są identyczne, nawet jeśli wybito ich kilkaset milionów. Z prozaicznych powodów związanych z techniką menniczą „identyczne” monety czasem różnią się między sobą.

W największym uproszczeniu proces produkcji monet niemal do końca XX wieku przedstawiał się następująco:

1. Na podstawie projektu rysunkowego wykonuje się pozytywowy model monety — w glinie, gipsie, plastelinie lub innym tworzywie. To, co na monecie ma być wypukłe, jest wypukłe i na modelu. Napisy można czytać normalnie, a nie w odbiciu lustrzanym.

Model

rewersu dwuzłotówki projektu W. Jastrzębowskiego. Muzeum Mennicy Polskiej S.A.

2. Z modelu wykonuje się odlew, który jest negatywem modelu. Odlew wykonuje się z materiału, który po stwardnieniu można cyzelować, czyli poprawiać szczegóły rysunku przy pomocy specjalnych rylców i skalpeli, a także wygładzać płaskie powierzchnie.

1. Na podstawie projektu rysunkowego wykonuje się pozytywowy model monety — w glinie, gipsie, plastelinie lub innym tworzywie. To, co na monecie ma być wypukłe, jest wypukłe i na modelu. Napisy można czytać normalnie, a nie w odbiciu lustrzanym.

2. Z modelu wykonuje się odlew, który jest negatywem modelu. Odlew wykonuje się z materiału, który po stwardnieniu można cyzelować, czyli poprawiać szczegóły rysunku przy pomocy specjalnych rylców i skalpeli, a także wygładzać płaskie powierzchnie.

3. Z poprawionego odlewu negatywowego wykonuje się kolejny odlew — pozytywowy, trwały. Ten odlew wykonuje się z metalu lub tworzywa odpornego na uszkodzenia i zniekształcenia. I ten model poddaje się cyzelowaniu.

4. Kiedy trwały model jest już gotowy, w ruch idzie maszyna redukcyjna — urządzenie oparte na znanym od wieków przyrządzie rysunkowym zwanym pantografem. Kiedy jednym z ostrzy pantografu obrysowuje się wybrany wzór (litera, rysunek), jego drugie ostrze kreśli ten sam wzór w skali ustalonej przez stosunek odległości ostrzy od osi obrotu. Pantografem można wzór powiększać albo zmniejszać. Maszyna redukcyjna odtwarza wzór przestrzenny. „Na wyjściu” pojawia się nie rysunek, a płaskorzeźba. Przy okazji gubią się szczegóły nieistotne — drobne nierówności, których nie sposób uniknąć przy ręcznej pracy nad modelem, mającym 30 do 45 centymetrów średnicy. Powstający w maszynie półfabrykat też jest pozytywowym wizerunkiem monety. Proces redukcji modelu może mieć kilka etapów.

5. Po zakończeniu tej operacji mamy pozytywowy model monety w skali 1:1 nazwany patrycą lub prototypem. Amerykanie nazywają to narzędzie mennicze „master hub”. Patryca jest metalowym prętem, zwężającym się z jednej strony do średnicy zaplanowanej dla monety.

Muzeum

Mennicy Polskiej S.A.

6. Patryca z rysunkiem monety zostaje utwardzona i umieszczona w prasie naprzeciw podobnego pręta z gładką, lekko wypukłą powierzchnią czołową — przyszłej matrycy. Pod naciskiem kilkuset ton, relief patrycy jest wtłaczany w matrycę — negatywową oczywiście. Przenoszenie wzoru monety na matrycę też odbywa się wieloetapowo. Po każdym etapie (mogą być dwa, albo więcej) matryca jest zmiękczana (odpuszczana) termicznie. Po zmiękczeniu matrycy, patryca ponownie jest w niej odciskana, dzięki czemu uzyskuje się dokładne odwzorowanie najmniejszych detali rysunku monety. Tak powstaje matryca I, czyli po amerykańsku „master die”. Zazwyczaj z patrycy wykonuje się jedną albo dwie matryce I.

7. Analogiczną metodą z matrycy I otrzymuje się matrycę II — tym razem pozytywową. Tu widać pewną nielogiczność polskiej terminologii. Amerykanie nazywają to narzędzie bardziej konsekwentnie — „working hub”. Naszym odpowiednikiem powinna być „patryca robocza”.

8. Matrycą II (patrycą roboczą) produkuje się właściwe narzędzia służące do bicia monet, a mianowicie stemple „working dies” — oczywiście są one negatywowe.

Stempel

awersu złotówki z 1988 r.

Muzeum

Mennicy Polskiej S.A.

Z jednej patrycy mamy dwie matryce I, z nich po kilka lub kilkanaście matryc II, a z nich po kilkadziesiąt lub kilkaset stempli. Jeśli stempli ma być więcej, a tak bywa przy wielomilionowych nakładach monet, to możliwe jest wprowadzenie etapów pośrednich (matryca III i IV). Teoretycznie, kiedy wszystko odbywa się idealnie i bez zakłóceń, wszystkie otrzymane stemple powinny być identyczne, ale jak powszechnie wiadomo, praktyka nie zawsze podąża drogą wytyczoną przez teorię. Kiedy tak się dzieje?

Na każdym z etapów oznaczonych (6), (7) i (8) para patryca/matryca albo matryca/stempel trafia pod prasę więcej, niż jeden raz. Wystarczy minimalne wzajemne przesunięcie lub obrót i pewne elementy rysunku ulegają zdwojeniu. Na etapach (6) i (7) kontrola jakości jest tak wnikliwa, że tego typu usterka jest eliminowana. Na etapie wykonywania stempli czasem (bardzo rzadko) stempel ze zdwojonymi fragmentami rysunku trafia do prasy menniczej i są nim bite monety. Powstałe w ten sposób monety za oceanem nazywa się „doubled die”. Klasycznym amerykańskim przykładem takiego błędu jest część jednocentówek z rocznika 1955, a wśród monet polskich, niektóre złotówki z roku 1985.

Niezwykle rzadko zachodzi potrzeba powtórzenia całego procesu — od etapu (4). W roku 1917 zdarzyło się to w mennicy w Stuttgarcie i doprowadziło do powstania odmian i wariantów dziesięcio-, pięcio — i jednofenigówki Królestwa Polskiego.

Zdarza się też, że jedno z pośrednich narzędzi, np. matryca II ulega drobnemu uszkodzeniu. Drobnemu na tyle, że nie opłaca się powtarzać całej kosztownej operacji od początku, tylko dokonuje się naprawy narzędzia rzeźbiąc w nim zniszczony detal, czasem różniący się od pierwowzoru.

W przypadku monet obiegowych, z kolejnymi latami emisji zmieniają się jedna, dwie lub trzy cyfry daty. Wydawało by się, że nic prostszego, jak przygotować matrycę I z pustymi miejscami na cyfry daty właśnie i odpowiednie modyfikacje wprowadzać na dalszych etapach. Niestety, a może na szczęście, trwałość narzędzi menniczych (patryc, matryc, stempli) jest ograniczona i ze zmianą rocznika zmienia się patryce. To dzięki temu tak łatwo odróżnia się fałszerstwa pięciogroszówki z 1934 r. od oryginałów. Czasem minimalne różnice w rysunku monet obiegowych poszczególnych roczników wprowadza się z pełną świadomością — pełnią one rolę znaczników ułatwiających demaskowanie fałszerstw na szkodę emitenta.

Destrukty

Innym powodem różnego wyglądu monet, które powinny wyglądać jednakowo, są błędy i usterki podczas bicia. Ich konsekwencją są tzw. destrukty mennicze. Destrukty można podzielić na 3 podstawowe rodzaje i kilka podrodzajów.

I. Usterki spowodowane wadami stempla

A. Monety wybite uszkodzonym stemplem — pęknięcia, odpryski, zarysowania, zużycie stempla

Podczas bicia monet występują duże obciążenia dynamiczne stempli, co powoduje czasem ich uszkodzenia w postaci pęknięć lub nawet odprysków.

Złotówka

wybita

wykruszonym stemplem rewersu. Na awersie część rysunku odbiła się słabo ponieważ metal krążka wypełnił wykruszenie stempla.

Monety wybite uszkodzonymi stemplami mają cieńsze lub grubsze, wypukłe linie w miejscu pęknięć stempla lub ostrokrawędziowe wypukłości na powierzchni.

W górnej części

rewersu

ślad po pęknięciu stempla.

Tarcie występujące między powierzchniami stempli i krążka monetarnego powoduje stopniowe zużywanie stempli. Z czasem rysunek staje się nieostry, zanikają jego szczegóły.

B. Monety wybite uszkodzonym stemplem — zagniecenia

Pomimo ścisłych reguł zachowania czystości pomieszczeń i urządzeń w mennicach zdarza się czasem, że pomiędzy stempel, a krążek dostaną się zanieczyszczenia. Powstają wtedy usterki bicia opisane niżej (III. F.). Gdy są to zanieczyszczenia stałe lub trudno usuwalne, stempel może ulec trwałemu uszkodzeniu. Jego powierzchnia odkształca się w głąb, w rezultacie na bitych tym stemplem monetach pojawiają się wypukłości. Najczęściej, zanieczyszczenia powodują uszkodzenia na dużych płaszczyznach w polu monety oraz na ostrych krawędziach rysunku i liter w napisach. Litery na monetach wybitych takim stemplem są nieregularnie poszerzone.

10

groszy 1962 — zmiana kształtu liter spowodowana wcześniejszym zanieczyszczeniem stempla.

Szczególnym przypadkiem są monety wybite stemplami, które uległy uszkodzeniu spowodowanemu brakiem krążka między stemplami podczas bicia. Najwyższe punkty stempli mogą się wtedy zetknąć. Zwykle najwyższe punkty stempla to gładkie powierzchnie tworzące tło monety. Zetknięcie w takich miejscach pozostawia bardzo słabo widoczne ślady. Jeśli jednak naprzeciw takiego gładkiego fragmentu znajduje się jakiś kontrastowy element rysunku (np. legenda) to jego ślady odbijają się na przeciwległym stemplu. Na monecie wybitej takimi stemplami na awersie pojawiają się drobne fragmenty rysunku rewersu w negatywowym odbiciu lustrzanym. Usterka ta bywa potocznie nazywana „duchem”.

Fragment

awersu mosiężnej dwuzłotowki z 1975 r. z lustrzanym,

negatywowym

odbiciem liter ZŁ z rewersu.

C. Monety wybite stemplem z podwójnym rysunkiem

Jeżeli przy produkcji stempla, kiedy jak wcześniej wspomniałem, matryca jest kilkakrotnie wciskana w powstający stempel dojdzie do niewielkiego przemieszczenia któregoś z elementów (matryca lub stempel), to wszystkie monety wybite tym stemplem mają podwójne linie części lub całego rysunku. Ta usterka jest dość rzadka, bo stemple poddawane są bardzo wnikliwej kontroli, a i same monety (jak każdy produkt) również podlegają kontroli jakości.

Fragment

awersu złotówki 1985 wybitej stemplem ze zdwojonym rysunkiem.

D. Monety wybite stemplem otrzymanym z matrycy przy zbyt małym nacisku prasy

Jeżeli nacisk prasy przy tłoczeniu stempla jest zbyt mały, na stempel najlepiej przenosi się to, co jest najbardziej wypukłe na patrycy (a tym samym, na monecie). Zanikają elementy mniej wypukłe i szczegóły tła — odwrotnie do monet bitych przy niedostatecznym nacisku prasy (patrz III. I.).

Po lewej „chudy

Nowotko

bez szyi” wybity stemplem wykonanym przy niedostatecznym nacisku prasy — zniknęła linia szyi pod uchem. Po prawej moneta wybita normalnym stemplem.

Efekt ten często występuje na awersach aluminiowych monet PRL — widoczna jest mniejsza, lub większa przerwa między skrzydłami, a tułowiem orła.

50

groszy 1978 — odstęp między skrzydłami, a tułowiem Orła.

II. Usterki spowodowane wadami krążka menniczego

A. Zastosowanie krążka przeznaczonego dla innej monety

a. Inna średnica.

b. Inny metal.

c. Inny rant.

Niestety, większość usterek typu II. A.a. oraz II. A.b. ma charakter intencjonalny. W przeważającej większości zawdzięczamy je nieuczciwym pracownikom mennicy podkładającym niewłaściwe krążki pod stemple (oczywiście nie podczas normalnej produkcji, tylko przy okazji innych prac np. podczas rozruchu po założeniu nowych stempli). Usterki II. A.c. dotyczą niemal wyłącznie monet okolicznościowych lub kolekcjonerskich z napisami na rancie. Spektakularnym przykładem są monety NRD wybite na krążkach z napisem na rancie przygotowanych do wykonania emisji dla Mongolii.

B. Zastosowanie źle przygotowanego krążka

Przed biciem, krążki poddawane są skomplikowanym zabiegom zmierzającym do utrzymywania wysokiej jakości produktów mennicy. Błędy tej obróbki, lub zastosowanie krążka, który nie został właściwie przygotowany mogą spowodować złe przeniesienie rysunku na powierzchnię monety. Zdarzają się krążki z dużymi wgłębieniami — w tych miejscach rysunek stempla nie jest przenoszony ze wszystkimi szczegółami. Niekiedy następuje rozwarstwienie blachy i część jej powierzchni ulega „złuszczeniu” (lamination).

Na awersie

widoczna

wypukłość obok cyfry 7 spowodowana niewłaściwym przygotowaniem blachy.

C. Ubytek materiału krążka

Zdarzają się monety wybite na krążku wykrojonym, jak Słońce podczas zaćmienia — blacha pod wykrojnikiem przesunęła się o mniej, niż średnicę monety.

Zdarza się, że krążek zostaje wycięty w pobliżu krawędzi blachy — wówczas mamy niepełny krążek, odcięty linią prostą.

Czasem zdarza się, że krążek zostaje wycięty z końcówki blachy — gdzie ma ona mniejszą grubość. Wybita na nim moneta jest cieńsza i ma wyraźnie niższą wagę. W takim przypadku niekiedy rysunek monety jest mniej wyraźny.

III. Usterki spowodowane nieprawidłowościami podczas bicia monety

A. Hybrydy (mule errors)

Omyłkowo zastosowano stemple awersu i rewersu różnych monet. W starożytności i średniowieczu takie monety powstawały stosunkowo często, czasem nie było to skutkiem omyłki, a świadomego działania. Obecnie zdarza się to niezwykle rzadko. Najświeższe przykłady pochodzą z Kanady i USA.

B. Przesunięcie krążka

Przesunięcie występuje, gdy moneta zostanie wybita bez pierścienia utrzymującego krążek w maszynie menniczej. W takich wypadkach średnica monety jest nieco większa, kształt może odbiegać od kolistego, a rant jest zaokrąglony i gładki. Częściowe obsunięcie pierścienia objawia się przesunięciem ząbków (ornamentów) na rancie, powiększoną średnicą i często elipsoidalnym kształtem monety.

C. Obrót stempla rewersu względem awersu

Polskie monety są w znakomitej większości bite tak, aby góra awersu i góra rewersu były w tym samym punkcie. Jeżeli stemple awersu i rewersu są obrócone względem siebie, to powstają monety, na których pionowe osie rysunku obu stron nie pokrywają się (tzw. skrętki lub obrotki) oraz monety, których rewers jest obrócony względem awersu o 180°(odwrotki). Przykładem odwrotki jest każda prawidłowo wybita moneta USA. Ten typ usterek na monetach PRL występuje często. Najbardziej poszukiwane są monety o kącie obrotu 180°(odwrotki). Niewielki kąt obrotu ma nieznaczny wpływ na wartość monety.

D. Dodatkowy materiał na krążku

Usterka powstaje, gdy „ciało obce” zostanie wprasowane w powierzchnię krążka.

E. Sklejenie się 2 krążków

W ten sposób powstają dwie monety jednostronne — na jednej jest tylko awers, na drugiej rewers.

F. Monety wybite zanieczyszczonym stemplem

Zanieczyszczenie pomiędzy stemplem, a monetą może być płynne (najczęściej olej z mechanizmu prasy) lub stałe (pyłki, opiłki itp.). Zanieczyszczenie płynne powoduje niepełne przeniesienie rysunku ze stempla na monetę. Napisy, które zwykle na monetach są wypukłe, na stemplu są wklęsłościami. W nich najczęściej gromadzą się zabrudzenia. W konsekwencji, litery na monecie są nieregularnie zwężone lub niemal niewidoczne. Usterka często określana, jako „zapchany stempel”. Dłuższe używanie zanieczyszczonego stempla uszkadza go (patrz I.B.).

Zapchanie

stempla spowodowało brak kropki po prawej stronie cyfry 7.

G. Przylgnięcie wybitej monety do jednego ze stempli

W tym przypadku z następnego krążka powstanie moneta, na której są dwa awersy lub rewersy, z których jeden jest wypukły, a drugi wklęsły. Moneta, która przylgnęła do stempla sama staje się stemplem na jedno lub kilka uderzeń prasy.

H. Podwójne bicie

Czasem ruchoma część prasy odskakuje po uderzeniu w krążek i uderza go powtórnie. Jeśli dojdzie przy tym do minimalnego choćby przesunięcia krążka, powstaje moneta z częściowo lub całkowicie zdublowanym rysunkiem. Takie monety trudno odróżnić od monet otrzymanych ze stempla z podwójnym rysunkiem (powstałego przy podwójnym uderzeniu patrycy — patrz I.C.). Jednym z ważniejszych kryteriów umożliwiających rozróżnienie jest powtarzalność usterki. Podobny, ale znacznie silniejszy efekt powstaje, gdy między stemple zamiast pustego krążka trafi wcześniej wybita moneta.

I. Niewłaściwy nacisk prasy

Monety wybite przy zbyt małym nacisku prasy mają dobrze widoczne szczegóły tła oraz niedobite wyższe partie rysunku. Odwrotnie do monet bitych stemplem otrzymanym z patrycy przy niedostatecznym nacisku prasy (patrz I.D.).

Dzisiaj część urządzeń mechanicznych, mennice zastąpiły sprzętem komputerowym. Pantografowe maszyny redukcyjne zostały wyparte przez przez laserowe skanery. Nadal jednak, modele wykonywane są rękami artystów rzeźbiarzy, nadal ręcznie cyzeluje się detale narzędzi menniczych na kolejnych etapach produkcji stempli. Nadal istnieją warunki powodujące, że monety z poszczególnych wielkonakładowych partii mogą się różnić między sobą.

Rzeczpospolita Polska1945 — 1952Polska Rzeczpospolita Ludowa1952 — 1989