Nagroda ebook

Moim uko­cha­nym, bar­dzo od­waż­nym dzie­ciom:

Be­atrix, Tre­vo­rowi, Tod­dowi, Nic­kowi, Sam,

Vic­to­rii, Va­nes­sie, Ma­xxowi i Za­rze.

Wszy­scy mamy bi­twy, do któ­rych mu­simy sta­nąć,

Drogi, które mu­simy przejść,

Straty, które mu­simy prze­żyć i za­ak­cep­to­wać,

Sy­tu­acje, kiedy je­ste­śmy nie­słusz­nie oskar­żani.

Mu­simy się od­ro­dzić z po­pio­łów.

Bądź­cie od­ważni jak tylko mo­że­cie,

Walcz­cie, z od­wagą, do­bro­cią, współ­czu­ciem i prze­ba­cze­niem.

Ko­chaj­cie z ca­łych sił,

Da­waj­cie so­bie na­wza­jem siłę,

I pa­mię­taj­cie, jak bar­dzo Was ko­cham

I jaka je­stem z Was dumna. Za­wsze!

Z ca­łego serca, z mi­ło­ścią

mama D.S.

Tłu­ma­cze­nie ode­zwy ge­ne­rała Char­lesa de Gaulle’az 18 czerwca 1940 roku, kiedy Fran­cja do­stała się pod nie­miecką oku­pa­cję:

DO WSZYST­KICH FRAN­CU­ZÓW

Fran­cja prze­grała bi­twę!

Ale Fran­cja nie prze­grała wojny!

Opor­tu­ni­styczny rząd ska­pi­tu­lo­wał, ule­ga­jąc pa­nice, za­po­mi­na­jąc o ho­no­rze, po­grą­ża­jąc kraj w nie­woli. Jed­nak nic nie jest stra­cone!

Nic nie jest stra­cone, po­nie­waż ta wojna jest wojną świa­tową. W Wol­nym Świe­cie po­tężne siły się nie pod­dały. Pew­nego dnia te siły zmiaż­dżą wroga. Tego dnia Fran­cja musi mieć udział w zwy­cię­stwie. I Fran­cja upo­mni się o swoją wol­ność i wiel­kość. To jest mój cel, mój je­dyny cel! Dla­tego wzy­wam wszyst­kich Fran­cu­zów, bez względu na to, gdzie się znaj­dują, żeby przy­łą­czyli się do mnie w dzia­ła­niu, w ofie­rze i na­dziei.

Na­sza oj­czy­zna zna­la­zła się w szpo­nach śmierci.

Walczmy ra­zem, aby ją ura­to­wać!

NIECH ŻYJE FRAN­CJA!

Char­les de Gaulle

Od­waga to nic in­nego jak tylko siła, która po­zwala po­ko­nać nie­bez­pie­czeń­stwo, lęk, nie­po­wo­dze­nie, nie­spra­wie­dli­wość i na­dal mieć we­wnętrzne prze­ko­na­nie, że ży­cie ze wszyst­kimi swo­imi smut­kami jest do­bre.

Do­ro­thy Thomp­son

1

Del­phine Lam­bert, ciem­no­włosa, po­ważna młoda ko­bieta, czy­tała w sku­pie­niu „Le Fi­garo” w swoim miesz­ka­niu przy rue du Cher­che-Midi w le­wo­brzeż­nym Pa­ryżu. Był Nowy Rok. Uważ­nie stu­dio­wała li­stę, jak za­wsze tego dnia, od kilku już lat. Dwu­dzie­sto­dzie­wię­cio­let­nia pu­bli­cystka mo­gła się po­szczy­cić dwiema do­brze przy­ję­tymi książ­kami i wie­loma ar­ty­ku­łami. Dłu­gie pro­ste włosy za­kry­wały część jej twa­rzy, kiedy tak ślę­czała nad ga­zetą. Geo­r­ges Po­itier, męż­czy­zna, z któ­rym miesz­kała, przy­glą­dał się jej z uśmie­chem. Zdą­żył się do­my­ślić, co czyta. Go­niła za tym ma­rze­niem, od­kąd skoń­czyła sie­dem­na­ście lat.

– Czego szu­kasz? – spy­tał ła­god­nie.

Li­sta była pu­bli­ko­wana dwa razy do roku – w Nowy Rok i czter­na­stego lipca.

– Prze­cież wiesz... Babci – od­po­wie­działa, nie pod­no­sząc wzroku, bo nie chciała się po­gu­bić.

Na li­ście fi­gu­ro­wało pięć­set na­zwisk, a ona oba­wiała się, że tego, które miała na­dzieję zo­ba­czyć, znowu tam nie bę­dzie. Do tej pory się nie po­ja­wiło, mimo wszyst­kich jej wy­sił­ków w ciągu ostat­nich dwu­na­stu lat, a pra­co­wała nad tym nie­zmor­do­wa­nie.

– Jak długo jesz­cze będą cze­kać? – mruk­nęła. Bała się ko­lej­nego za­wodu.

Jej bab­cia, Ga­ëlle de Bar­bet Pa­squ­ier, miała dzie­więć­dzie­siąt pięć lat i przej­mo­wała się tym o wiele mniej niż jej wnuczka, dla któ­rej stało się to świętą sprawą. Na li­ście znaj­do­wały się na­zwi­ska tych, któ­rzy mieli otrzy­mać Le­gię Ho­no­rową – naj­wyż­sze fran­cu­skie od­zna­cze­nie.

Ga­ëlle ni­gdy na to nie li­czyła i uwa­żała aspi­ra­cje Del­phine za zgoła nie­po­trzebne. Ale Del­phine upie­rała się, że tak po pro­stu po­winno być. Cała ro­dzina wie­działa, ile wy­siłku wkła­dała w to, żeby jej bab­cia zo­stała zre­ha­bi­li­to­wana i od­zna­czona. Ga­ëlle mia­łaby zo­stać na­gro­dzona za czyny sprzed wielu lat, z cza­sów wojny, ale te roz­działy jej ży­cia były tylko od­le­głym wspo­mnie­niem. Rzadko o tym my­ślała, chyba że py­tała ją Del­phine, a Del­phine wła­ści­wie już prze­stała py­tać. Znała całą hi­sto­rię – od­waga babci była dla niej po­tężną siłą i in­spi­ra­cją. Bab­cia była przy­kła­dem tego, jaki zda­niem Del­phine po­wi­nien być czło­wiek. I bez względu na to, czy rząd się opa­mięta, na­prawi błędy prze­szło­ści i od­zna­czy ją, czy nie, w oczach Del­phine była bo­ha­terką, tak jak dla wielu in­nych w cza­sie oku­pa­cji Fran­cji sie­dem­dzie­siąt dzie­więć lat temu.

Na­gle za­marła z ga­zetą w ręku i otwo­rzyła sze­roko oczy. Prze­czy­tała jesz­cze raz, żeby mieć pew­ność, że jej się nie przy­wi­działo, i spoj­rzała oszo­ło­miona na Geo­r­ges’a.

– O, mój Boże... jest... jest na li­ście! 

W końcu się do­cze­kała. Wszyst­kie jej pi­sma, lata do­cie­kli­wych ba­dań i wier­ce­nia dziury w brzu­chu każ­demu człon­kowi ka­pi­tuły, któ­rego mo­gła do­paść, w końcu od­nio­sły sku­tek. Jej babka zo­sta­nie od­zna­czona Or­de­rem Le­gii Ho­no­ro­wej, bę­dzie jego ka­wa­le­rem.

Pa­trzyła na Geo­r­ges’a ze łzami w oczach, jej dłoń drżała, gdy po­da­wała mu ga­zetę. Ga­ëlle de Bar­bet Pa­squ­ier. Prze­czy­tała to kilka razy, żeby mieć pew­ność, że to nie po­myłka. W końcu się tu zna­la­zła. Geo­r­ges uśmiech­nął się do niej i po­chy­lił, żeby ją po­ca­ło­wać. Wie­dział, jak ciężko na to pra­co­wała. Jej babka też o tym wie­działa i za­wsze po­wta­rzała, że po­mysł jest bez szans. A jed­nak w końcu się udało, dzięki Del­phine.

– Brawo! Do­bra ro­bota – po­chwa­lił ją. Był z niej dumny.

Nie ule­gało wąt­pli­wo­ści, że jej bab­cia to nie­zwy­kła ko­bieta i świat miał się o tym do­wie­dzieć, bo wy­róż­nili ją ro­dacy.

Po chwili wstała od stołu, żeby do niej za­dzwo­nić. Nie mo­gła się do­cze­kać, żeby jej to po­wie­dzieć. Była pewna, że bab­cia nie za­wra­cała so­bie rano głowy czy­ta­niem ga­zety, a już na pewno nie rzu­ciła się na nią tak jak ona. Ga­ëlle nie była w tym wzglę­dzie opty­mistką. Po­wta­rzała, że to się ni­gdy nie uda. A Del­phine udo­wod­niła jej, że się myli. Wy­trwa­łość w końcu zo­stała na­gro­dzona.

Ko­bie­cie na­dal drżały jej dło­nie, gdy dzwo­niła na ko­mórkę po­da­ro­waną kie­dyś babci, ale od razu, jak zwy­kle, włą­czyła się poczta gło­sowa.

– Ni­gdy nie od­biera ko­mórki – po­skar­żyła się przez ra­mię Geo­r­ges’owi.

Bab­cia uwa­żała, że to zbyt skom­pli­ko­wane i że ko­mórki nie po­trze­buje. Wo­lała ko­rzy­stać z te­le­fonu sta­cjo­nar­nego. Del­phine za­dzwo­niła więc i pod ten nu­mer i długo cze­kała: może bab­cia jest czymś za­jęta albo po­szła do ła­zienki? Ale ten te­le­fon też po­zo­stał głu­chy, poczta gło­sowa była wy­łą­czona, wró­ciła więc do stołu strasz­nie za­wie­dziona. Nie mo­gła się do­cze­kać, żeby po­wie­dzieć babci, że to się w końcu stało.

– Pew­nie po­szła do ko­ścioła – przy­po­mniał jej Geo­r­ges.

– Albo wy­szła z psem. Spró­buję jesz­cze raz za kilka mi­nut.

Ale dzie­sięć mi­nut póź­niej i po pół go­dzi­nie sy­tu­acja się po­wtó­rzyła. Del­phine nie wie­działa, co ze sobą zro­bić, do­póki nie do­dzwoni się do babci, i w końcu za­dzwo­niła do matki. Matka, oszo­ło­miona tak samo jak córka, roz­pła­kała się, gdy usły­szała no­winę. Ży­czyły tego Ga­ëlle z ca­łego serca, cho­ciaż ona sama nie chwa­liła się swo­imi czy­nami. Obie były za­wie­dzione, że nie mogą się z nią skon­tak­to­wać. Ale Ga­ëlle, choć w po­de­szłym wieku, była zdrowa i sa­mo­dzielna, wsta­wała wcze­śnie i zwy­kle miała plany, które wy­cią­gały ją z domu na cały dzień albo wie­czór. Była w świet­nej for­mie, fi­zycz­nej i umy­sło­wej, lu­biła się spo­ty­kać z przy­ja­ciółmi, cho­dzić do mu­zeów, do te­atru albo za­bie­rać psa na dłu­gie spa­cery po oko­licy czy wzdłuż Se­kwany.

– Za­dzwo­nię do niej póź­niej – po­wie­działa Del­phine do matki i znów za­częła wpa­try­wać się w li­stę, żeby się upew­nić, że na­zwi­sko babci na­dal tam jest i że to nie przy­wi­dze­nie, lecz dla nich wszyst­kich speł­nie­nie ma­rzeń, na­groda, na którą Ga­ëlle tak bar­dzo za­słu­gi­wała.

Ga­ëlle Pa­squ­ier wstała tego ranka wcze­śnie, jak za­wsze. Za­li­czyła po­ranną gim­na­stykę, zro­biła so­bie grzankę i duży ku­bek café au lait i de­lek­to­wała się nią. Co­dzienne czyn­no­ści spra­wiały jej ra­dość. Wy­ką­pała się i wy­szczot­ko­wała świet­nie ostrzy­żone śnież­no­białe włosy, uło­żone w ele­ganc­kiego boba, który pod­kre­ślał jej ary­sto­kra­tyczne rysy, a póź­niej ubrała się, żeby od­wie­dzić swoją przy­ja­ciółkę Lo­uise. Obie miesz­kały w siód­mej dziel­nicy, Ga­ëlle ro­biła so­bie zdrowy spa­cer ze swo­jego ma­łego, ale ele­ganc­kiego miesz­ka­nia przy Place du Pa­lais Bo­ur­bon do domu Lo­uise przy rue de Va­renne. Dziel­nica była wy­tworna, ale sam bu­dy­nek nie­zbyt oka­zały. Ga­ëlle miała piękne ob­razy, a jej miesz­ka­nie ume­blo­wane było im­po­nu­ją­cymi an­ty­kami. Stwo­rzyła w nim cie­płą, przy­ja­zną at­mos­ferę. Kiedy wy­cho­dziła, za­bie­rała ze sobą małą, dłu­go­włosą, brą­zową jam­niczkę Jo­se­phine – do­stała ją od wnu­ków i ni­gdy się z nią nie roz­sta­wała. Na sam wi­dok smy­czy Jo­se­phine za­czy­nała sza­leć; żeby ją za­ło­żyć, Ga­ëlle prze­ma­wiała do psa ła­god­nie i obie­cy­wała miły spa­cer.

Miesz­kała sama i do­brze so­bie ra­dziła. W ty­go­dniu przy­cho­dziła go­spo­sia, ale obiady go­to­wała so­bie sama, a kiedy tylko mo­gła, wy­cho­dziła z przy­ja­ciółmi. Sie­dem lat temu, gdy skoń­czyła osiem­dzie­siąt osiem lat, w końcu nie­chęt­nie prze­szła na eme­ry­turę. Ko­chała swoją pracę ku­ra­tora w ma­łym, ale zna­mie­ni­tym mu­zeum, po­ma­gała je za­kła­dać i była mu od­dana przez pra­wie pięć­dzie­siąt lat.

Cho­dziła na wszyst­kie ważne pa­ry­skie wy­stawy, zwy­kle ze swoją o dzie­sięć lat młod­szą przy­ja­ciółką Lo­uise. Lo­uise miała córkę w In­diach i syna w Bra­zy­lii, dla­tego ce­niła so­bie to­wa­rzy­stwo Ga­ëlle; przy­jaź­niły się od pięć­dzie­się­ciu sied­miu lat, od­kąd Ga­ëlle wró­ciła do Fran­cji po szes­na­stu la­tach spę­dzo­nych w No­wym Jorku. Lo­uise była spon­so­rem mu­zeum, gdy Ga­ëlle po­ma­gała przy jego za­kła­da­niu, i tak się za­przy­jaź­niły.

Ga­ëlle miała dwie córki, jedną w No­wym Jorku, a drugą w Pa­ryżu, i troje wnu­ków. Miała wię­cej szczę­ścia od Lo­uise – jej ro­dzina była bli­sko. Lo­uise wi­dy­wała dzieci i wnuki tylko raz do roku, gdy je­chała je od­wie­dzić, ale mimo to była we­soła i po­godna. Jej mąż pra­co­wał kie­dyś w kor­pu­sie dy­plo­ma­tycz­nym i w mło­do­ści też miesz­kali za gra­nicą.

Star­sza córka Ga­ëlle była w No­wym Jorku ban­kie­rem in­we­sty­cyj­nym i cza­ro­dzie­jem fi­nan­sów, jak jej zmarły oj­ciec. Młod­sza, Da­phne, le­karz po­łoż­nik, miała męża kar­dio­loga i ko­chała swoją pracę tak jak on. Byli za­pra­co­wani, ale na­le­gali, żeby Ga­ëlle wpa­dała do nich w każ­dej chwili. Ona jed­nak za­wsze mó­wiła, że nie chce im prze­szka­dzać. Na szczę­ście miała dość wła­snych za­jęć i przy­ja­ciół, na ogół młod­szych, bo nie­wielu lu­dzi w jej wieku było tak ak­tyw­nych i cią­gle tak cie­ka­wych świata.

Jej wnuczka, Del­phine, była dzien­ni­karką, młod­szy brat Del­phine stu­dio­wał me­dy­cynę, chciał tak jak ro­dzice zo­stać le­ka­rzem, naj­młod­szy wnuk był w pa­ry­skiej Wyż­szej Szkole Han­dlo­wej, naj­lep­szej ta­kiej uczelni. Ga­ëlle była z nich wszyst­kich dumna.

Ra­zem z Lo­uise do­brze się ba­wiły, pla­no­wały roz­rywki i wy­pady – cza­sami wy­ska­ki­wały na week­end zo­ba­czyć wy­stawę w Rzy­mie, operę w Wied­niu, ja­kieś wy­da­rze­nie kul­tu­ralne w Lon­dy­nie czy w Ma­dry­cie albo przejść się pro­me­nadą w De­au­ville. Ży­cie Ga­ëlle wciąż było cie­kawe, cza­sem cie­kaw­sze niż ży­cie jej młod­szych zna­jo­mych.

Pew­nym kro­kiem szła w stronę rue de Va­renne, do Lo­uise, z Jo­se­phine na smy­czy. Za­wsze cie­szyła się na Nowy Rok, ma­wiała, że ma na co cze­kać. Miała po­zy­tywne po­dej­ście do ży­cia, chciała żyć te­raź­niej­szo­ścią, nie prze­szło­ścią. Nie lu­biła roz­pa­mię­ty­wać tego, co za nią, wo­lała pa­trzeć przed sie­bie.

Wciąż była szczu­pła, na bie­żąco z modą, choć ubie­rała się kla­sycz­nie i od­po­wied­nio do wieku. W jej stylu i spo­so­bie no­sze­nia się było coś na wskroś fran­cu­skiego, cho­ciaż szes­na­ście lat spę­dziła w Sta­nach. Była pa­ry­żanką z krwi i ko­ści.

Mi­nęła Mu­zeum Ro­dina i Ma­ti­gnon i za­trzy­mała się przed do­mem z cięż­kimi lśnią­cymi drzwiami w ko­lo­rze ciem­nej zie­leni. Lo­uise miesz­kała w jed­nym z mo­nu­men­tal­nych osiem­na­sto­wiecz­nych do­mów z we­wnętrz­nym dzie­dziń­cem i po­wo­zow­nią, prze­bu­do­waną na ga­raże. Dom był ele­gancki, ogród za­dbany. Gdy Ga­ëlle za­pu­kała mo­siężną ko­łatką, otwo­rzył jej por­tier i grzecz­nie przy­wi­tał. We­szła po scho­dach, za­dzwo­niła. Drzwi otwo­rzyła go­spo­sia. Ga­ëlle zo­sta­wiła płaszcz w holu, roz­pięła smycz Jo­se­phine, a pies wbiegł do sa­lonu, w któ­rym Lo­uise sie­działa przy ko­minku z mod­nie ostrzy­żo­nym bia­łym pe­kiń­czy­kiem Fifi. Psy ucie­szyły się na swój wi­dok i za­częły się ba­wić, a Lo­uise uśmiech­nęła się pro­mien­nie, gdy do sa­lonu we­szła Ga­ëlle.

– Szczę­śli­wego No­wego Roku! – przy­wi­tała Ga­ëlle przy­ja­ciółkę, po­chy­liła się, dała jej bu­ziaka i usia­dła w wy­god­nym fo­telu obok niej.

Na tych dwóch fo­te­lach spę­dziły przed ko­min­kiem nie­jedno przy­jemne po­po­łu­dnie i wie­czór, roz­ma­wia­jąc o mu­zeum, dzie­ciach albo naj­śwież­szych pla­nach.

– Gra­tu­luję! – od­po­wie­działa Lo­uise. Była wy­raź­nie za­do­wo­lona.

– Czego? – Ga­ëlle wy­glą­dała na za­sko­czoną, nie miała po­ję­cia, o co cho­dzi. – Tego, że mam na karku dzie­więć­dzie­siąt pięć lat i do­ży­łam ko­lej­nego No­wego Roku? – spy­tała, śmie­jąc się. – W ta­kim ra­zie ja też ci gra­tu­luję. 

Lo­uise miała do­piero osiem­dzie­siąt pięć lat. Wiek było wi­dać po niej bar­dziej niż po Ga­ëlle, była niż­sza i peł­niej­sza, miała cie­pły, bab­ciny wy­gląd, ale rów­nież była pełna ży­cia, dla­tego lu­biły ze sobą prze­by­wać.

Psy go­niły się po po­koju, Jo­se­phine po­rwała jedną z za­ba­wek Fifi.

– Nie czy­ta­łaś ga­zety? – spy­tała Lo­uise.

Była to pierw­sza rzecz, jaką co­dzien­nie ro­biła. Obie wie­działy, co się dzieje na świe­cie, były do­brze po­in­for­mo­wane. Czy­tały naj­now­sze książki i po­ży­czały je so­bie. Da­phne za­wsze mó­wiła, że mama ją za­wsty­dza, bo ona nie miała czasu czy­tać po­wie­ści, je­dy­nie me­dyczne cza­so­pi­sma. Ga­ëlle czy­tała na­mięt­nie, po­dob­nie jak Lo­uise.

– Nie cier­pię czy­tać ga­zet przy śnia­da­niu – stwier­dziła Ga­ëlle. – To mnie przy­gnę­bia, te wszyst­kie tra­ge­die zbrod­nie prze­ciwko ludz­ko­ści i klę­ski ży­wio­łowe. Nie za­wra­ca­łam so­bie tym dzi­siaj głowy.

– A po­win­naś była – skwi­to­wała ta­jem­ni­czo Lo­uise, wy­raź­nie ucie­szona.

– Czyżby pre­zy­dent miał ko­lejny ro­mans? Prze­ga­pi­łam naj­now­szy skan­dal? – spy­tała Ga­ëlle z roz­ba­wie­niem.

– Nie, ko­chana – od­parła czule Lo­uise. – W ta­kim ra­zie, szcze­gól­nie mi miło, że pierw­sza ci gra­tu­luję, ka­wa­le­rze Or­deru.

Ga­ëlle przy­glą­dała jej się przez chwilę w mil­cze­niu. Nie mo­gła w to uwie­rzyć.

– Nie mó­wisz po­waż­nie. Nie­moż­liwe. Biedna Del­phine la­tami za­drę­czała ka­pi­tułę, ale ni­gdy nie my­śla­łam, że to moż­liwe.

Lo­uise wie­działa, że Ga­ëlle jako na­sto­latka pra­co­wała dla ru­chu oporu i w cza­sie wojny bo­ha­ter­sko ry­zy­ko­wała ży­ciem. Póź­niej zo­stała fał­szy­wie oskar­żona o ko­la­bo­ra­cję z Niem­cami. Ten cień snuł się za nią przez całe ży­cie; jej wnuczka od­waż­nie wal­czyła, żeby go roz­pro­szyć i oczy­ścić jej imię. W końcu jej się udało.

– No, wresz­cie cię zre­ha­bi­li­to­wali. Del­phine ja­koś ich prze­ko­nała. Zdo­bę­dziesz za­szczyt i uzna­nie, za­słu­gu­jesz na nie. – Lo­uise była z niej dumna.

Ga­ëlle wie­działa, że Del­phine z pew­no­ścią jest w siód­mym nie­bie.

– Skąd wiesz, że to nie­prawda, co się mó­wiło? – spy­tała ze smut­kiem Ga­ëlle. Cof­nęła się pa­mię­cią do tam­tych lat. – Może cię okła­my­wa­łam?

– Ni­gdy nie wąt­pi­łam w to, co mi po­wie­dzia­łaś. Znam cię. Do­cze­ka­łaś się spra­wie­dli­wo­ści, Ga­ëlle. Za wszystko, co zro­bi­łaś.

Ga­ëlle sie­działa w mil­cze­niu. Przez chwilę wpa­try­wała się w ko­mi­nek, a po­tem spoj­rzała na przy­ja­ciółkę.

– To było tak dawno. Ja­kie może te­raz mieć zna­cze­nie? Ja za­wsze zna­łam prawdę. Nie mo­głam ura­to­wać ani zmie­nić ży­cia tylu lu­dzi... – Na przy­kład Re­beki, do­po­wie­działa w my­ślach.

Wszystko za­częło się od Re­beki, przy­ja­ciółki, którą stra­ciła, kiedy miały sie­dem­na­ście lat. Na­dal w ma­łym skó­rza­nym pu­dełku na biurku trzy­mała jej wstążkę do wło­sów, pa­trzyła na nią od czasu do czasu... Re­beka... Jej uko­chana przy­ja­ciółka.

– Po­win­nam za­dzwo­nić do Del­phine i jej po­dzię­ko­wać – po­wie­działa w końcu z me­lan­cho­lią w gło­sie. – Ciężko nad tym pra­co­wała.

Lo­uise wi­działa, że jest prze­jęta no­winą. De­li­kat­nie wy­cią­gnęła rękę i po­gła­skała jej dłoń.

– Za­słu­gu­jesz na to, Ga­ëlle – po­wtó­rzyła z prze­ko­na­niem. – Nie mo­żesz czuć się winna. Zro­bi­łaś, co mo­głaś, dla nich wszyst­kich.

Ga­ëlle kiw­nęła głową, po­grą­żona w my­ślach. Ma­rzyła tylko o tym, żeby to była prawda.

2

W grud­niu 1940 roku, sześć mie­sięcy po tym, jak Niemcy za­jęli Fran­cję, Ga­ëlle de Bar­bet od kilku ty­go­dni miała szes­na­ście lat. Miesz­kała z ro­dzi­cami w ro­dzin­nym château w Va­len­cin pod Lyonem. Jej o dwa lata star­szy brat, Tho­mas, stu­dio­wał na pa­ry­skiej po­li­tech­nice.

Od pięt­na­stu mie­sięcy, od­kąd za­częła się wojna, żyło się ciężko – bra­ko­wało je­dze­nia, a oku­pa­cja była dla wszyst­kich okropna. Jej brat pi­sał, że w Pa­ryżu pełno jest nie­miec­kich żoł­nie­rzy i ofi­ce­rów. Zmu­szali pa­ry­żan do prze­strze­ga­nia su­ro­wych za­sad, od ósmej obo­wią­zy­wała wszyst­kich go­dzina po­li­cyjna. Cią­gle spraw­dzano do­ku­menty – każdy, kto skoń­czył szes­na­ście lat, mu­siał no­sić przy so­bie do­wód oso­bi­sty, a dwa mie­siące wcze­śniej, w paź­dzier­niku, de­kret o na­zwie „Sta­tus lud­no­ści ży­dow­skiej” ja­sno okre­ślił sta­no­wi­sko oku­panta wo­bec Ży­dów. Fran­cu­scy Ży­dzi w więk­szo­ści stra­cili pracę, zo­stali wy­da­leni z woj­ska i z po­sad rzą­do­wych. Ży­dow­skich dzien­ni­ka­rzy zwol­niono, obo­wią­zy­wał za­kaz wy­ko­ny­wa­nia wol­nych za­wo­dów. Wielu ży­dow­skich stu­den­tów wy­da­lono z uczelni, wielu Ży­dów bez po­wodu aresz­to­wano, byli nie­mile wi­dziani. Pod mia­stami wy­ra­stały obozy, w któ­rych prze­trzy­my­wano ży­dow­skie ro­dziny; ich firmy i domy prze­jęli Niemcy. W mia­stach pa­no­wała at­mos­fera stra­chu i nie­po­koju, mniej od­czu­walna w Lyonie, gdzie nie prze­śla­do­wano Ży­dów aż tak jak w Pa­ryżu, jak in­for­mo­wał brat Ga­ëlle. Oj­ciec su­rowo ją prze­strze­gał, żeby ze szkoły wra­cała pro­sto do domu, nie roz­ma­wiała z żoł­nie­rzami, choć z jej do­ku­men­tów wy­ni­kało, że jest ka­to­liczką. Byli ary­sto­kra­tami, miesz­kali w tej oko­licy od trzy­stu lat i ar­mia oku­panta ich nie za­cze­piała. Oj­ciec na­dal nad­zo­ro­wał po­sia­dłość i dzier­ża­wione fol­warki. Bo­gat­szych Ży­dów z Lyonu do tej pory nie tknięto, ale oj­ciec po­wie­dział Ga­ëlle, że Ży­dzi po­winni być na tyle mą­drzy, żeby wy­je­chać, za­nim za­czną się kło­poty. Wszystko to wy­da­wało się nie­re­alne, ciężko było w to uwie­rzyć, skoro zna­jome ży­dow­skie ro­dziny nie do­świad­czyły żad­nych nie­przy­jem­no­ści.

Naj­lep­szą przy­ja­ciółką Ga­ëlle była Re­beka Feld­mann. Jej oj­ciec był naj­bo­gat­szym i naj­bar­dziej sza­no­wa­nym miej­sco­wym ban­kie­rem. Ro­dzina Feld­man­nów po­cho­dziła z Nie­miec, miesz­kali w Lyonie od trzech po­ko­leń i nie mieli się czego oba­wiać, w każ­dym ra­zie tak im się wy­da­wało. Ga­ëlle po­wtó­rzyła Re­bece, co mówi jej oj­ciec, a ona od­parła, że jej ro­dzice też o tym roz­ma­wiali, ale oj­ciec się nie mar­twi. Kilku nie­miec­kich ofi­ce­rów zde­po­no­wało na­wet pie­nią­dze w jego banku. Do­szły ich jed­nak po­gło­ski o tym, że bied­niej­sze ży­dow­skie ro­dziny wy­pę­dzano z do­mów do in­nych miast, i o obo­zach w oko­licy. Żadna z dziew­czy­nek nie sły­szała, żeby ko­goś tam ze­słano, na ra­zie krą­żyły tylko słu­chy i plotki.

Nie było ta­jem­nicą, że Feld­man­nom wio­dło się o wiele le­piej niż Bar­be­tom, któ­rych for­tuna z roku na rok po­woli się kur­czyła. Ga­ëlle pod­słu­chała, jak oj­ciec mó­wił, że mają dużo ziemi, mało pie­nię­dzy, ale ni­czego im nie bra­kuje. Ich château był jed­nym z naj­star­szych i naj­oka­zal­szych w oko­licy. Ro­dzice Ga­ëlle, poza ostrze­że­niem, żeby nie roz­ma­wiała z żoł­nie­rzami, nie ogra­ni­czali jej. Na­dal co­dzien­nie jeź­dziła ro­we­rem do szkoły i za­trzy­my­wała się po dro­dze u Re­beki. Za­wsze sta­rała się mieć tyle czasu, żeby spę­dzić parę mi­nut w kuchni Feld­man­nów, gdzie ku­charka i dwie po­ko­jówki po­da­wały im świeżo upie­czone ro­ga­liki, brioszki i bu­łeczki na­dzie­wane cze­ko­ladą. Była to ulu­biona pora dnia dla Ga­ëlle. Sym­pa­tyczna ku­charka za­wsze da­wała im kilka bu­łe­czek do szkoły.

Dziew­czynki przy­jaź­niły się od przed­szkola. Re­beka miała dwóch młod­szych braci, dwu­na­sto- i czter­na­sto­let­niego, i pię­cio­let­nią sio­strę Lotte. Re­beka uwa­żała ją za nie­zno­śną, ale Ga­ëlle ko­chała ją od nie­mow­laka, a i Lotte ko­chała ją. Bra­cia cho­dzili do tej sa­mej szkoły, co one.

Feld­man­no­wie mieli wielki dom, nie tak duży jak château Bar­be­tów, ale o wiele bar­dziej ele­gancki, z pięk­nymi me­blami i ob­ra­zami. Matka Re­beki ku­po­wała luk­su­sowe ubra­nia w Pa­ryżu, no­siła bi­żu­te­rię i fu­tra. Ga­ëlle uwiel­biała ich od­wie­dzać, za­wsze czuła się u nich mile wi­dziana. Jej matka była nie­śmiała, bar­dziej po­wścią­gliwa i nieco szorstka; Ga­ëlle le­piej się czuła u Re­beki niż we wła­snym domu. Za­nim Tho­mas wy­je­chał na stu­dia, lu­bił dro­czyć się z dziew­czyn­kami, ale w ciągu roku spo­waż­niał. Żył oku­pa­cją, go­dzi­nami roz­ma­wiał o niej z oj­cem, kiedy przy­jeż­dżał do domu. Ga­ëlle trak­to­wał jak dziecko i spę­dzał z nią nie­wiele czasu.

Dwa ty­go­dnie przed Bo­żym Na­ro­dze­niem, w dro­dze do szkoły, pod­je­chała do domu Re­beki. Gdy zna­la­zła się za za­krę­tem, zza któ­rego wi­dać było dom, do­strze­gła dwie po­li­cyjne cię­ża­rówki i ta­bun żan­dar­mów. Zwol­niła, żeby zo­ba­czyć, co się dzieje, za­nim pod­je­dzie bli­żej, i wi­działa, jak dwóch po­li­cjan­tów wy­ciąga z domu ojca Re­beki, a dwóch in­nych jego żonę, ści­ska­jącą za rączkę pię­cio­let­nią prze­ra­żoną i za­pła­kaną Lotte. Chłop­ców ze­pchnęli ze scho­dów – wy­lą­do­wali na pu­pie na dole, dwaj inni żan­darmi wsa­dzili ich do jed­nego z sa­mo­cho­dów. A po­tem zo­ba­czyła Re­bekę, jej roz­wiane dłu­gie ja­sne włosy, któ­rych nie zdą­żyła spleść, i to, jak je­den z żoł­nie­rzy wrzuca ją do sa­mo­chodu jak szma­cianą lalkę. Była drobna, włosy miała tego sa­mego ko­loru co Ga­ëlle. W szkole czę­sto mó­wili, że wy­glą­dają jak sio­stry, choć Ga­ëlle była tro­chę wyż­sza. W pew­nej chwili oczy Re­beki na­po­tkały wzrok Ga­ëlle, po­tem żan­darm wcią­gnął ją do cię­ża­rówki i znik­nęła. Ga­ëlle zo­ba­czyła, jak je­den z męż­czyzn ściąga ele­gancki hom­burg z głowy pana Feld­manna, rzuca go na zie­mię i zgniata bu­tem. Usły­szała jak mówi:

– Nie bę­dzie panu po­trzebny tam, do­kąd pan je­dzie.

Ga­ëlle dud­niło serce. Przy­glą­dała się tej sce­nie z prze­ra­że­niem i nie miała od­wagi po­dejść. Chwilę póź­niej zo­ba­czyła, jak cię­ża­rówka od­jeż­dża, a za nią sa­mo­chód ko­men­danta po­li­cji. Chciała za nimi po­je­chać, ale wie­działa, że nie może. Nie mo­gła po­jąć, dla­czego to fran­cu­scy żan­darmi i po­li­cjanci wy­pę­dzają ich z domu. Nie ro­bili tego nie­mieccy żoł­nie­rze, ale ro­dacy. Chwilę póź­niej z pła­czem pod­je­chała na ro­we­rze do domu i tyl­nymi scho­dami wbie­gła do kuchni. Ku­charka i obie po­ko­jówki wy­glą­dały na prze­ra­żone, z pie­kar­nika uno­sił się za­pach przy­pa­la­nych sma­ko­wi­to­ści, nikt się nie ru­szał.

– Co się stało? Do­kąd ich za­bie­rają?! – krzyk­nęła Ga­ëlle, szlo­cha­jąc, a ku­charka od­wró­ciła się do niej z fu­rią.

– Wy­noś się stąd! Ale już! Nie masz tu czego szu­kać! Ucie­kaj! – Wska­zała drzwi. Od­zy­wała się do niej jak ni­gdy wcze­śniej.

Ga­ëlle wi­działa, że po­ko­jówki pła­czą. Po­wie­dziano im, że zo­staną aresz­to­wane za to, że pra­cują dla Ży­dów, je­żeli na­tych­miast nie opusz­czą domu; żan­darmi za­po­wie­dzieli, że wrócą. Sły­chać było od­głosy po­śpiesz­nych kro­ków na scho­dach, po­zo­stałe po­ko­jówki się pa­ko­wały.

– Do­kąd ich za­brali? – spy­tała Ga­ëlle ku­charkę. Była zroz­pa­czona.

– Nie wiem... Pew­nie do obozu. Dawno po­winni byli wy­je­chać. – Wy­glą­dała na roz­trzę­sioną, ale zro­biła się nieco ła­god­niej­sza dla Ga­ëlle niż w pierw­szej chwili. – Idź już i nie wra­caj. Żan­darmi po­wie­dzieli, że po po­łu­dniu dom przej­mują Niemcy. Feld­man­no­wie nie wrócą.

– Mu­szę ją od­na­leźć. – Ga­ëlle była roz­go­rącz­ko­wana.

– Nie, nie mu­sisz. – Przy­sa­dzi­sta ko­bieta chwy­ciła ją mocno za ra­miona i po­trzą­snęła nią. – Daj spo­kój. Nie po­zwolą ci jej zo­ba­czyć.

– Jak mogą ich tak trak­to­wać? – Ga­ëlle za­no­siła się od pła­czu, gdy ku­charka, za­wsze dla niej taka miła, pchała ją ku drzwiom.

– To Ży­dzi. Za­po­mnij, że ich znasz. Mo­żesz się przez to tylko na­ba­wić kło­po­tów. Idź już... – Zde­cy­do­wa­nym ru­chem wy­pchnęła ją za drzwi i za­mknęła je za nią na klucz.

Ga­ëlle z tru­dem ze­szła po scho­dach, wzięła ro­wer i od­je­chała. Była wstrzą­śnięta, mar­twiła się o przy­ja­ciółkę. Po­li­cja obe­szła się z nimi tak bez­dusz­nie, jakby na sa­mo­chód wrzu­cali śmieci. Ga­ëlle nie miała po­ję­cia, do­kąd ich za­brali. Po dro­dze do szkoły ze zde­ner­wo­wa­nia dwa razy spa­dła z ro­weru, po­darła su­kienkę i się spóź­niła. Z za­dra­paną ręką i roz­bi­tym ko­la­nem wy­glą­dała jak sie­dem nie­szczęść.

– Co ci się stało? – spy­tał chło­piec, któ­rego ni­gdy nie lu­biła, gdy we­szła, kuś­ty­ka­jąc, do klasy.

– Mia­łam po dro­dze wy­pa­dek. – Nie chciała opo­wia­dać o tym, co się stało z Feld­man­nami. Ni­komu już nie ufała. W jed­nej chwili wszystko się zmie­niło.

– Gdzie Re­beka? – spy­tał, ale nie od­po­wie­działa.

– Nie wiem – mruk­nęła przez ra­mię. – Może jest chora. – Albo mar­twa, po­my­ślała z prze­ra­że­niem.

Mu­siała ją od­na­leźć, nie ba­cząc na to, co po­wie­działa ku­charka. Nie miała za­miaru za­po­mnieć o przy­ja­ciółce ani o ni­kim z jej ro­dziny. Do­kąd­kol­wiek ich za­wieźli, musi ich od­na­leźć.

Cały dzień prze­sie­działa w szkole jak ogłu­szona, po­tem wzięła ro­wer, po­je­chała do domu i po­szła szu­kać ojca. Wra­cał wła­śnie ze stajni, pro­wa­dził ku­la­wego ko­nia. Prze­jeż­dżała obok domu Feld­man­nów, wi­działa sa­mo­chody żoł­nie­rzy i ofi­cera, kilku męż­czyzn wno­siło ku­fry i wa­lizki. Wpro­wa­dzali się.

Opo­wie­działa ojcu, co się stało rano, a on słu­chał ze zmarsz­czo­nym czo­łem.

– Wi­dział cię tam ktoś? Cho­dzi mi o żoł­nie­rzy? – spy­tał oschle.

– Nie, za­cze­ka­łam, aż od­jadą. – Nie po­wie­działa mu, że wi­działa ją Re­beka i że ich spoj­rze­nia na chwilę się spo­tkały, za­nim wrzu­cono ją do sa­mo­chodu. – Po­tem we­szłam do środka i po­roz­ma­wia­łam z ku­charką. Nie wie­działa, do­kąd ich za­brali.

– Do obozu – po­wie­dział z prze­ko­na­niem oj­ciec. On też był wy­raź­nie wstrzą­śnięty. Oba­wiał się tego. Sły­szał, że ta­kie rze­czy działy się w Pa­ryżu, ale w Lyonie ani w oko­licy do tej pory nic po­dob­nego nie miało miej­sca. Skoro za­bie­rają lu­dzi ta­kich jak Feld­man­no­wie, ża­den Żyd nie jest bez­pieczny. – Nie chcę, że­byś wra­cała do tego domu, nie pró­buj jej szu­kać. Nie mo­żesz do niej po­je­chać, Ga­ëlle. Ja­sne? I tak ni­czego się nie do­wiesz. Nie­bez­piecz­nie jest na­wet py­tać.

– Mu­szę ją od­na­leźć, tato – po­wie­działa ża­ło­śnie Ga­ëlle.

– Nie! – krzyk­nął. – Idź do swo­jego po­koju.

Z pła­czem we­szła do domu i po­ło­żyła się do łóżka. Po­tworna scena, którą wi­działa rano, prze­wi­jała się bez prze­rwy w jej gło­wie. Matka była dla niej dziś rów­nie su­rowa. Wie­działa, jak bar­dzo dziew­czynki się ko­chają, ale trzeba było o tym za­po­mnieć. Gdyby Ga­ëlle się uparła, żeby od­na­leźć Re­bekę, mo­gła na­py­tać im wszyst­kim biedy.

– Obie­caj, że nie bę­dziesz pró­bo­wała jej szu­kać. 

Matka wy­glą­dała na bladą i chorą. Nie znała Feld­man­nów za do­brze, je­dy­nie ze szkoły, ale nie miała wąt­pli­wo­ści, że zna­jo­mość z nimi stała się nie­bez­pieczna. Skoro ich za­brali, można się było do­my­ślać, że wy­ślą ich do obozu dla Ży­dów, może na­wet do obozu pracy, pew­nie w Niem­czech albo na Wscho­dzie. Na ra­zie schwy­ta­nych Ży­dów prze­trzy­my­wano we Fran­cji, krą­żyły jed­nak słu­chy, że czeka ich coś znacz­nie gor­szego.

Ga­ëlle nie chciała zejść na ko­la­cję. Ro­dzice zmu­sili ją, ale nie mo­gła jeść. Na­stęp­nego dnia nie było lek­cji, zo­stała więc w łóżku i roz­my­ślała o Re­bece. Dwa dni póź­niej usły­szała, jak dwaj na­jemni rol­nicy ojca roz­ma­wiali o tym, że ty­dzień wcze­śniej schwy­tano Ży­dów i prze­wie­ziono do obozu Cham­ba­ran w Vienne, pięć­dzie­siąt pięć ki­lo­me­trów na po­łu­dnie od Lyonu, sie­dem­na­ście ki­lo­me­trów od Va­len­cin. Ga­ëlle po­czuła, że to sam Bóg daje jej te in­for­ma­cje. Na­za­jutrz, za­miast po­je­chać na ro­we­rze do szkoły, pra­wie dwie go­dziny je­chała bocz­nymi wiej­skimi dro­gami, póki nie zo­ba­czyła obozu, któ­rego ni­gdy wcze­śniej nie wi­działa. Był to roz­le­gły te­ren, ogro­dzony wy­so­kim me­ta­lo­wym i drew­nia­nym pło­tem, z ba­ra­kami, na­mio­tami i długą staj­nią albo sto­do­łami. Wi­działa, jak lu­dzie z do­byt­kiem wcho­dzą do nich i z nich wy­cho­dzą. Męż­czyzn, ko­biet i dzieci w róż­nym wieku pil­no­wali straż­nicy z bro­nią, ale nie było ich tylu, ilu się oba­wiała. Nie za­uwa­żyła psów ani żoł­nie­rzy, ani wież straż­ni­czych. Po­czuła ulgę.

Po­je­chała da­lej wy­bo­istą drogą. Nikt jej nie za­uwa­żył. W pew­nym miej­scu wą­ska ścieżka zbli­żała się do płotu. Ga­ëlle sta­nęła i ob­ser­wo­wała obóz. Po chwili ja­kimś cu­dem do­strze­gła Mi­chela, jed­nego z braci Re­beki. Po­ma­chała mu, za­uwa­żył ją i pod­szedł do ogro­dze­nia.

– Co ty tu ro­bisz? – spy­tał zdu­miony.

– Przy­je­cha­łam zo­ba­czyć, jak się ma­cie. Gdzie Re­beka?

Uśmiech­nął się do zna­jo­mej dziew­czyny z dłu­gimi ja­snymi war­ko­czami, cho­ciaż w domu uwiel­biał ją draż­nić i drę­czyć.

– Jest w środku, z mamą i Lotte. Ta­cie udało się ukryć tro­chę pie­nię­dzy, za­pła­cił ko­muś, że­by­śmy do­stali miej­sce w sto­dole. Na dwo­rze jest w nocy po­twor­nie zimno. 

Zbli­żały się święta, zie­mia była prze­mar­z­nięta.

– Mogę ją zo­ba­czyć? – spy­tała zde­ner­wo­wana Ga­ëlle.

– Osza­la­łaś. Jak cię zła­pią, za­mkną cię z nami.

– Nie za­mkną. Nie je­stem Ży­dówką – po­wie­działa roz­sąd­nie, a on ski­nął głową i obie­cał, że po­wie sio­strze, że tu jest.

Cze­kała dzie­sięć mi­nut. Za­sta­na­wiała się, czy Mi­chel wróci, aż na­gle zo­ba­czyła Re­bekę w cien­kiej su­kience bez płasz­cza. Nie zdą­żyła go wło­żyć, gdy ich za­bie­rali. Tylko oj­ciec wziął ze sobą palto, ale po przy­jeź­dzie do obozu od­dał je żo­nie; Lotte ku­liła się pod nim w stajni ra­zem z matką. Chłopcy mieli na so­bie swe­try, a Re­beka tylko weł­nianą su­kienkę, w któ­rej miała iść do szkoły. Trzę­sła się, gdy pod­cho­dziła do płotu, zdu­miona wi­do­kiem Ga­ëlle. My­ślała, że brat chce jej zro­bić żart, kiedy po­wie­dział, że ona tu jest.

– Nie po­win­naś tu przy­jeż­dżać – po­wie­działa.

Wi­dać było, że jest prze­ra­żona. Ga­ëlle szybko zdjęła płaszcz i prze­ci­snęła go przez siatkę. Upadł na zie­mię, Re­beka go pod­nio­sła. 

– Roz­cho­ru­jesz się – za­pro­te­sto­wała. Czuła się winna, że go bie­rze, ale był cie­pły i ucie­szyła się, że go ma.

– Włóż – na­le­gała Ga­ëlle. Ich spoj­rze­nia się spo­tkały, było w nich wszystko, co do sie­bie czuły. – Nie bądź głu­pia. To­bie jest bar­dziej po­trzebny niż mnie. Przy­jadę ju­tro – obie­cała.

– A jak cię zła­pią? – spy­tała Re­beka z trwogą.

– Nie zła­pią, ko­cham cię, głup­ta­sie – po­wie­działa Ga­ëlle, a Re­beka się uśmiech­nęła.

– To ty je­steś głu­pia, że tu przy­je­cha­łaś. Ja też cię ko­cham. Jedź, żeby cię nie zła­pali. – W płasz­czu drżała mniej.

– Do zo­ba­cze­nia ju­tro. – Ga­ëlle uśmiech­nęła się i wsia­dła na ro­wer.

– Nic nie szko­dzi, jak nie przy­je­dziesz – rze­kła Re­beka z na­dzieją, że przy­ja­ciółka jed­nak przy­je­dzie.

Ga­ëlle za­wró­ciła i od­je­chała. Sta­rała się nie zwra­cać na sie­bie uwagi, ale nikt jej nie za­uwa­żył.

Do domu wra­cała dwie go­dziny, a kiedy do­je­chała, trzę­sła się z zimna. Po­szła do swo­jego po­koju, żeby nikt nie zdą­żył zo­ba­czyć, że jest bez płasz­cza. W nocy za­kra­dła się na strych, żeby zna­leźć swoje stare ubra­nia i na­stęp­nego dnia za­wieźć płaszcz Lotte. Zna­la­zła taki, który po­wi­nien być do­bry, zwi­nęła go naj­moc­niej jak się dało, żeby zmie­ścił się do ko­szyka na ro­we­rze. Płaszcz był z czar­nego ak­sa­mitu z gro­no­sta­jo­wym koł­nie­rzem, Ga­ëlle pa­mię­tała, że miała go na so­bie dawno temu w Boże Na­ro­dze­nie, jesz­cze za ży­cia babci, która przy­je­chała do nich w od­wie­dziny.

Przy ko­la­cji była mil­cząca, ale ro­dzice chyba nie zwró­cili na to uwagi. Nie było zbyt wielu te­ma­tów do roz­mów, wszyst­kie wia­do­mo­ści były złe. Matka do­stała list od Tho­masa, pra­wie cały za­ma­zany przez cen­zo­rów, ale po­wie­działa, że wy­nika z niego, że wszystko jest w po­rządku.

Na­stęp­nego dnia Ga­ëlle za­miast do szkoły znów po­je­chała do przy­ja­ciółki. Re­beka cze­kała na ze­wnątrz, ob­ser­wu­jąc płot, i po­de­szła, gdy tylko zo­ba­czyła nad­jeż­dża­jącą Ga­ëlle, która za­trzy­mała się pod drze­wem. Wzięła płaszcz dla Lotte, Ga­ëlle dała jej też parę ja­błek, ba­to­ni­ków cze­ko­la­do­wych i kilka kro­mek chleba za­wi­nię­tych w ser­wetkę, na wy­pa­dek gdyby byli głodni. Nie od­wa­żyła się za­brać wię­cej. Re­beka z wdzięcz­no­ścią wzięła je­dze­nie. Miała na so­bie płaszcz Ga­ëlle, o wiele na nią za długi, po­wie­działa, że wa­runki w obo­zie są po­tworne, lu­dzie cho­rują, jest im zimno i mają za mało je­dze­nia. Do­sta­wali tylko zupę, czer­stwy chleb i tro­chę wa­rzyw, bili się o je­dze­nie. Nie było gdzie się myć, mieli tu tylko wy­chodki, w do­datku nie­wiele. Znali kilka ro­dzin, które spo­tkali w obo­zie. Dwie pra­cow­nice jej ojca były zdu­mione, gdy się do­wie­działy, że Feld­man­no­wie też się tu zna­leźli. Zro­zu­miały, że sy­tu­acja jest na­prawdę zła.

Od tej pory Ga­ëlle co­dzien­nie pro­sto po szkole je­chała do obozu. Prze­stała jeść dru­gie śnia­da­nie i wszystko za­wo­ziła Re­bece. Do domu wra­cała co­dzien­nie tuż przed ko­la­cją, matce mó­wiła, że musi dłu­żej zo­sta­wać w szkole, po­ma­gać przy młod­szych dzie­ciach i sprzą­tać, a matka jej wie­rzyła. Jeź­dziła wier­nie każ­dego dnia, z wy­jąt­kiem Bo­żego Na­ro­dze­nia i jed­nego ty­go­dnia w lu­tym, kiedy za­cho­ro­wała na grypę. Ja­kimś cu­dem ża­den z obo­zo­wych straż­ni­ków ni­gdy jej nie za­uwa­żył. Było ich nie­wielu, na ogół mło­dzi. W obo­zie prze­trzy­my­wano głów­nie ro­dziny z dziećmi, straż­nicy nie wy­ka­zy­wali więc zbyt­niej czuj­no­ści, uwagę sku­piali na krę­cą­cych się po obo­zie lu­dziach, nie na pło­cie.

Ga­ëlle od­wie­dzała Re­bekę już od pię­ciu mie­sięcy, kiedy w maju po raz pierw­szy za­uwa­żył ją straż­nik. Wła­śnie po­dała jej ja­sno­nie­bie­ską wstążkę, w tym sa­mym od­cie­niu, co ich oczy – obie miały ta­kie same, po­dob­nie jak ja­sne włosy. Wstążka za­ha­czyła się o płot, kiedy Re­beka ją chwy­tała, mały ka­wa­łek za­cze­pił się o drut kol­cza­sty. Ga­ëlle ze­rwała go i scho­wała do kie­szeni, a wtedy straż­nik krzyk­nął, że ma stać. Za­marła.

– Ej! Co ty tu ro­bisz? – Skie­ro­wał broń w dół. Sta­rał się, żeby jego ton brzmiał po­waż­nie.

Był nie­wiele star­szy od nich, mo­głyby go znać ze szkoły.

– Za­trzy­ma­łam się, żeby za­py­tać, co to jest – po­wie­działa nie­win­nie, uśmie­cha­jąc się do niego. Wy­da­wało jej się, że serce za chwilę wy­sko­czy jej z piersi, tak mocno ło­mo­tało.

– Obóz letni dla ro­dzin – od­po­wie­dział, uśmie­cha­jąc się do niej. Była ładna, tak jak Re­beka, ale na nią nie zwra­cał uwagi, bo wie­dział, że jest Ży­dówką. – Miesz­kasz nie­da­leko?

Kiw­nęła głową, a on znów skie­ro­wał broń w dół, na ścieżkę.

– Jedź do domu. Nie masz tu czego szu­kać, to miej­sce dla bied­nych. Przy­jeż­dżają z miast, żeby za­żyć świe­żego po­wie­trza.

Ga­ëlle sta­rała się mieć taką minę, jakby mu wie­rzyła. Ru­szyła drogą, nie oglą­da­jąc się na Re­bekę, ale usły­szała, jak straż­nik su­ro­wym to­nem ka­zał jej wra­cać do stajni. Nie­bez­piecz­nie było się oglą­dać, nie zro­biła tego. Za­trzy­mała się, żeby zła­pać od­dech i się uspo­koić, do­piero wtedy, gdy już nie było wi­dać obozu. Wy­cią­gnęła z kie­szeni ka­wa­łek błę­kit­nej wstążki, trzy­mała go przez chwilę i my­ślała o Re­bece. Cie­szyła się, że nie stało się nic gor­szego. Nie mo­gła uwie­rzyć, że Feld­man­no­wie sie­dzą tam już od pię­ciu mie­sięcy. Przez cały ten czas przy­jeż­dżali na­stępni Ży­dzi, ale ni­g­dzie ich nie wy­sy­łano, trzy­mano ich po pro­stu w obo­zie. Re­beka po­wie­działa, że krążą po­gło­ski, że mają zo­stać prze­nie­sieni, ale na ra­zie nic ta­kiego się nie stało. Oj­ciec Re­beki pró­bo­wał spo­tkać się z ko­men­dan­tem, żeby się do­wie­dzieć, do­kąd ich prze­niosą, ale ten nie chciał go wi­dzieć. Do czerwca w obo­zie było już kilka ty­sięcy osób. Ga­ëlle i inni za­uwa­żyli, że ze szkoły znik­nęło kilku ko­le­gów. Ży­dow­skie ro­dziny wy­pa­ro­wy­wały jedna po dru­giej, nikt nie mó­wił, co się z nimi stało. Pew­no­ści nikt nie miał, a py­tać było nie­bez­piecz­nie.

Tego lata do­wódca miej­sco­wej jed­nostki nie­miec­kiej prze­jął château. Matka Ga­ëlle za­pro­wa­dziła ją do łóżka, jak tylko się o tym do­wie­dzieli, a oj­ciec raz jesz­cze ostrzegł ją, żeby trzy­mała się z da­leka od żoł­nie­rzy.

Gdy żoł­nie­rze się wpro­wa­dzili, Bar­be­to­wie zo­stali prze­nie­sieni na górę do po­miesz­czeń dla służby na pod­da­szu, ofi­ce­ro­wie za­jęli ich po­koje na dole. Słu­żący pra­co­wali te­raz dla ofi­ce­rów i żoł­nie­rzy. Bar­be­to­wie mo­gli scho­dzić na dół w nocy, żeby przy­go­to­wać so­bie po­si­łek. Aga­the, matka Ga­ëlle, pra­wie w ogóle nie wy­cho­dziła z po­koju. Nerwy miała zszar­gane od ży­cia w cią­głym stra­chu, pod jed­nym da­chem z oku­pan­tami.

Do­wódca był uprzejmy, a Ga­ëlle, zgod­nie z za­le­ce­niami ojca, więk­szość czasu spę­dzała na gó­rze, chyba że je­chała do szkoły albo do Re­beki, a jeź­dziła do niej pra­wie co­dzien­nie. Kiedy zro­biło się cie­plej, przy­wio­zła kilka ba­weł­nia­nych su­kie­nek dla niej i dla Lotte. Re­beka mó­wiła, że jej matka cią­gle pła­cze i od zimy ma upo­rczywy ka­szel. Pana Feld­manna i in­nych męż­czyzn zmu­szono do wy­da­wa­nia je­dze­nia i sprzą­ta­nia wy­chod­ków. Ciężko było to so­bie wy­obra­zić. Ga­ëlle wie­działa, że w domu Feld­man­nów rów­nież miesz­kają nie­mieccy ofi­ce­ro­wie. Ci z château przy­naj­mniej na ra­zie byli dla nich mili. Je­den zo­sta­wił dla niej cze­ko­ladki w kuchni, ale jej oj­ciec Ra­phaël nie po­zwo­lił za­brać ich na górę. Dużo czasu spę­dzał te­raz poza do­mem, jeź­dził do dzier­żaw­ców na fol­warki. Mó­wił, że musi im po­ma­gać w pracy, bo bra­kuje lu­dzi. Czuł ulgę, że do­wódca pa­nuje nad swo­imi żoł­nie­rzami. Jak do­tąd ża­den nie za­cze­piał Ga­ëlle.

Lato było dłu­gie i go­rące, Ga­ëlle jeź­dziła do Re­beki, kiedy tylko mo­gła, ale Aga­the czę­sto cho­ro­wała i Ga­ëlle mu­siała zo­sta­wać, żeby jej po­ma­gać. Re­beka mó­wiła, że jej mama też cały czas cho­ruje, jak wielu lu­dzi w obo­zie. Było kilku le­ka­rzy, ale bra­ko­wało le­ków. Ga­ëlle za­uwa­żyła, że Re­beka bar­dzo schu­dła, zo­stały skóra i ko­ści. Cały czas no­siła nie­bie­ską wstążkę. Ga­ëlle przy­wio­zła jej też czer­woną, ale ona wo­lała błę­kitną, tę, któ­rej skra­wek Ga­ëlle miała w domu, w szu­fla­dzie.

We wrze­śniu Ga­ëlle po­szła do ostat­niej klasy. W czerwcu przy­szłego roku cze­kała ją ma­tura, a po­tem, je­sie­nią, miała wy­je­chać na stu­dia do Pa­ryża, oj­ciec jed­nak już jej za­po­wie­dział, że nie po­je­dzie. Nie chciał pu­ścić jej sa­mej do sto­licy peł­nej nie­miec­kich żoł­nie­rzy. Dość miał zmar­twie­nia z Tho­ma­sem, który tam miesz­kał, mowy nie było, żeby pu­ścił do Pa­ryża dziew­czynę. Po­wie­dział, że ze stu­diami bę­dzie mu­siała za­cze­kać, aż skoń­czy się oku­pa­cja, że jest po­trzebna w domu do opieki nad matką. Tho­mas przy­je­chał do nich tylko raz, w sierp­niu, na dwa ty­go­dnie, a po­tem wró­cił do Pa­ryża. Pra­co­wał w re­stau­ra­cji, żeby czę­ściowo po­kryć swoje wy­datki. Bar­be­to­wie nie za­ra­biali, bo wszyst­kie plony, które zwy­kle szły na sprze­daż, re­kwi­ro­wali Niemcy, więc nie mieli co sprze­da­wać, le­d­wie byli w sta­nie sami się wy­ży­wić. Ich go­spo­sia, Apol­line, cza­sami od­kła­dała dla nich resztki ofi­cer­skich po­sił­ków, cho­wała je w kre­den­sie, ale je­dze­nia za­wsze było za mało i z dnia na dzień chu­dli.

W obo­zie wa­runki się po­gor­szyły – wró­ciły chłody, zima była ostra i wcze­śnie za­czął pa­dać śnieg. W grud­niu mi­jał rok, od­kąd Feld­man­no­wie zna­leźli się tu­taj. Wy­da­wało się, że to cała wiecz­ność, krą­żyły po­gło­ski, że za­trzy­ma­nych czeka wy­wózka, ale na ra­zie nic się nie zmie­niło. W obo­zie żyło wtedy w po­twor­nych wa­run­kach pięć ty­sięcy lu­dzi. Nie­któ­rych przy­słano z Pa­ryża i z Mar­sy­lii. W oko­licy jak grzyby po desz­czu po­wsta­wały po­dobne miej­sca, bo co­raz wię­cej Ży­dów wy­pę­dzano z do­mów, wy­ry­wano z co­dzien­nego ży­cia i kie­ro­wano do obo­zów, w któ­rych cze­kali na prze­nie­sie­nie do obo­zów pracy. Ich osta­teczny los na­dal był nie­znany i dla wszyst­kich był źró­dłem nie­po­koju.

Dziew­czynki miały już wtedy sie­dem­na­ście lat. Któ­re­goś dnia Re­beka spy­tała Ga­ëlle, czy jej zda­niem ży­cie bę­dzie jesz­cze kie­dyś nor­malne, a ta za­pew­niła, że tak. Tyle do­brego, że nikt z Feld­man­nów nie za­cho­ro­wał po­waż­nie i ni­g­dzie ich nie wy­wie­ziono.

Ga­ëlle za­czy­nała my­śleć, że może po pro­stu będą ich tu trzy­mać. Mo­gła od­wie­dzać Re­bekę pra­wie co­dzien­nie, bo w obo­zie było te­raz tylu lu­dzi, że straż­nicy zwra­cali na ogro­dze­nie jesz­cze mniej­szą uwagę. W cie­płe let­nie dni Ga­ëlle sia­dała cza­sami na ziemi, chwy­tały się z Re­beką za ręce i roz­ma­wiały. Parę razy wy­szli się przy­wi­tać jej bra­cia. Ro­dzice Re­beki nie wie­dzieli, że Ga­ëlle na­dal ją od­wie­dza. Bar­be­to­wie też nie. Matki Ga­ëlle nie ob­cho­dziło już wcale to, co się dzieje poza jej po­ko­jem, a ojca ni­gdy nie było, po­chła­niały go sprawy na te­re­nie po­sia­dło­ści. Ga­ëlle mo­gła dzięki temu ro­bić, co chciała.

W marcu 1942 roku, pięt­na­ście mie­sięcy po tym, jak Feld­man­no­wie zna­leźli się w obo­zie, było jesz­cze strasz­nie zimno. Re­beka była mocno prze­zię­biona, gdy Ga­ëlle przy­je­chała ją od­wie­dzić, wy­glą­dała, jakby miała go­rączkę. Ga­ëlle po­ca­ło­wała ją przez płot w po­li­czek i po­czuła, że jest roz­pa­lona, cho­ciaż mocno się trzę­sła. Dwa dni póź­niej Ga­ëlle też się roz­cho­ro­wała, wi­docz­nie się od niej za­ra­ziła. Matka ka­zała jej przez ty­dzień le­żeć w łóżku, go­spo­sia przy­no­siła jej zupę do po­koju na pod­da­szu. W końcu, gdy tylko po­czuła się le­piej, wsia­dła na ro­wer, żeby po­je­chać do obozu.

Na­dal była słaba, nogi miała jak z waty i jazda za­brała jej wię­cej czasu niż zwy­kle. Gdy do­je­chała na miej­sce, z da­leka za­uwa­żyła, że wszystko wy­gląda ina­czej, ale nie wie­działa, co się stało. Pod­je­chała do ogro­dze­nia i z prze­ra­że­niem stwier­dziła, że obóz jest pu­sty. Więź­nio­wie znik­nęli. Nie miała kogo za­py­tać, do­kąd ich prze­nie­siono. Pew­nie do in­nego obozu w po­bliżu, ale nie umiała się tego do­wie­dzieć. Wy­czer­pana jazdą stała w mil­cze­niu, wpa­try­wała się w pu­stą sto­dołę oraz na­mioty i z prze­ra­że­niem my­ślała o tym, co się stało z Feld­man­nami. W końcu od­je­chała z pła­czem, wspo­mi­na­jąc ostat­nie spo­tka­nie z Re­beką, kiedy ją po­ca­ło­wała. Nie przy­pusz­czała, że to po­że­gna­nie.

W dro­dze po­wrot­nej wstą­piła do ka­wia­renki w pierw­szej wio­sce, po­pro­siła o ku­bek her­baty. Było zimno, ona drżała, a kiedy po­wie­działa, że miała grypę, ko­bieta, która ją ob­słu­gi­wała, dała jej her­batę za darmo. Ga­ëlle od nie­chce­nia za­py­tała ko­bietę o obóz, bo po to tam wstą­piła – za­le­żało jej na in­for­ma­cjach, nie na her­ba­cie.

– Co się stało z tymi wszyst­kimi ludźmi z obozu? – spy­tała nie­win­nie, a ko­bieta zgro­miła ją wzro­kiem.

– Nie po­win­naś o to py­tać – po­wie­działa szep­tem. – To tylko Ży­dzi. Ode­słano ich. Zo­stali wy­wie­zieni w ze­szłym ty­go­dniu. Po­dobno nie­któ­rych za­częli kie­ro­wać do obo­zów pracy na Wscho­dzie. Z Pa­ryża też ich de­por­tują. Krzyż na drogę. Same pro­blemy na nas ścią­gają. Cie­szę się, że ich nie ma. Sły­sza­łam, że nie­długo przy­wiozą no­wych, ale nie będą ich już długo trzy­mać. Wsa­dzą ich do po­cią­gów i ode­ślą. Wła­ści­wie nie wiem, dla­czego w ogóle zro­bili tu obóz. Jest ich za dużo, roz­no­szą cho­roby. – Od­su­nęła się, bo do środka wszedł nie­miecki żoł­nierz, za­mó­wił piwo.

Ga­ëlle po chwili wstała, po­dzię­ko­wała, od­sta­wiła pu­sty ku­bek na ladę i od­je­chała.

Pła­kała przez całą drogę do domu, w swoim po­koju otwo­rzyła szu­fladę i wy­jęła ka­wa­łek błę­kit­nej wstążki, tej, którą ze­szłego lata dała Re­bece. Tyle tylko po niej zo­stało, ma­leńki skra­wek sa­tyny, tego sa­mego ko­loru, co jej oczy. Łzy spły­wały jej po po­licz­kach, kiedy cho­wała go do szu­flady. Mo­dliła się, żeby przy­ja­ciółka była bez­pieczna i żeby się kie­dyś od­na­la­zły. Wtedy o tym nie wie­działa, ale ta chwila na za­wsze od­mie­niła jej ży­cie.

3

Odkąd Feld­man­no­wie i inni znik­nęli z obozu, dni zle­wały się ze sobą. Ga­ëlle udała, że ma na­wrót grypy i ko­lejny ty­dzień spę­dziła w łóżku. My­ślała o Re­bece dzień i noc, nie prze­sta­wała się mo­dlić, żeby była bez­pieczna, i tak pła­kała, że w końcu za­sy­piała. Kiedy w końcu pod­nio­sła się z łóżka, wy­glą­dała, jakby cho­ro­wała rok. Z jej matką było nie le­piej. Za­częła cier­pieć na po­tworne bóle mi­gre­nowe i rzadko wsta­wała z łóżka. Nie mo­gła so­bie po­ra­dzić z tym, że za­wa­lił się świat, jaki znała. Była prze­ra­żona Niem­cami i wszyst­kim, co sły­szała od go­sposi Apol­line, kiedy ta przy­no­siła jej po­siłki.

Upór ojca spra­wił, że Ga­ëlle wró­ciła do szkoły. Mu­siała się przy­go­to­wać do czerw­co­wego eg­za­minu ma­tu­ral­nego, choć nie wi­działa w tym sensu, skoro oj­ciec nie chciał jej pu­ścić na stu­dia. Jej brat Tho­mas mó­wił, że na uczel­niach wszystko się zmie­niło. Znik­nęło wielu pro­fe­so­rów Ży­dów – wy­wie­ziono ich ra­zem z ty­sią­cami in­nych, wy­ła­py­wa­nych we wszyst­kich mia­stach i de­por­to­wa­nych. Już nie prze­trzy­my­wano ich długo w obo­zach przej­ścio­wych, byli wy­sy­łani do obo­zów pracy w Niem­czech i na Wscho­dzie. Ze szkoły Ga­ëlle też już znik­nęli wszy­scy ży­dow­scy ucznio­wie. Do szkoły wolno było cho­dzić tylko chrze­ści­ja­nom. Ży­dow­skie sklepy i firmy zo­stały za­mknięte, a ich wła­ści­ciele wy­pa­ro­wali. W wio­sce nie było już ap­teki i Ga­ëlle mu­siała da­leko jeź­dzić po le­kar­stwa na bóle głowy matki; była w sta­nie zdo­być dla niej je­dy­nie stare, na­tu­ralne środki, które i tak nie dzia­łały. Bóle drę­czyły matkę cały czas, zro­biła się słaba i blada, bo ni­g­dzie nie wy­cho­dziła. Le­karz, który do niej przy­je­chał, twier­dził, że to nerwy.

Do­wódca z château za­pro­po­no­wał, że może ją zba­dać je­den z nie­miec­kich le­ka­rzy, któ­rzy zaj­mo­wali się ich ludźmi w oko­licy, ale oj­ciec Ga­ëlle się nie zgo­dził. Nie chciał po­zwo­lić, żeby jego żonę do­ty­kał nie­miecki le­karz, choć do­wódca był uprzejmy i kie­ro­wały nim pew­nie do­bre in­ten­cje. Kiedy Nie­miec py­tał Ga­ëlle o matkę, od­po­wia­dała zdaw­kowo i ucie­kała na górę, gdy tylko się do niej ode­zwał. Cza­sami zo­sta­wiał dla nich sło­dy­cze i cze­ko­ladki, ale matka mó­wiła, że od tego jesz­cze bar­dziej boli ją głowa. Ga­ëlle nie była w sta­nie prze­łknąć sło­dy­czy, wie­dząc, co stało się z Re­beką i jej ro­dziną. Nie miała na ich te­mat żad­nych wie­ści, nie li­czyła na to, że przy­ja­ciółka się z nią skon­tak­tuje, miała tylko na­dzieję, że wszy­scy żyją i mają się do­brze, że może na­wet tra­fili do lep­szego miej­sca niż prze­lud­niony obóz, w któ­rym spę­dzili pięt­na­ście strasz­nych mie­sięcy, ale tę­sk­niła za tym, żeby móc ją od­wie­dzić. My­ślała o niej bez prze­rwy i miała na­dzieję, że nie­długo znów ją zo­ba­czy albo do­wie się, do­kąd ją wy­wie­ziono.

Zdała czerw­cowe eg­za­miny, do­stała przy­zwo­ite oceny, a w sierp­niu przy­je­chał Tho­mas i opo­wie­dział o ła­pan­kach w Pa­ryżu i kilku strasz­li­wych sy­tu­acjach, kiedy brali tylko dzieci. Prze­zna­czo­nych do de­por­ta­cji pro­wa­dzono uli­cami na sta­cje ko­le­jowe; pil­no­wani przez żoł­nie­rzy wle­kli ze sobą do­by­tek, do męż­czyzn czę­sto strze­lano, je­żeli ode­zwali się nie­grzecz­nie do żoł­nie­rza albo pró­bo­wali chro­nić żony i dzieci. Ga­ëlle pła­kała, kiedy tego słu­chała.

Tho­mas po­czuł się le­piej, gdy zo­ba­czył się z daw­nymi przy­ja­ciółmi. Miał spę­dzić w domu kilka ty­go­dni. Tak jak ro­dzice i sio­stra trzy­mał się z da­leka od żoł­nie­rzy, ale mimo próśb, żeby tego nie ro­bił, wy­my­kał się wie­czo­rem z przy­ja­ciółmi po go­dzi­nie po­li­cyj­nej i od­wie­dzał swoją dawną dziew­czynę w są­sied­niej wio­sce. Oj­ciec ostrze­gał go, żeby był ostrożny. Ni­komu nie można było już ufać, wie­czo­rami żoł­nie­rze sta­wali się buń­czuczni i za­cze­piali miej­sco­wych. Tho­mas twier­dził, że jest do tego przy­zwy­cza­jony, miał z tym do czy­nie­nia na co dzień w Pa­ryżu. Wszy­scy na­uczyli się za­cho­wy­wać dys­kret­nie, nie zwra­ca­jąc na sie­bie uwagi.

Ga­ëlle też tak ro­biła – za­wsze, kiedy wra­cała do château, jak już za­ła­twiła sprawy ro­dzi­ców, szła do po­koju na pod­da­szu ze spusz­czo­nym wzro­kiem. Była spo­kojną, do­brą dziew­czyną i ni­gdy nie spra­wiała kło­po­tów. A oni na­dal nie mieli po­ję­cia, że przez pięt­na­ście mie­sięcy od­wie­dzała Re­bekę w obo­zie. By­liby prze­ra­żeni, gdyby się do­wie­dzieli, a prze­cież nic złego jej się nie stało. Na wsiach było na­dal mniej nie­bez­piecz­nie niż w mia­stach, pod wa­run­kiem, że nie było się Ży­dem. Jej oj­ciec też nie spra­wiał kło­po­tów do­wódcy, trzy­mał się od woj­sko­wych z da­leka, aż do zmroku po­ma­gał far­me­rom i pil­no­wał, żeby to, co wy­ho­do­wali, zo­stało prze­ka­zane Niem­com. Cza­sami wy­kra­dał tro­chę owo­ców, sa­łaty, wa­rzyw i ziem­nia­ków, zno­sił je pro­sto do ich po­koju na gó­rze; zja­dali je jak naj­szyb­ciej, żeby nie było śladu po tym, co ukra­dli. Na­stęp­nego dnia Apol­line wy­rzu­cała wszyst­kie resztki. Była lo­jalna wo­bec ro­dziny i Fran­cji, choć te­raz mu­siała pra­co­wać dla Niem­ców, któ­rych za­cie­kle nie­na­wi­dziła. Jej syn do­łą­czył do ru­chu oporu, o czym nikt z ro­dziny Bar­be­tów nie wie­dział. Zo­stał śmier­tel­nie po­strze­lony wkrótce po przy­jeź­dzie Tho­masa do domu. Chłopcy znali się od ma­łego.

Apol­line była nie­po­cie­szona po stra­cie je­dy­nego dziecka, ale też dumna z po­wodu tego, co zro­bił dla Fran­cji przed śmier­cią. Inni mo­gli się pod­dać, ale ona w głębi du­szy ni­gdy tego nie zro­biła. Prze­słu­chi­wano ją, gdy zo­stał za­strze­lony, ale do­wódca się za nią wsta­wił, a ona prze­ko­nała Niem­ców, że nic nie wie­działa o dzia­łal­no­ści syna, co nie było do końca prawdą. Od­pu­ścili jej i mo­gła go w końcu spo­koj­nie opła­ki­wać.

Ga­ëlle usły­szała, jak póź­nym wie­czo­rem brat wy­myka się do ko­le­gów. Wyj­rzała za drzwi i zo­ba­czyła, że nie­sie bu­telkę wina. Pu­ścił do niej oko i po­ło­żył pa­lec na ustach. Choć miał dzie­więt­na­ście lat, pod wie­loma wzglę­dami na­dal był nie­sfor­nym chłop­cem. Gdy był młod­szy, za­wsze ro­bili z ko­le­gami psi­kusy. Te­raz chcieli tylko się na­pić i po­ga­dać, po­dzie­lić się plot­kami o tym, co dzieje się w są­sied­nich mia­stecz­kach. Tego wie­czoru wy­cho­dził do ko­le­gów i nie miała mu tego za złe. Ona nie miała przy­ja­ciół – Re­beka znik­nęła, szkoła się skoń­czyła. Poza opieką nad matką nie miała nic do ro­boty. Dużo czasu spę­dzała na czy­ta­niu, ukry­wała się w swoim po­koju, żeby nie wcho­dzić żoł­nie­rzom w pa­radę, jak przy­ka­zał oj­ciec, i nie od­wa­ży­łaby się wy­mknąć wie­czo­rem jak jej brat. Ale on był od niej star­szy i od­waż­niej­szy, i był chło­pa­kiem, mniej ry­zy­ko­wała, szkoła się skoń­czyła. Poza opieką nad matką nie miała nic do ro­boty. Dużo czasu spę­dzała na czy­ta­niu, ukry­wała się w swoim po­koju, żeby nie wcho­dzić żoł­nie­rzom w pa­radę, jak przy­ka­zał oj­ciec, i nie od­wa­ży­łaby się wy­mknąć wie­czo­rem jak jej brat. Ale on był od niej star­szy i od­waż­niej­szy, i był chło­pa­kiem, mniej ry­zy­ko­wał.

Nie sły­szała, jak wra­cał w nocy, po­my­ślała, że pew­nie za­kradł się z po­wro­tem do swo­jego po­koju, gdy ona już spała. Czy­tała przy świecy, aż ta się wy­pa­liła, a ją zmo­rzył sen i usły­szała do­piero krzyk matki, gdy się rano obu­dziła. Wy­bie­gła z po­koju i zo­ba­czyła ojca po­cie­sza­ją­cego matkę, którą trzy­mał w ra­mio­nach.

– Co się stało? – spy­tała Ga­ëlle i po­szła mu po­móc. Dreszcz prze­ra­że­nia prze­biegł jej po ple­cach. Od razu po­jęła, że cho­dzi o Tho­masa.

– Twój nie­mą­dry brat wy­szedł wczo­raj po go­dzi­nie po­li­cyj­nej – wy­ce­dził przez za­ci­śnięte zęby oj­ciec. On też miał łzy na po­licz­kach. – Mu­siał się upić. Wje­chał ro­we­rem pro­sto na woj­skowy pa­trol w cię­ża­rówce. Nie za­uwa­żyli go i po­trą­cili. Zgi­nął na miej­scu.