Odkryj w sobie potencjał zmiany ebook

Książka została opublikowana po raz pierwszy przez Simon&Schuster, Inc.

Tytuł oryginału: Be Who You Want

Przekład: Aleksandra Kondrat

Projekt okładki: Katarzyna Grabowska/andvisual.pl

Redaktor prowadzący: Bożena Zasieczna

Redakcja techniczna: Sylwia Rogowska-Kusz

Skład wersji elektronicznej: Robert Fritzkowski

Korekta: Lena Marciniak-Cąkała/Słowne Babki

Copyright © 2021 by Christian Jarrett

© for the Polish edition by MUZA SA, Warszawa 2022

Wszelkie prawa zastrzeżone.

Żadna część niniejszej publikacji nie może być reprodukowana, przechowywana jako źródło danych i przekazywana w jakiejkolwiek formie zapisu bez pisemnej zgody posiadacza praw.

ISBN 978-83-287-2014-5

MUZA SA

Wydanie I

Warszawa 2022

Dla Jude, Rose i Charliego

Nota o autorze

Czy ludzie w ogóle mogą się zmienić? Po ponad dwudziestu latach pracy w dziedzinie psychologii i zaangażowania w naukę o mózgu zdałem sobie sprawę, że dla wielu z nas to bardzo ważne pytanie. Innymi słowy: czy źli ludzie mogą się stać dobrymi? Czy leniwa osoba może się stać ambitna? Czy lampart może zmienić swoje cętki?

To prawda, że pewien stopień psychologicznej samoakceptacji jest zdrowy. Ważne, by nie popadać w stany rezygnacji lub poczucia beznadziejności. Chciałem napisać książkę dla tych czytelników, którzy są zainteresowani najlepszą wersją siebie.

Na podstawie historii kryminalistów, którzy się zmienili, nieśmiałych celebrytów, którzy wreszcie przemówili, osób uzależnionych, które wyszły z nałogu i na nowo ułożyły sobie życie, oraz na podstawie najnowszych dowodów naukowych w dziedzinie nauk psychologicznych dowiesz się, że ludzie się zmieniają i że ty też możesz się zmienić, jeśli zechcesz. Nie będzie łatwo i czeka cię długa droga, ale pamiętaj, że jest to możliwe.

Twoja osobowość ewoluuje przez całe życie – dzieje się tak po części z powodu naturalnej reakcji na zmieniającą się sytuację życiową i częściowo dlatego, że stopniowo zmienia się twoja psychika. Najbardziej ekscytujące jest to, że istnieją sposoby na przejęcie kontroli nad plastycznością umysłu i na stanie się osobą, którą pragniesz być.

W tej książce znajdziesz testy i ćwiczenia interaktywne, które pomogą ci lepiej zrozumieć przeróżne aspekty osobowości, historię swojego życia i pasje. Im szczerzej skupisz się na interaktywnych elementach tej publikacji, tym większe prawdopodobieństwo, że dowiesz się o sobie więcej i zaczniesz czerpać korzyści z punktu widzenia, który proponuje moja praca. Wykształcenie nowych nawyków jest kluczem do osiągnięcia sukcesu w zmianie osobowości. Każdy rozdział kończy się zbiorem sugestii dotyczących tego, jak się zachowywać i jaką strategię należy obrać, aby łatwiej wypracować w sobie nowe cechy.

W książce zawarłem też sporo ostrzeżeń. Opowiem historie ludzi, którzy byli dobrzy, ale stali się źli, i osiągnęli niekiedy wyniszczające rezultaty, niezwykle szkodliwe dla ich charakteru. Krótko mówiąc, twoja praca nad charakterem to nieustający plac budowy. Dążenie do najlepszej wersji siebie jest raczej filozofią życiową, a nie pojedynczym projektem do ukończenia.

Mam nadzieję, że ta książka zainteresuje osoby, które kiedykolwiek czuły presję bądź przymus wywołane tym, jak były charakteryzowane lub karykaturowane przez innych. Ludzka słabość polega na tym, że mamy tendencję do pochopnego oceniania się nawzajem, często bez uwzględnienia okoliczności (w psychologii określa się to podstawowym błędem atrybucji). Jeśli kiedykolwiek czułeś się zaszufladkowany ze względu na osąd innych – na przykład gdy ktoś klasyfikował cię jako introwertyka, nieroba, naiwniaka czy mięczaka, albo przypisywał ci inne atrybuty, upraszczając to, kim jesteś, to z pewnością spodoba ci się nauka o silnym wpływie wywieranym przez okoliczności na naszą osobowość i na to, jak ją wyrażamy, oraz o tym, w jaki sposób wszyscy staramy się zmienić w życiu. Z lektury dowiesz się, że możesz wyjść z szuflady i zmienić osobowość za sprawą nowych nawyków, i że możesz podążać za swoimi prawdziwymi pasjami.

Ludzie się zmieniają. Ja się zmieniłem. Pewnego dnia, gdy porządkowałem stare dokumenty, znalazłem sprawozdanie moich nauczycieli z czasów, kiedy byłem nastolatkiem i uczyłem się w szkole z internatem. „Nie jestem pewien, czy Christian może w ogóle przestać się cechować taką łagodnością” – napisał mój wychowawca szkolny, gdy miałem szesnaście lat. „Zgadzam się z tą opinią” – dodał mój wychowawca z internatu w tym samym sprawozdaniu pod koniec semestru. „Christian jest z natury zbyt cichą osobowością”. Inni nauczyciele byli zgodni: „Zbyt powściągliwy i nadmiernie cichy” (nauczyciel geografii); „Zachęcałbym go do częstszego brania udziału w klasowych dyskusjach” (nauczyciel historii); „Musi mówić więcej” (nauczyciel angielskiego). Autorem mojej ulubionej opinii był wychowawca z wcześniejszego roku szkolnego: „Trudno powiedzieć, czy dobroduszna małomówność Christiana jest oznaką niefrasobliwości, czy po prostu inteligentnej oszczędności słownej”.

Na pierwszym roku studiów jednak wyszedłem ze skorupy, miałem mnóstwo znajomych i imprezowałem całymi nocami przez większą część tygodnia. Pamiętam, że mój promotor przyznał, po tym jak obroniłem dyplom z najwyższą możliwą oceną, że dawno postawił na mnie krzyżyk i skategoryzował jako hedonistę bardziej zainteresowanego sportem niż nauką. Osąd wydał na podstawie tego, co wiedział o moim życiu towarzyskim i czasie spędzanym na siłowni uniwersyteckiej, gdzie pracowałem na pół etatu jako trener.

Zmiany nigdy nie ustają. Mniej więcej pięć lat po ukończeniu studiów powróciłem do spokojnego życia. Pracowałem zdalnie jako redaktor i autor oraz mieszkałem z moją wtedy przyszłą żoną w wiejskiej części hrabstwa Yorkshire w Anglii. Powróciłem do dawnej natury ekstremalnego introwertyka. Nie miałem samochodu, a mojej przyszłej żony prawie nie było w domu, ponieważ studiowała psychologię kliniczną w Leeds znajdującym się ponad trzydzieści kilometrów od naszego miejsca zamieszkania. Moje ówczesne życie było doskonałym przykładem tego, jak bardzo okoliczności kształtują osobowość. Trudno być ekstrawertykiem, gdy pracuje się w domu, mieszkając w spokojnej wiosce. W tamtym czasie rozwijałem się jako redaktor – było to moje pierwsze tego typu wyzwanie zawodowe. Pisanie o psychologii stało się moim powołaniem. Dotrzymywanie terminów i samodyscyplina służąca temu, aby pisać codziennie, stały się przyjemnością i nadawały rytm mojemu życiu.

W ostatnich latach znowu czułem, że się zmieniam. Na świecie pojawiła się dwójka moich wspaniałych dzieci – Rose i Charlie – które sprawiły, że żyję niezwykle świadomie (uważam, że najwyższym powołaniem człowieka jest w końcu rodzicielstwo). Ale sprawiły one również, że wzrósł nieco mój poziom neurotyzmu!

W dodatku moja kariera się rozwinęła i zakładała więcej wystąpień publicznych, na przykład podczas wydarzeń na żywo i spotkań w radiu oraz w telewizji. W pamięci utkwił mi moment, gdy kilka lat temu stałem na scenie w dużym barze w Londynie i czułem podniecenie wynikające z faktu, że potrafię rozbawić ponadtrzystuosobową publiczność (muszę dodać, że byłem celowo zabawny, dając przyjemny wykład o psychologii perswazji). Ciekaw jestem, co by o mnie w tamtej chwili pomyśleli moi nauczyciele ze szkoły z internatem. Bawi mnie porównywanie ich opinii ze szkolnych czasów z recenzjami moich wystąpień w londyńskich barach: „Christian jest świetnym mówcą”, „jest odprężony i potrafi zaciekawić słuchacza”, „stanowi źródło informacji i jest zabawny”, „wzbogaca wiedzę, ciekawi i bawi”. Oczywiście do pewnego stopnia robiłem z moich wystąpień show, ale myślę, że w głębi duszy byłem odmienionym człowiekiem, który o wiele bardziej pragnął wyrażać siebie niż wcześniej i zdawał sobie sprawę z faktu, że może to mieć pewne konsekwencje.

Odczuwam również zmianę, która we mnie zaszła, ponieważ napisałem tę książkę. W tej chwili jestem bardziej otwarty na zmiany w moim charakterze spowodowane kontaktami z ludźmi z mojego otoczenia i okolicznościami życia. Mniej akceptuję te aspekty mojej osobowości, które wcześniej uważałem za niezmienne. Zrozumiałem, jak styl życia i nasze ambicje oraz wyznawane wartości wpływają na to, kim jesteśmy.

Tak naprawdę muszę przyznać, że napisanie tej książki (i wzięcie sobie do serca płynących z niej nauk) było dla mnie źródłem motywacji i wiary w siebie, co z kolei sprawiło, że niedawno rzuciłem dotychczasową pracę (po szesnastu latach jej wykonywania) i podjąłem nowe wyzwanie zawodowe w pewnym magazynie o globalnym zasięgu. Wyszedłem ze strefy komfortu, ale wierzę, że mogę się przyzwyczaić do nowych okoliczności. Nie bez znaczenia pozostaje fakt, że podzielam wartości, które to czasopismo propaguje, to jest wspieranie innych praktycznymi poradami związanymi z dobrostanem psychologicznym. Wierzę, że człowiek może się zmienić i zaadaptować do nowych sytuacji w pozytywny sposób, może być, kim chce, w szczególności, jeśli poszukuje tego, co jest dla niego ważne w życiu. Napisałem tę książkę, żeby pomóc ci to rozumieć.

Rozdział 1.My w nas

Podobnie jak wielu młodych mężczyzn, dwudziestojednoletni Femi wpadł w złe towarzystwo. W 2011 roku, gdy prowadził swojego mercedesa, został zatrzymany przez policję w wyniku przekroczenia dozwolonej prędkości w północno-zachodnim Londynie, a w jego sportowej torbie znaleziono osiem uncji marihuany. Postawiono mu zarzut posiadania i rozprowadzania narkotyków.

Gdybyście spotkali wtedy Femiego, pewnie pomyślelibyście, że jest typem człowieka, który zawsze idzie pod prąd i którego wolelibyście unikać. W końcu zatrzymanie związane z posiadaniem narkotyków nie było jego pierwszym występkiem i stanowiło tylko jedną z przyczyn, dla których musiał przebywać w areszcie domowym i nosić specjalną bransoletkę umożliwiającą dozór policyjny. Femi w przeszłości często wpadał w tarapaty na skutek łamania prawa. „Zostałem wypędzony z miejsca dorastania, ponieważ miałem zbyt wiele kłopotów” – wspomina[1].

Femi, którego pełne imię i nazwisko brzmią Anthony Oluwafemi Olaseni Joshua OBE, został złotym medalistą igrzysk olimpijskich i podwójnym mistrzem świata w podnoszeniu ciężarów oraz uchodzi obecnie za nieskazitelny wzór przyzwoitego obywatela, a jego maniery stanowią przykład dla innych. „Naprawdę jest jednym z najmilszych, najmocniej stąpających po ziemi młodych ludzi, jakich znam”, napisał w 2017 roku Michael Eboda, dyrektor generalny Powerful Media, wydawca Powerlist (corocznego zestawienia najbardziej wpływowych czarnoskórych ludzi w Wielkiej Brytanii)[2]. „Mogło stać się inaczej, ale zdecydowałem, że chcę szanować innych i być szanowany”, powiedział Joshua w 2018 roku, kiedy przedstawiał plan edukacji przyszłych pokoleń dotyczący „Zdrowego trybu życia, dyscypliny, pracowitości i szacunku dla wszystkich ras i religii”[3].

Ludzie mogą się zmieniać i często przemiana ta jest głęboka. W każdym momencie człowiek jest jakimś typem osobowości, ale gdybyśmy przewinęli do przodu historię naszego życia, zobaczylibyśmy, że te poszczególne etapy składają się w jedną całość, jedną osobowość ludzką. Niestety, czasem zmieniamy się na gorsze. Tiger Woods był niegdyś chwalony za przyzwoite zachowanie, które stanowiło przykład dla innych. Mógł być stawiany za wzór samodyscypliny i sumienności. Ale w 2016 roku, po latach zmagań z problemami zdrowotnymi związanymi z kontuzją pleców, został aresztowany za prowadzenie pojazdu pod wpływem środków odurzających i wszystko się odmieniło. Badania wykazały, że miał we krwi pięć różnych narkotyków, w tym THC, które zawiera marihuana. W gazetach na całym świecie można było zobaczyć jego niechlujne oblicze na zdjęciu policyjnym. Był to jednak tylko jeden z najnowszych skandali w życiu byłego mistrza golfa. Kilka lat wcześniej świat mu się zawalił, gdy brukowce nagłośniły sprawę jego seryjnej niewierności i ciemnego okresu, kiedy wjechał samochodem w hydrant po pewnej nocnej awanturze domowej. Na szczęście także złe zmiany są odwracalne. W 2019 roku, gdy był już tylko 1199 najlepszym golfistą na świecie, Woods wygrał turniej the U.S. Masters w Atlancie w stanie Georgia. Zwycięstwo zostało okrzyknięte największym powrotem gracza w historii sportu[4].

Nie tylko odkupienie i wstyd są dowodem na zmianę. Rozejrzyj się, a wokoło zobaczysz przykłady mniej spektakularnych, ale wciąż zaskakujących przemian. Emily Stone była tak nerwowym dzieckiem, że często zdarzały jej się ataki paniki, więc jej rodzice w końcu zdecydowali się udać po pomoc do psychoterapeuty. „Byłam permanentnie znerwicowana” – powiedziała w wywiadzie dla „Rolling Stone”[5]. „W pewnym momencie nie byłam w stanie odwiedzać przyjaciół i już nawet samo wyjście z domu do szkoły było nie do zniesienia”. Trudno w to uwierzyć, ale Emma Stone (takie imię wybrała aktorka, gdy dołączyła do Gildii Aktorów Ekranowych) pokonała swoją nerwowość i została jedną z najlepiej zarabiających aktorek, a także laureatką Oscara, Złotego Globu oraz Brytyjskiej Akademii Sztuk Filmowych i Telewizyjnych.

Weźmy też pod uwagę historię Dana z instytucji poprawczej Marion w Ohio, którego losy poznaliśmy w jednym z odcinków podcastu emitowanego przez NPR[a] o tytule Invisiblia. Odsiadywał on wyrok za popełnienie brutalnego gwałtu, a potem odniósł sukces jako poeta i pomaga teraz w zarządzaniu TEDx (wydarzenie pokrewne do TED Talks online[b]). Pewien reporter współpracujący z organizatorami, który przez rok dobrze poznał Dana i często z nim korespondował, opisuje go jako „niezwykle czarującego, zabawnego, gadatliwego, błyskotliwego, bardzo uduchowionego i kreatywnego człowieka”. Strażnik z więzienia mówi o nim: „elokwentny, z poczuciem humoru, uprzejmy i pełen pasji”. Sam Dan wyznaje, że w czasie, gdy popełnił przestępstwo, jego osobowość „zupełnie nie istniała” i że niemal czuje, jakby odsiadywał wyrok za inną osobę[6].

Odkąd zacząłem przygotowywać się do napisania tej książki, poznałem wiele fascynujących historii, takich jak te Dana i Emmy Stone, a także zapoznałem się z wieloma przemianami, które stały się długotrwałe i pomogły mi zrozumieć odkrycia nowoczesnej psychologii dotyczącej zmiany osobowości. Telefony słuchaczy do radia, fora internetowe i kolorowe magazyny niezmiennie są świadectwami zmian, często na lepsze: leniwi ludzie odnajdują cel, nieśmiali odzyskują głos, kryminaliści stają się dobrymi obywatelami.

Zrozumienie nauki płynącej z psychologii zmiany osobowości jest dziś ważniejsze niż kiedykolwiek wcześniej. Pandemia wstrząsnęła naszym życiem i wystawiła nas na próbę adaptacji do nowych warunków. Istnieje wiele źródeł rozproszenia – od mediów społecznościowych po gry i aplikacje na smartfony. Wszystko jest dziś bardziej dostępne i zmniejsza poziom naszego skupienia i samodyscypliny. Skandale i polityczna polaryzacja są wszechobecne, a ludzie dają się wciągać w dyskusje na Twitterze i polityczne konflikty wątpliwej jakości. Siedzący tryb życia jest coraz powszechniejszy (Światowa Organizacja Zdrowia opisuje brak aktywności fizycznej jako „globalny problem zdrowotny społeczeństwa”), co, jak pokazują wyniki badań, niekorzystnie oddziałuje na cechy osobowości, zmniejsza motywację i sprzyja odczuwaniu trudnych emocji[7]. Mimo to inspirujące historie przemian osobowości są dowodem na to, że nie musisz się biernie poddawać tym niekorzystnym wpływom – przejęcie inicjatywy jest możliwe, podobnie jak zmiana charakteru na lepszy.

DUŻO DO ZMIENIENIA I DUŻO DO ZACHOWANIA

Fakt, że jesteśmy zdolni do zmiany, nie oznacza, że powinniśmy całkowicie odrzucić koncepcję osobowości. Absolutnie nie. Zgodnie z tym, co przez dekady udowadniali nam naukowcy, istnieje c o ś takiego jak osobowość – jest ona relatywnie stabilną skłonnością do działania, myślenia i odnoszenia się do innych osób w pewien charakterystyczny sposób. To dotyczy przeróżnych sytuacji, na przykład takich, w których szukamy towarzystwa lub w których decydujemy, ile czasu chcemy poświęcić na głębokie przemyślenie czegoś. Osobowość odzwierciedla naszą motywację – na przykład do pomocy innym bądź do osiągnięcia sukcesu. Odnosi się też do naszych emocji, tego, czy jesteśmy spokojni, czy nie. Kombinacja myśli, uczuć i zachowań nas formuje – krótko mówiąc, sprawia, że jesteśmy tym, kim jesteśmy.

Definicja i miara osobowości są dla psychologów problematyczne, ponieważ istnieje wiele potencjalnych typów charakterologicznych – niektóre są przyjemne, a niektóre nie: próżny, gadatliwy, nudny, uroczy, narcystyczny, nieśmiały, impulsywny, pilny, kapryśny, utalentowany – to tylko kilka z nich. (W 1936 roku ojciec psychologii osobowości Gordon Allport i jego kolega Henry Odbert oszacowali, że istnieją co najmniej 4504 słowa oznaczające cechy osobowości)[8]. Na szczęście nowoczesna psychologia usunęła niepotrzebne określenia z tych opisów i przedstawia ludzki charakter za pomocą pięciu głównych cech.

Weźmy na przykład pod uwagę osoby poszukujące przygód i mocnych wrażeń, które zwykle są szczęśliwsze i bardziej rozmowne od innych – do tego stopnia, że zwyczajowo łączy się ich cechy z ekstrawertyzmem. Podążając tym tropem, psychologowie wyodrębnili pięć głównych cech osobowości.

• Ekstrawersja odnosi się do tego, jak receptywni jesteśmy w ogólnym tego słowa znaczeniu i jak doświadczamy pozytywnych emocji, oraz do tego, jaki jest stopień naszej towarzyskości, energii i aktywności. Ma to związek z poziomem radości płynącej z przeżywanych emocji i z towarzystwa innych ludzi. Jeśli lubisz przyjęcia, sporty ekstremalne i podróże, to istnieje duże prawdopodobieństwo, że cechuje cię wysoki poziom ekstrawersji.

• Neurotyczność odnosi się do poziomu wrażliwości na negatywne emocje oraz do poziomu emocjonalnej niestabilności. Jeżeli masz tendencję do zamartwiania się, jeśli nie czujesz się komfortowo w sytuacjach towarzyskich, jeżeli rozpamiętujesz minione wydarzenia i obawiasz się przyszłych porażek, to istnieje duże prawdopodobieństwo, że cechuje cię wysoki poziom neurotyczności.

• Sumienność odnosi się do twojej siły woli – do poziomu twojej organizacji i samodyscypliny, a także do twojej przedsiębiorczości. Jeśli lubisz mieć w domu porządek, nie znosisz się spóźniać i jesteś ambitny, to być może cechuje cię wysoki poziom sumienności.

• Ugodowość odnosi się do poziomu serdeczności i przyjazności. Jeżeli jesteś cierpliwy i potrafisz wybaczać, zazwyczaj lubisz nowe znajomości i ufasz nowo poznanym osobom, to prawdopodobnie twój poziom ugodowości jest wysoki.

• Otwartość na doświadczenie odnosi się do naszej receptywności w stosunku do nowych pomysłów, zajęć, kultur i miejsc. Jeśli nie lubisz opery, filmów z napisami i przełamywania rutyny, to prawdopodobnie nie jesteś zbyt otwartą osobą.

Czynniki osobowości pierwszego (wielka piątka) i drugiego rzędu

Wielka piątka

Czynniki osobowości drugiego rzędu

Ekstrawersja

serdeczność, towarzyskość, asertywność, aktywność, poszukiwanie doznań, emocjonalność pozytywna, zadowolenie

Neurotyczność

lęk, agresywna wrogość, skłonność do odczuwania smutku i wstydu, nadwrażliwość, nieśmiałość, impulsywność

Sumienność

kompetencje, skłonność do porządku, ambicja, samodyscyplina, rozwaga

Ugodowość

zaufanie, szczerość, altruizm, ustępliwość, uległość, skromność, empatia

Otwartość na doświadczenia

wyobraźnia, estetyka, uczucia, ciekawość, otwartość na działanie, idee i wartości

Większość psychologów jest przekonana, że wielka piątka nie do końca oddaje ciemniejsze strony ludzkiej natury. Aby je opisać, badacze zaproponowali jeszcze trzy inne czynniki osobowości – narcyzm, makiawelizm i psychopatię (znane jako ciemna triada)[9]. Będziemy o nich mówić szczegółowo w rozdziale 6. – skupimy się też na tym, czy możliwe jest nauczenie się czegoś od niemądrych, zadufanych ludzi i intrygantów bez konieczności przechodzenia na ciemną stronę mocy.

Osobowość może się wydawać nieco niejasna, ale odzwierciedla ją biologia – nawet to, jak jest zbudowany i jak działa mózg każdego z nas. Introwertycy na przykład nie potrzebują ciszy i spokoju ot tak sobie – ich mózg jest zwyczajnie bardziej wrażliwy na wysokie dźwięki. Neurotycy (osoby mniej stabilne emocjonalnie) nie doznają wahań nastroju tak po prostu – ich mózgi mają mniej powierzchni, zwojów i kory, które odpowiadają za regulowanie emocji[10]. Osoby obdarzone większą dawką sumienności i odporności mają w przedniej części mózgu więcej osłonki mielinowej, która stanowi izolację wokół komórek mózgowych i wspomaga wydajną komunikację[11]. Cechy osobowości są nawet łączone z mikroorganizmami w ludzkim układzie trawiennym – neurotycy na przykład mają w jelitach więcej szkodliwych bakterii[12].

Czynniki osobowości nie są niczym abstrakcyjnym, utrwalają się i są łączone z wieloma aspektami ludzkiej fizjologii – od mikrobakterii w jelitach po schemat funkcjonowania mózgu. To obopólna relacja, a zatem utrzymanie dobrego zdrowia fizycznego, jak na przykład zdrowa dieta, dobra higiena snu i regularne ćwiczenia, są uważane za korzystne dla naszej osobowości: obniżają poziom neurotyczności, podnoszą poziom sumienności, ugodowości i otwartości.

A zatem osobowość jest prawdziwa i jej istnienie popiera biologia. Mimo to, jak pokazują historie Anthony’ego Joshuy, Tigera Woodsa i inne, osobowość nie jest ani pewna, ani niezmienna. William James, wielki amerykański psycholog, inaczej mówił w XIX wieku o osobowości. W publikacji Psychologia twierdził, że do czasu osiągnięcia trzydziestego roku życia osobowość człowieka jest pewna i że po przekroczeniu tego wieku nie mamy już zdolności do zmiany.

Rzeczywiście, istnieją dowody na to, że łatwiej jest nam się zmienić przed przekroczeniem trzydziestego roku życiu. Świadczą one o tym, że podczas gdy wpływ naszej genetyki na zdolności kognitywne – inteligencję i pamięć – wzrasta z wiekiem, to jej wpływ na naszą osobowość jest mniejszy, co z kolei dowodzi, że bardziej oddziałują na nią wydarzenia życiowe i inne doświadczenia, na przykład nowe miejsca pracy, związki lub przeprowadzka za granicę[13].

Ewolucja człowieka poskutkowała zdolnością do adaptacji. Możesz myśleć o obecnych cechach swojej osobowości w kontekście zachowania i strategii emocjonalnej, które sobie ustaliłeś, aby przetrwać i odnieść sukces w okolicznościach, w jakich się znajdujesz. Twoja genetyczna predyspozycja odpowiada za to, że trzymasz się bardziej jednej strategii, a nie innej, ale nie sprawia, że masz tylko jeden wzorzec podejścia do życia i relacji międzyludzkich. Nie jesteś ograniczony wyłącznie do tego, jaki jesteś teraz.

Prawdą jest, że osobowość zazwyczaj się stabilizuje z wiekiem, ale nie dzieje się tak dlatego, że tracimy zdolność do zmiany. Staje się tak, ponieważ okoliczności, w jakich żyjemy, są z wiekiem coraz mniej zróżnicowane, a ich charakter zaczyna być związany z dorosłym życiem.

Zastanów się nad tym, co widzisz dokoła, a zrozumiesz, że większość ludzi się zmienia. Jeśli podążysz za typowym schematem, to z wiekiem staniesz się bardziej przyjazny, zdyscyplinowany i będziesz odczuwał mniej niepokoju. Czasem ważne wybory życiowe – takie jak kariera i relacje międzyludzkie, które współtworzysz – będą się dogłębniej zmieniały. Wpływy większych wydarzeń życiowych, takich jak ukończenie studiów, rodzicielstwo, rozwód, żałoba, choroba i bezrobocie, także będą się akumulować. Najdłuższe badanie nad osobowością, którego wyniki opublikowano w 2016 roku, zawierało porównanie osobowości uczestników eksperymentu w wieku czternastu lat, a następnie, gdy uczestnicy mieli siedemdziesiąt siedem lat. Nie wykazało ono większej korelacji pomiędzy tymi dwiema fazami życia[14]. Inne badanie porównywało niemal dwa tysiące uczestników pod względem osobowości w piątej dekadzie ich życia i wykazało, że zmiany są możliwe oraz że osobowość można formować, a także że cechy osobowości stają się dojrzalsze z wiekiem[15].

Oczywiście człowiek może się też zmienić pod względem czynników osobowości w bardzo krótkim czasie. Psychologowie nazywają to „zmianą stanu” i łączą ze zmianami humoru, faktem przebywania w towarzystwie konkretnej osoby (pomyśl, jak zachowujesz się w stosunku do szefa, babci i na przykład najlepszego przyjaciela) lub z tym, co wypiłeś. Zastanów się, jak gwiazda tenisa Rafael Nadal zachowuje się na korcie, a jak poza nim – mówi się, że to dwie różne osobowości, jak Superman i Clark Kent. Jego matka „nigdy nie wychodzi z podziwu, jak odważny potrafi być na korcie i jak wycofany poza nim”[16].

Mieszane komunikaty dotyczące osobowości – to, że może ona być i zmienna, i niezmienna – stanowią w jakimś sensie źródło niepokoju dla wielu z nas, którzy chcielibyśmy widzieć rzeczywistość bardziej „czarno na białym”. Simine Vazire, psycholożka osobowości na Uniwersytecie Kalifornijskim w Davis, zobrazowała doskonale ten paradoks. Napisała list otwarty do National Public Radio w odpowiedzi na jeden z odcinków Invisiblia, o którym wspomniałem wcześniej (ten z Danem skazanym za gwałt, obecnie cechującym się urokliwą i dobrą osobowością). Odcinek zatytułowano The Personality Myth (Mit o osobowości). Zakładał on, że skoro osobowość jest plastyczna, to jej koncepcja jest bez sensu. Vazire wyjaśniła, że jest to zbyt daleko idąca teoria, ponieważ „jeśli chodzi o osobowość, dużo można by w niej zmienić i dużo nie zmieniać”[17].

DLACZEGO OSOBOWOŚĆ JEST WAŻNA

Osobowość ma niezwykle ważny wpływ na życie – na szanse odniesienia sukcesu w szkole i w pracy, na zdrowie psychiczne i fizyczne, na relacje międzyludzkie, a nawet na długowieczność. Pomyśl, na ile determinacja i samodyscyplina u nastolatka są ważniejsze niż jego osiągnięcia w szkole i poziom inteligencji[18]. Według wyników kontrowersyjnego badania z 2017 roku poziom samokontroli u dziecka, stanowiący kluczowy składnik sumiennej osobowości, ma wpływ na jego życie przez kolejne dziesięciolecia[19].

Aby to pokazać, naukowcy przedstawili graficznie życie 940 uczestników eksperymentu urodzonych w Dunedin w Nowej Zelandii pomiędzy 1972 i 1973 rokiem i odkryli, że mniej więcej 20 procent grupy było obciążone pod względem otyłości, przestępczości, palenia i pochodzenia z rozbitej rodziny. Co istotne, ci uczestnicy, którzy jako dzieci wykazywali niskie pokłady samokontroli, mieli następnie większe szanse na bycie częścią tej obciążonej mniejszości.

Cechy osobowości wiążące się ze śmiertelnością

Znaczenie cech osobowości jest poparte dowodami na to, jak bardzo cechy te wiążą się z przyszłym ryzykiem śmierci (śmiertelności), jak ukazano na powyższym wykresie na podstawie danych z dziesiątków badań, w których wzięły udział tysiące wolontariuszy.

Źródło: Dane Brent W. Roberts, Nathan R. Kuncel, Rebecca Shiner, Avshalom Caspi i Lewis R. Goldberg, The Power of Personality: The Comparative Validity of Personality Traits, Socioeconomic Status, and Cognitive Ability for Predicting Important Life Outcomes, „Perspectives on Psychological Science 2” 2007, nr 4, s. 313–345.

Inne badanie, przeprowadzone na ponad 26 tysiącach osób w Stanach Zjednoczonych, potwierdziło, że niezależnie od podłoża rodzinnego, cechy osobowości uczestników z okresu szkoły średniej miały związek z długowiecznością tych ludzi. Okazało się, że bardziej impulsywne osoby zazwyczaj umierały wcześniej, a te cechujące się większą samokontrolą zwykle żyły dłużej[20]. Podobne badanie udowodniło, że jeśli chcemy żyć dłużej, posiadanie sumiennej osobowości jest równie ważne, co status społeczno-ekonomiczny lub wykształcenie[21].

Cechy osobowości wiążące się z sukcesem zawodowym

Cechy osobowości również na potencjalny sukces zawodowy wpływają bardziej niż czynniki związane z podłożem rodzinnym i prawie w równym stopniu, co inteligencja.

Źródło: Dane z dziesiątków badań przeprowadzonych przez Robertsa i pozostałych autorów, The Power of Personality: The Comparative Validity of Personality Traits, Socioeconomic Status, and Cognitive Ability for Predicting Important Life Outcomes, „Perspectives on Psychological Science 2” 2007, nr 4, s. 313–345.

Jeśli chodzi o szczęście, niedawno przedstawione szacunkowe wyniki mówiły o tym, że obniżenie poziomu neurotyczności (podatności na zły humor, stres i zmartwienie) przekłada się na zwiększenie rocznych zarobków o 314 tysięcy dolarów[22]. Innym sposobem na zrozumienie tych danych jest przyjrzenie się wynikom przeprowadzonego w Australii badania, w którym wzięło udział ponad tysiąc osób. Eksperyment trwał trzy lata i pokazał, że wpływ cech osobowości, szczególnie bycie mniej neurotycznym lub bardziej ekstrawertycznym, na poziom szczęścia był dwa razy większy niż wpływ tak ważnych doświadczeń życiowych, jak choroba czy żałoba[23].

Osoby o bardziej ekstrawertycznym usposobieniu, mniej neurotyczne zazwyczaj są szczęśliwsze dzięki sukcesowi materialnemu. Szwedzkie badanie przeprowadzone na ponad pięciu tysiącach ludzi w wieku od trzydziestu do siedemdziesięciu pięciu lat dowiodło, że związek między ich profilem osobowości i dochodem w danym momencie był tak silny, jak związek między sytuacją ekonomiczną i dochodami rodziny[24]. Co więcej, jeśli chodzi o poziom zadowolenia tych osób z tego, jak sobie poradziły w życiu, ich osobowość (bardziej ekstrawertyczna, stabilniejsza emocjonalnie) była czynnikiem jeszcze silniej oddziałującym niż pochodzenie rodzinne.

Kolejnym ważnym aspektem osobowości jest otwartość umysłu. Zdolność pracownika do innowacji i nabywania nowych umiejętności – czyli tego, czego wymaga wielu nowoczesnych pracodawców – zależy od tego, jak wysoki jest nasz poziom otwartości umysłu. Osobowość może nawet zmniejszyć ryzyko tego, że w przyszłości zostanie się zastąpionym w pracy przez robota![25] Gdy naukowcy prześledzili ścieżkę kariery zawodowej 350 tysięcy pracowników po pięćdziesiątym roku życia, odkryli, że osoby będące większymi ekstrawertykami i bardziej sumienne w okresie nastoletnim rzadziej wybierały zawody narażone na komputeryzację.

A zatem osobowość jest niezwykle ważna. Pamiętaj jednak, że pomimo iż twoje cechy osobowości stabilizują się na pewnym etapie życia, szczególnie, gdy dzieje się to nieświadomie, to nie są one niezmienne i nie stanowią twojego przeznaczenia. Tak naprawdę sposób, w jaki zmienia się twoja osobowość, jest niezwykle istotny dla twojego szczęścia w przyszłości, być może nawet ważniejszy niż inne oczywiste czynniki, takie jak dobrobyt i stan cywilny.

KIEDY PRZEPROWADZIĆ ZMIANĘ

Twoje cechy osobowości sprawiają, że jesteś, kim jesteś, i determinują, jakie prowadzisz życie, więc koncepcja dotycząca tego, że nieustannie się one zmieniają i są formowane przez życie, może być niepokojąca. Jest to jednak inspirujące odkrycie. Gdy oswoisz się z tym, w jaki sposób zmienia się twoja osobowość na różnych etapach życia i w obliczu różnych okoliczności, możesz przewidzieć i wykorzystać twoją zdolność do zmiany. Ponadto nie musisz być biernym obserwatorem czekającym na to, aby ukształtowały cię wydarzenia życiowe. Nowe inspirujące badanie pokazuje, że z odpowiednim podejściem, wystarczającym zaangażowaniem i wyposażeniem w odpowiednie techniki możemy wręcz wybrać zmianę osobowości i stać się kimś, kim chcemy być. Ta książka pozwoli ci zrozumieć, jak tego dokonać, a stanie się to dzięki analizie z zewnątrz i wewnątrz w kontekście tego, jak znaleźć się w odpowiednich sytuacjach życiowych, jak ostrożnie wybierać, z kim spędzać czas, i jak dobrać nowe hobby oraz znaczące projekty. Pomogą ci w tym ćwiczenia fizyczne i psychiczne oraz zmiana nawyków dotyczących myślenia i odczuwania emocji. W końcu twoja osobowość opiera się na tym, jak myślisz, na tym, co cię motywuje, na twoich emocjach i na przyzwyczajeniach. Zajmij się nimi, a zmienisz siebie i twoje życie.

Zanim rozpoczniesz przemianę osobowości, warto się dogłębnie zastanowić nad twoimi obecnymi priorytetami w życiu. Dobrowolna zmiana osobowości jest celem, który powinien zostać powzięty ostrożnie. Musisz zdawać sobie sprawę z ważności twojego poczucia tożsamości i autentyczności. Mam na myśli to, że poczucie bycia autentycznym jest prawdopodobnie związane z jak najczęstszym działaniem jako osoba, którą chcesz być, a nie osoba, którą jesteś.

POZNAWANIE SIEBIE

Jakim typem osobowości jesteś dzisiaj? Wyrobisz sobie ogólne pojęcie na ten temat, jeśli zastanowisz się nad tym, co ci sprawia przyjemność lub kim jesteś dla twoich przyjaciół i rodziny. Jeżeli na przykład lubisz przyjęcia i poznawanie nowych ludzi, to pewnie uznasz się za ekstrawertyka.

Tak naprawdę wiele z twoich codziennych nawyków może być zaskakujących. Mówią o tym wyniki niedawno przeprowadzonego badania, które skupiło się na wyodrębnieniu profili osobowości niemal 800 wolontariuszy w Oregonie. Po czterech latach zapytano ich o to, jak często wykonywali którąś z 400 czynności w ubiegłym roku[26].

Niektóre z odkryć były oczywiste: na przykład ekstrawertycy częściej chodzili na przyjęcia, zaś ludzie o otwartym umyśle – do opery. Ale inne wyniki były bardziej zaskakujące. Czy lubisz wylegiwanie się w jacuzzi, robienie makijażu lub opalanie się? Może to oznaczać, że jesteś ekstrawertykiem (eksperyment wykazał, że ekstrawertycy częściej niż inne typy osobowości oddawały się tym czynnościom).

Jeśli dużo czasu spędzasz na prasowaniu, bawieniu się z dziećmi, zmywaniu, a nawet śpiewaniu pod prysznicem bądź w samochodzie, to najprawdopodobniej jesteś osobą bardziej ugodową (być może próbujesz sprawić, by wszyscy byli szczęśliwi, w tym ty). Jeżeli unikasz przeklinania, nosisz zegarek[27], lubisz być uczesany i chodzić w wypastowanym obuwiu[28] (albo w wersji nowoczesnej – twoje aplikacje w telefonie są zawsze zaktualizowane), to najprawdopodobniej jesteś osobą bardzo sumienną. Dotyczy to także ludzi, którzy są bardziej rannymi ptaszkami niż sowami[29]. A jeżeli lubisz chodzić po domu nago, to najwidoczniej jesteś osobą o otwartym umyśle.

TEST Z SOKIEM Z CYTRYNY

Jeśli chcesz przyjrzeć się sobie z bardziej naukowego punktu widzenia, istnieją pewne bardziej skomplikowane i praktyczne sposoby na odkrycie twojego profilu osobowości. „The Lemon Juice Test” wyodrębniający cechy introwertyka i ekstrawertyka został przedstawiony dekady temu przez Hansa Eysencka, jednego z pionierów psychologii osobowości. Aby go wykonać, będziesz potrzebować skoncentrowanego soku z cytryny, patyczka do uszu i kawałka sznurka (jeżeli nie chcesz się pobrudzić, być może jesteś osobowością sumienną i lepiej, abyś pominął kolejne dwa akapity!).

Najpierw zawiąż kawałek sznurka dokładnie na środku patyczka do uszu. Następnie umieść jeden koniec patyczka do uszu na końcu języka i trzymaj go tam przez dwadzieścia sekund. Potem wylej kilka kropel soku z cytryny na drugi koniec patyczka do uszu i umieść go kwaśnym końcem na języku. Ostatnim krokiem jest utrzymanie patyczka za sznurek w powietrzu. Jeśli patyczek nie jest wyważony i koniec z sokiem z cytryny znajduje się niżej, jesteś introwertykiem, przynajmniej na poziomie psychologicznym. Introwertycy zazwyczaj silniej odpowiadają na stymulację i ból w porównaniu do ekstrawertyków, co wyjaśnia, dlaczego unikają hałasu i silnych emocji. Ta wrażliwość sprawdza się też w przypadku soku z cytryny, ponieważ introwertycy w zetknięciu z nim produkują więcej śliny, co sprawia, że końcówka patyczka do uszu z sokiem jest cięższa. Ekstrawertycy natomiast nie są tak wrażliwi fizycznie, więc wytwarzają mniej śliny, kiedy ich język styka się z sokiem z cytryny, dlatego patyczek po eksperymencie jest wyważony.

Test z użyciem soku z cytryny jest zabawny, a myślenie o codziennych nawykach stanowi źródło informacji, ale aby precyzyjniej i bardziej całościowo odczytać swój typ osobowości – taki, który stosowany jest w badaniach naukowych – będziesz potrzebować drobiazgowej ankiety opierającej się na cechach z Wielkiej Piątki.

ZRÓB TEST WIELKIEJ PIĄTKI

Trzydzieści opisanych poniżej stwierdzeń zostało zaczerpniętych ze skróconej wersji Testu Wielkiej Piątki opracowanej przez psychologów Christophera Sota i Oliviera Johna z Colby College w 2017 roku[30]. Odpowiadając na pytania testowe teraz i za jakiś czas po przeczytaniu tej książki, dowiesz się, jak obecnie wygląda twoja osobowość i jak bardzo oraz w jaki sposób się zmieniłeś dzięki lekturze.

Sprawdź, jakie są twoje cechy osobowości

1. Jestem rozmowny. 1 2 3 4 5

2. Jestem współczujący. Mam miękkie serce. 1 2 3 4 5

3. Jestem zorganizowany. 1 2 3 4 5

4. Często się martwię. 1 2 3 4 5

5. Uwielbiam sztukę, muzykę lub literaturę. 1 2 3 4 5

6. Lubię dominować i zajmuję pozycję lidera. 1 2 3 4 5

7. Rzadko jestem niegrzeczny dla innych osób. 1 2 3 4 5

8. Nie mam problemu z rozpoczęciem zadań. 1 2 3 4 5

  9. Mam tendencję do depresji i odczuwania smutku. 1 2 3 4 5

10. Interesują mnie abstrakcyjne idee. 1 2 3 4 5

11. Jestem pełen energii. 1 2 3 4 5

12. Myślę o ludziach jak najlepiej. 1 2 3 4 5

13. Jestem rzetelny, zawsze można na mnie liczyć. 1 2 3 4 5

14. Jestem niestabilny emocjonalnie i szybko robi mi się przykro. 1 2 3 4 5

15. Jestem oryginalny i mam dużo nowych pomysłów. 1 2 3 4 5

16. Jestem otwarty i towarzyski. 1 2 3 4 5

17. Nigdy nie jestem oziębły i nieczuły. 1 2 3 4 5

18. Lubię być dokładny i zorganizowany. 1 2 3 4 5

19. Jestem bardzo nerwowy i nie radzę sobie ze stresem. 1 2 3 4 5

20. Mam wiele artystycznych zainteresowań. 1 2 3 4 5

21. Wolę rządzić. 1 2 3 4 5

22. Jestem pełen szacunku i traktuję innych z szacunkiem. 1 2 3 4 5

23. Jestem wytrwały i wykonuję zadania do końca. 1 2 3 4 5

24. Jestem niepewny i nie czuję się ze sobą komfortowo. 1 2 3 4 5

25. Jestem skomplikowanym, głębokim myślicielem. 1 2 3 4 5

26. Jestem aktywniejszy od innych osób. 1 2 3 4 5

27. Rzadko obarczam winą innych. 1 2 3 4 5

28. Mam tendencję do dbania o różne rzeczy. 1 2 3 4 5

29. Jestem temperamentny i łatwo staję się emocjonalny. 1 2 3 4 5

30. Jestem bardzo kreatywny. 1 2 3 4 5

A zatem, co mówią o tobie twoje odpowiedzi? Zastanówmy się nad każdą z nich z osobna.

Ekstrawersja: cecha gwiazd rocka[31]

Aby obliczyć rezultat ankiety związany z ekstrawersją, dodaj wyniki z punktów 1, 6, 11, 16, 21 i 26. Całkowity wynik będzie się równał mniej więcej od 6 punktów („zostawcie mnie, jestem wrażliwym introwertykiem”) do 30 punktów („jestem podekscytowanym poszukiwaczem adrenaliny i ekstrawertykiem”). Większość z nas otrzyma wynik gdzieś pośrodku.

Jeśli twoja osobowość jest silnie ekstrawertyczna, nie tylko jesteś bardzo towarzyski i masz wielu przyjaciół, lecz także prawdopodobnie pociągają cię zawody i sektory pracy wiążące się z ryzykiem i nagrodą, na przykład sprzedaż lub giełda papierów wartościowych, jak również pozycja lidera i szansa na osiągnięcie wysokiego statusu. Jesteś optymistą, szczęśliwszym niż większość introwertyków. Bardzo możliwe, że lubisz sobie wypić drinka czy dwa. Gdy naukowcy przestudiowali różne grupy nieznających się osób spotykające się na drinka, odkryli, że ekstrawertycy twierdzili, iż alkohol poprawia im humor i że dzięki piciu zbliżyli się do nowych znajomych[32]. Podsumowując, wysoki poziom ekstrawersji łączy się z szybkim tempem życia i młodocianą śmiercią – faktycznie skrajni ekstrawertycy częściej sięgają po narkotyki i uprawiają seks niż introwertycy i zazwyczaj umierają młodziej. Właśnie z tego względu psycholog osobowości Dan McAdams nazywa ekstrawertyzm osobowością „wiecznej gwiazdy rocka”[33].

Jeśli jesteś introwertykiem (czyli twój wynik dotyczący ekstrawertyzmu był bardzo niski), sprawa przedstawia się zgoła odwrotnie: poszukujesz spokoju, a nie silnych emocji. Niekoniecznie jesteś nietowarzyski, ale głośne imprezy do ciebie nie przemawiają. Mogą ci się też wydawać przytłaczające. Badania nad obrazowaniem mózgu wykazują, że neurony introwertyków są wrażliwsze na stymulację, co wyjaśniałoby, dlaczego – w przeciwieństwie do ekstrawertyków – introwertycy są ostrożni w poszukiwaniu ekscytacji.

Neurotyczność: na ile jesteś stabilny emocjonalnie?

Aby obliczyć rezultat ankiety związany z neurotycznością (znanej także jako „negatywna emocjonalność” lub „niestabilność emocjonalna”), dodaj wyniki z punktów 4, 9, 14, 19, 24 i 29. Tak jak w przypadku ekstrawersji, całkowity wynik będzie się mieścił w granicach od 6 punktów (tak jakby w twoich żyłach płynęła lodowata krew) po 30 punktów (jak postacie Woody’ego Allena – prawdopodobnie jesteś zbyt nerwowy, żeby w ogóle wyjść z domu).

Jeżeli ekstrawersja polega na wrażliwości na dobre rzeczy w życiu, to neurotyczność jest wrażliwością na wszystko, co może pójść nie tak. Jeśli otrzymałeś w tej sekcji wysoki wynik, to pewnie jesteś humorzasty, nieśmiały, podatny na stres, niestabilny i spędzasz dużo czasu na odczuwaniu nieprzyjemnych emocji, takich jak: lęk, wstyd i poczucie winy. Osoby, których wynik związany z neurotycznością jest wysoki, częściej zapadają na choroby psychiczne, takie jak depresja i stany lękowe, a także doświadczają dolegliwości fizycznych. To pokazuje, że na przykład mózg neurotyka jest niezwykle wrażliwy na nieprzyjemne obrazy i słowa[34]. I rzeczywiście, chociaż osoby neurotyczne mogą poszukiwać wartości w emocjonalnym rozdarciu z powodów poetyckich i filozoficznych, to z praktycznego punktu widzenia trudno zaprzeczyć, że lepiej uzyskać w tej sekcji ankiety niski wynik[35].

Jeśli masz to szczęście, że otrzymałeś tu mało punktów, to najprawdopodobniej trudno cię zasmucić, a nawet jeżeli jesteś przygnębiony lub zdenerwowany, to szybko ci przechodzi.

Ugodowość: jaki jest twój poziom przyjazności?

Aby obliczyć rezultat ankiety związany z ugodowością, dodaj wyniki z punków 2, 7, 12, 17, 22 i 27. Jeśli masz 6 punktów, to (nie ma innego sposobu, żeby ci to powiedzieć) nie jesteś zbyt miłą osobą, ale za to bardzo szczerą, co zasługuje na wyróżnienie! Jeżeli osiągnąłeś maksymalny wynik 30 punktów, jesteś niczym anioł.

Osoby, których rezultat w tej sekcji jest wysoki, są ciepłe i miłe oraz widzą w innych ludziach wszystko, co najlepsze (i takie cechy z nich wydobywają). Są łagodne, serdeczne w stosunku do nieznajomych, empatyczne i potrafią zrozumieć punkt widzenia innych. Te cechy odzwierciedla budowa ich mózgu, na przykład, dostrzegamy u nich większe różnice strukturalne w obszarach neuronowych związanych ze spojrzeniem na rzeczywistość z perspektywy innych[36] i większą aktywność struktur mózgu odpowiedzialnych za zmniejszanie odczuwania trudnych emocji[37]. Ujmując rzecz w skrócie, są to osoby, z którymi chciałbyś się zaprzyjaźnić. Nie dziwi więc fakt, że są one lubiane i popularne.

Przeprowadzone niedawno badanie pokazuje różnice pomiędzy wysokim i niskim wynikiem w zakresie ugodowości[38]. Naukowcy podali uczestnikom eksperymentu alkoholowe drinki i sparowali każdego z partnerem. Obie osoby mogły traktować siebie nawzajem elektrowstrząsami (był to częściowo podstęp, ponieważ partner każdego uczestnika był fikcyjny, a wstrząsy były zaprogramowane). Badani, których wynik związany z ugodowością był niższy, wykazywali większą agresję: jeśli partner przesłał im lekki wstrząs, gdy byli nietrzeźwi, łatwiej ulegali oni złości i przesyłali drugiej osobie ekstremalny wstrząs elektryczny. Bardziej ugodowi uczestnicy byli o wiele mniej wybuchowi i nawet kiedy pozostawali nietrzeźwi, skłaniali się do „nadstawienia partnerowi drugiego policzka”.

Otwartość na doświadczenie: jaki jest twój poziom troskliwości i kreatywności?

Kluczowe dla tej sekcji punkty to 5, 10, 15, 20, 25 i 30. Tak jak w poprzednich przypadkach, całkowity wynik będzie się mieścił w zakresie od 6 punktów (pewnie nie masz paszportu i jesz codziennie ten sam rodzaj płatków śniadaniowych) do 30 punktów (prawdopodobnie jesteś kimś, kto na śniadanie je ostre przyprawy, słuchając opery). Dla osób o „zamkniętym umyśle”, których punktacja w tej dziedzinie jest niska, ludzie z wysokim wynikiem mogą się wydawać pretensjonalnymi, zarozumiałymi marzycielami, którzy nazbyt lubią się obnosić ze swoją indywidualnością[39]. Z kolei w oczach otwartych osób ktoś, kogo punktacja w tej dziedzinie jest niska, może wyglądać na nudnego i gburowatego (a przynajmniej na niekulturalnego) świętoszka.

Ogólnie rzecz ujmując, w otwartości chodzi o to, jak bardzo jesteś zmotywowany, aby doświadczyć czegoś nowego i nieznanego, i jak duża jest twoja wrażliwość na piękno i estetykę. Ma to swoje fizyczne odzwierciedlenie – osoby, które otrzymały w tej części testu wysoką liczbę punktów, częściej odczuwają dreszcze, gdy widzą piękny obraz lub słyszą ładną muzykę[40]. Są one też mniej narażone na demencję, zupełnie jakby życie wypełnione intensywniejszymi doznaniami intelektualnymi budowało w nich większą rezerwę zdolności kognitywnych, które przeciwdziałają zaburzeniu funkcji poznawczych[41].

Otwartość łączy się z inteligencją, chociaż nie oznacza tego samego. Widać ją w naszym podejściu – na przykład do polityki lub religii. Osoby, których wynik jest wysoki w tej części testu, są zazwyczaj bardziej liberalne i uduchowione, ale nie pociągają ich zorganizowane systemy religijne. Te, które uzyskały niewiele punktów, są bardziej tradycyjne i konserwatywne oraz widzą rzeczywistość bardziej czarno-białą. Ludzie o otwartej osobowości nie są jednak moralnie lepsi (może z wyjątkiem sytuacji, w których okazują mniej uprzedzeń wobec innych), ale często zdarza im się podważać wartości moralne i są gotowi do zmiany zdania, a nawet do akceptacji faktu, że na wiele pytań nie ma jednoznacznych odpowiedzi.

Sumienność: czy jesteś wytrwały i zdeterminowany?

A oto jak uzyskać wynik mówiący o ostatnim czynniku osobowości Wielkiej Piątki: zsumuj to, co zaznaczyłeś w punktach 3, 8, 13, 18, 23 i 28. Tu również najmniejszą liczbą punktów jest 6 (gratulacje, jeśli uzyskałeś taki wynik, ponieważ biorąc pod uwagę twoje skłonności, to fakt, że skupiłeś się na tyle, aby dotrwać do końca testu, robi wrażenie). Najwyższym możliwym rezultatem jest oczywiście 30 (coś mi się wydaje, że wypełniałeś ankietę wcześnie rano, gdy reszta domowników spała, a ty miałeś dzięki temu czas na nauczenie się czegoś nowego).

Ci, którzy zdobyli maksymalną liczbę punktów, są jak mrówka, a ci, którzy uzyskali najniższy wynik – jak konik polny ze słynnej bajki Ezopa. Sumienna mrówka ma przed sobą dalekosiężny cel, czyli niecierpienie głodu zimą. Konik polny z kolei poddaje się hedonistycznym pokusom lata i nie ma samodyscypliny ani motywacji do wymyślenia planu na zimę.

Z trywialnego punktu widzenia, jako osoba sumienna najprawdopodobniej jesteś punktualny, dokładny i uporządkowany. Co ważniejsze, sumienność, bardziej niż jakakolwiek inna cecha, kojarzona jest z ważnymi osiągnięciami, na przykład z sukcesem akademickim i zawodowym[42], z trwałymi związkami osobistymi, z niepopadaniem w konflikty z prawem i z dłuższym, zdrowszym życiem. Jest to raczej mała niespodzianka, ponieważ bardzo sumienne osoby mają w sobie dużą dawkę samokontroli i wytrwałości, która sprawia, że lepiej skupiają się na studiach, pracy, przestrzegają zasad, są lojalne i odpierają pokusy, takie jak: palenie, przejadanie się, szybkie prowadzenie pojazdu, seks bez zabezpieczenia i romanse pozamałżeńskie.

Teraz, gdy już masz wynik testu, znasz szczegóły związane z tym, kim jesteś dzisiaj. Podobnie jak w przypadku wielu ludzi, pewnie coś ci się w tobie podoba i coś chciałbyś w sobie zmienić. Teraz, kiedy już wiesz, jaka jest twoja osobowość, do głowy przychodzi ci wiele oczywistych pytań. W następnym rozdziale pomogę ci znaleźć na nie odpowiedzi. Jakie były jedne z pierwszych czynników, które wpłynęły na twój charakter? W jaki sposób twoi rodzice, rodzeństwo i przyjaciele mogli się przyczynić do ukształtowania twojej osobowości w dzieciństwie? Oczywiście, twoja dzisiejsza osobowość może się znacznie różnić od tej z czasów, gdy byłeś niebieskookim jedenastolatkiem, który miał cały świat u stóp. Jaki ślad odcisnęły na niej życiowe wzloty i upadki? I jakich zmian osobowości możesz się spodziewać w przyszłości?

Dziesięć kroków do zmiany osobowości

Aby obniżyć neurotyczność

Gdy jesteś przygnębiony lub zły, zapisz sobie, co czujesz, i nazwij emocje po imieniu. Badania pokazują, że taka praktyka uspokaja i sprawia, że odczuwamy emocje mniej intensywnie.

Zacznij prowadzić pamiętnik wdzięczności. Każdego dnia zapisuj sobie trzy rzeczy, za które jesteś wdzięczny. Wdzięczność poprawia humor i obniża poziom stresu.

Aby zwiększyć ekstrawersję

Zaproś w tym tygodniu przyjaciela na drinka w domu. Samotność i izolacja społeczna wzmagają introwertyczność, więc aby z tym walczyć, należy mieć plany towarzyskie. Jeśli nie wiesz, jak zacząć je układać, wypróbuj aplikacje takie jak Frim, które pozwalają na znalezienie w twojej okolicy znajomych o podobnych zainteresowaniach.

Spróbuj w tym tygodniu powiedzieć „dzień dobry” nieznajomemu i jeśli poczujesz się pewnie, porozmawiaj z tą osobą. Badania dowodzą, że rozmowy z nieznajomymi są przyjemniejsze, niż się tego spodziewamy, i że zazwyczaj robimy na ludziach lepsze wrażenie, niż zakładamy.

Aby zwiększyć sumienność

Zanim pójdziesz spać, sporządź listę rzeczy do zrobienia następnego dnia. Nie tylko pomoże ci to w organizacji dnia, lecz także, jak wykazało niedawne badanie, obniży ryzyko bezsenności, ponieważ pozwoli ci na uporanie się z nadchodzącymi zadaniami.

Zastanów się szczerze nad jakimś zadaniem, które ostatnio odkładałeś, i wykonaj je w tym tygodniu. Jeśli nie wiesz, jak zacząć, zadaj sobie pytanie: Co powinno być następnym krokiem, aby wypełnić ten obowiązek?

Aby zwiększyć ugodowość

Wyślij wiadomość z podziękowaniami do przyjaciela, krewnego lub kogoś z pracy. Przeprowadzone niedawno badanie dowiodło, że odbiorcy takich wiadomości czerpią z podziękowań większe korzyści, niż się tego spodziewamy.

Obdarz kogoś z pracy lub z sąsiedztwa komplementem. Tego typu społeczne zachowania są zaraźliwe, ponieważ ludzie odpłacają życzliwością za życzliwość.

Aby zwiększyć otwartość

Zacznij oglądać w telewizji dramaty z napisami: otwarcie się na inne kultury poszerzy twoje horyzonty.

Zapisz się do klubu książki. Lektura książek z gatunku fantastyki jest szczególnie łączona ze wzmożoną zdolnością do brania pod uwagę punktu widzenia innych osób.

Rozdział 2.Wzloty i upadki

The Verrio pędzla Antoniego Verriego upamiętnia założenie Royal Mathematical School w Anglii w 1673 roku. Od setek lat wisi w wielkiej sali jadalnej w szkole z internatem Christ’s Hospital. Ma ponad 25 metrów długości i jest podzielony na trzy sekcje. Wiele pokoleń personelu szkolnego miało okazję go podziwiać.

Na niektórych uczniach wywarł naprawdę wielkie wrażenie. Gdy ja chodziłem tam do szkoły w latach 90., jeden z moich niesfornych kolegów o imieniu George (nie jest to jego prawdziwe imię) nałożył na nóż odrobinę masła, a potem zamachnął się i rzucił masłem w dzieło. Bo tak mu się zachciało. Tłuszcz na chwilę przykleił się do płótna, a potem spłynął, pozostawiając po sobie lepką smużkę, i spadł z głośnym plasknięciem na podłogę szkolnej jadalni.

Miłośnik rzucania masłem w dzieła sztuki został surowo ukarany, ale niecałe 12 miesięcy później został wybrany gospodarzem naszego domu (był to uczeń, którego zadaniem miało być utrzymanie porządku w internacie). Ja i moi przyjaciele nie byliśmy aniołami, ale z pewnością byliśmy bardziej dyskretni w naszych wybrykach od George’a. Wybranie go na gospodarza bardzo nas zaskoczyło. Opowiadam tę historię nie dlatego, że nadal czuję niesmak, ale dlatego, że nauczyciele w mojej szkole zachowali się w przemyślany sposób z punktu widzenia psychologii zmiany osobowości.

Jedną z wielu teorii na temat tego, jak z biegiem lat zmienia się osobowość, jest tak zwana teoria inwestycji: role, jakie przyjmujemy – małżonek, nowy pracownik lub gospodarz domu w szkole z internatem – mogą kształtować naszą osobowość. Zwłaszcza te, które zakładają cykliczne nagradzanie za pewne schematy działania.

Powierzenie mojemu koledze George’owi, który był niezłym łobuziakiem, odpowiedzialności za dom stanowiło sprytne posunięcie. Dodatkowa odpowiedzialność, publiczne okazanie, że się mu ufa, iż jest dobry, oraz nałożenie na niego obowiązku dyscypliny w wykonywaniu zadań zwiększyły jego poziom sumienności (rzeczywiście tak się stało, bo George dzisiaj jest nauczycielem!).

W tym rozdziale pokażę ci, na ile sposobów może się z czasem zmieniać twoja osobowość. Nie będę mówił tylko o rolach społecznych, jakie przyjmujemy – takich jak małżonek lub rodzic. Pomówimy także o przeciwnościach losu, takich jak rozwód bądź utrata pracy. Pokażę ci, jak się zmieniamy na różnych etapach życia, gdy dojrzewamy i się starzejemy. Świadomość tych zmian pozwoli ci je przewidywać i czerpać z nich korzyści oraz działać tak, aby minimalizować negatywne skutki przemian.

Nie jesteś czystą kartką, którą zapisujesz. Osoba, którą jesteś, stanowi produkt jedynie twoich działań lub wydarzeń życiowych. Twoja osobowość zrodziła się z mieszanki doświadczeń i genów – za 30–50 procent osobowości odpowiadają geny, które dziedziczymy po rodzicach, a reszta zależy od przeżyć życiowych.