Moja rodzina na piętrze. Pola ebook i audiobook

Ty­tuł: Moja ro­dzina na pię­trze. Se­krety domu na Chłod­nej

Co­py­ri­ght © Magda Lo­uis, 2025

This edi­tion: © Word Au­dio Pu­bli­shing In­ter­na­tio­nal/Gyl­den­dal A/S, Co­pen­ha­gen 2025

Pro­jekt gra­ficzny okładki: Mo­nika Drob­nik-Sło­ciń­ska

Re­dak­cja: Ju­styna Ku­kian

Ko­rekta: Anna Po­inc-Chra­bąszcz, Anna No­wak

ISBN 978-91-8076-945-7

Kon­wer­sja i pro­duk­cja e-bo­oka: www.mo­ni­ka­imar­cin.com

Wszel­kie po­do­bień­stwo do osób i zda­rzeń jest przy­pad­kowe.

Word Au­dio Pu­bli­shing In­ter­na­tio­nal/Gyl­den­dal A/S

Kla­re­bo­derne 3 | DK-1115 Co­pen­ha­gen K

www.gyl­den­dal.dk

www.wor­dau­dio.se

Pola po­ło­żyła dłoń na no­te­sie.

– Jesz­cze przed chwilą nie mia­łam za­miaru o tym mó­wić, ale kiedy za­py­ta­łaś, czy nie mam żalu do two­jej ro­dziny, że mnie nie uznali i po­marli, nie da­jąc mi na­zwi­ska… Więc coś ci opo­wiem, przez wzgląd na to, jaką je­steś osobą, je­dyną wartą sza­cunku i prawdy w tej ma­sie ludz­kiej, jaka mnie ob­le­pia. Pew­nie się wię­cej nie spo­tkamy… Tym bar­dziej chcę ci o so­bie opo­wie­dzieć.

He­lena i Pola, rok 1968

Roz­dział 1

Kiedy w sierp­niu 1937 roku dziew­czyna miesz­ka­jąca w są­sia­du­ją­cej z na­szym dwor­kiem wsi wy­jeż­dżała do Lwowa, mia­łam osiem lat. Mój brat Teo­fil w dniu jej wy­jazdu pła­kał jak mały chłop­czyk, któ­remu za­brano ar­mię oło­wia­nych żoł­nie­rzy­ków ra­zem z pu­deł­kiem. Teo­fil był de­li­kat­nym chłop­cem z wy­glądu i w środku bar­dzo kru­chym, wy­star­czyło drzwiami gło­śniej trza­snąć, a już mu serce sta­wało. Gdy wsia­dał na ko­nia, za każ­dym ra­zem się że­gnał, w imię ojca i syna, pa­nie, pro­wadź i nie strąć, więc prze­ra­żała go wi­zja, że to­wa­rzyszka jego za­baw, anioł stróż, przy­ja­ciółka i po­cie­szy­cielka, Pola Wa­wel, go opusz­cza. Byli ró­wie­śni­kami, ale prze­paść mię­dzy hra­bią Teo­fi­lem Mo­raw­skim a Polą Wa­wel była li­czona w la­tach świetl­nych.

Teo­fil uro­dził się za wcze­śnie i roz­wi­jał bar­dzo po­woli. Ze wszyst­kim miał pro­blemy, z prze­ły­ka­niem, cho­dze­niem, ze snem czy uśmie­chem. Jego mała buźka nie wy­ra­żała żad­nych emo­cji, na­wet gdy szlo­chał, wy­glą­dał tak, jakby z dziu­rek w ma­sce wy­le­wały się łzy. Mama pa­trzyła na swo­jego dru­giego syna z naj­głęb­szym smut­kiem, to znów z czu­ło­ścią i de­li­kat­nie do­ty­kała jego ciem­nych lo­ków, owi­ja­jąc je wo­kół pal­ców. Pa­trząc na Teo­sia, ro­biła prze­gląd w pa­mięci, za­sta­na­wiała się, czy w ro­dzi­nie jej lub męża wy­cho­wy­wał ktoś ta­kie nie­mrawe dzieci, a je­śli tak, czy z tego opóź­nie­nia roz­wo­jo­wego wy­ro­sły, czy im tak zo­stało na za­wsze? Szu­kała w naj­dal­szej ro­dzi­nie i nie mo­gła tra­fić na taki przy­pa­dek jak Teo­fil, któ­rego nie dało się zdia­gno­zo­wać. Mój oj­ciec, Je­rzy Mo­raw­ski, nic so­bie nie ro­bił z la­men­tów mamy, po­nie­waż nie do­strze­gał, że jego młod­szy syn roz­wija się w wol­niej­szym tem­pie, niż po­wi­nien. Hra­bia Mo­raw­ski nie in­te­re­so­wał się nim, ale nie dla­tego, że ma­lec był nieco od­mienny, ale dla­tego, że dzieci w ogóle go nie in­te­re­so­wały. Ani wła­sne, ani cu­dze. Gdyby żona nie ob­ja­śniła mu, kim jest mała Pola, pew­nie by uznał, że to jego wła­sna córka, któ­rej na­ro­dziny prze­oczył.

– Ładna dziew­czynka… Ta­kie ma mą­dre oczka i taka jest… śmiała, za­uwa­ży­łeś?

Je­rzy nie odło­żył ga­zety, roz­ma­wia­jąc z żoną, ale przy­tak­nął.

– Teoś za nią prze­pada, we wszyst­kim ją na­śla­duje i co­raz wię­cej mówi… z sen­sem… Może bra­ko­wało mu to­wa­rzy­stwa, dla­tego wcze­śniej był taki apa­tyczny. Nie są­dzisz?

– Prze­cież ma brata! To naj­lep­sze dla niego to­wa­rzy­stwo – ob­ru­szył się oj­ciec.

– Se­we­ryn jest dla niego za duży, nie ma też tej cier­pli­wo­ści, co mała Pola, która trak­tuje go jak młod­szego bra­ciszka. Ja ich ob­ser­wuję i serce mi się ra­duje, że Teoś w końcu za­czyna bie­gać i śmiać się cał­kiem nor­mal­nie…

– Pola? Czy to nie ro­dzina na­szej ku­charki Ja­dzi? – py­tał oj­ciec zza ga­zety.

– Tak, to jej sio­stra.

Pola od po­czątku za­cho­wy­wała się tak, jakby przy­cho­dziła do na­szego domu w od­wie­dziny do krew­nych, a nie na służbę. Wcho­dziła do wszyst­kich po­miesz­czeń, za­ga­dy­wała, sia­dała na ka­na­pach, czę­sto­wała się cia­stecz­kami, i pod­sta­wiała rączkę pod brodę, kiedy je ja­dła, żeby nie na­kru­szyć. Miała po­ma­gać w kuchni, ale bar­dzo szybko oka­zało się, że więk­szy bę­dzie z niej po­ży­tek, je­śli zaj­mie się pa­ni­czem, niż je­śliby miała skro­bać ziem­niaki czy zmy­wać ta­le­rze. Uro­dziny Poli i Teo­sia przy­pa­dały w jed­nym mie­siącu i kiedy skoń­czyli sie­dem lat, ro­dzice urzą­dzili dla nich wspólne przy­ję­cie w ogro­dzie, da­jąc tym sa­mym znak, że Pola Wa­wel zo­stała mia­no­wana na członka ro­dziny.

Czego nie do­strze­gał mój oj­ciec, mama ana­li­zo­wała la­tami i nic jej nie umknęło z po­stę­pów, ja­kie ro­bił Teoś, od­kąd Pola za­miesz­kała we dwo­rze. Był to po­mysł mamy, żeby wy­szy­ko­wać jej po­koik na pię­trze, który do­tych­czas peł­nił funk­cję gra­ciarni. Po­pro­siła na­szych naj­bar­dziej za­ufa­nych słu­żą­cych, żeby się tym za­jęli. Jula uprząt­nęła za­bawki, książki, ozdoby cho­in­kowe i pu­dła pełne ni­czy­ich dro­bia­zgów, Edzio wsta­wił łóżko z me­ta­lo­wym za­głów­kiem, wą­ską szafę i od­ma­lo­wał fo­tel bu­jany, który zna­lazł na stry­chu.

– Zaj­miemy się jej edu­ka­cją, gar­de­robą, ma­nie­rami – za­po­zna­wała ojca ze swoim pla­nem mama. Mnie nie było jesz­cze wtedy na świe­cie, ale ona już za mną tę­sk­niła i mnie ko­chała, póki co rolę słod­kiej có­reczki od­gry­wała Pola.

Mama ubie­rała Polę od stóp do głów, od­kąd ta skoń­czyła sie­dem lat. Nie szczę­dziła przy tym na ma­te­riały i buty do­brej ja­ko­ści, w mod­nych ko­lo­rach. Nie było to jed­nak stro­je­nie la­leczki. Mama, jak to kie­dyś pal­nęła przy świą­tecz­nym stole cio­cia Ste­nia, za­an­ga­żo­wała się w wy­cho­wa­nie wiej­skiej dziew­czyny, żeby ukoić wła­sne roz­terki. Kto hra­binę Mo­raw­ską do­brze znał, wie­dział, ja­kie męki prze­cho­dzi z po­wodu nie­rów­no­ści kla­so­wych, na które co­dzien­nie mu­siała pa­trzeć, jak w głębi du­szy było jej wstyd, że ona ma tak wiele, pod­czas gdy wszy­scy do­okoła kle­pią dużą albo małą biedę. Oj­ciec nie ga­nił ani nie oce­niał po­stę­po­wa­nia mamy wzglę­dem Poli, po­wta­rzał, że je­śli tyle tylko, co kilka su­kie­nek na ko­ronce i ko­lo­ro­wych wstą­żek ma kosz­to­wać spła­ce­nie długu wo­bec nie­rów­nego świata, to on nie za­mie­rza pro­te­sto­wać. Eliza Mo­raw­ska miała jesz­cze inny ważny po­wód, żeby oto­czyć opieką Polę, prze­mil­czany na­wet przez naj­bar­dziej roz­plot­ko­wa­nych człon­ków na­szej ro­dziny i służby.

Otóż hra­bina była wiej­ską ak­ty­wistką, za­kła­dała ochronki, przy­tułki dla bez­dom­nych i pod­upa­dłych ko­biet. Wszyst­kie te przy­bytki brali ro­dzice na czę­ściowe utrzy­ma­nie albo mama do­tąd za­wsty­dzała in­nych bo­ga­tych zie­mian, aż w końcu nasi są­sie­dzi wspo­ma­gali tę mamy praw­dzi­wie bez­in­te­re­sowną do­bro­czyn­ność. Kiedy po woj­nie dwo­rek nasz po­szedł w lu­dowe ręce i urzą­dzono tam sie­ro­ci­niec, mama nie­wiele pro­te­sto­wała, ale kiedy wszedł w ży­cie de­kret o re­for­mie rol­nej i pań­stwo prze­jęło całe na­sze go­spo­dar­stwo oraz lasy, wy­sta­wia­jąc ro­dzi­com „laurkę” zdrajcy na­rodu, mama po­pa­dła w ciężką cho­robę smutku, któ­rej ni­gdy nie wy­le­czyła.

Oj­ciec nie po­świę­cał wiele czasu roz­my­śla­niom nad pro­ble­mami bied­nych i wy­zy­ski­wa­nych, był przede wszyst­kim rol­ni­kiem, do­piero po­tem mę­żem, oj­cem i hra­bią, a mama była przede wszyst­kim mi­ło­sier­dziem. Oj­ciec oży­wiał się i eks­cy­to­wał tylko wtedy, gdy na ho­ry­zon­cie po­ja­wiła się oka­zja do po­więk­sze­nia are­ału na­szych ziem. Po pierw­szej woj­nie świa­to­wej na­stał do­bry czas dla wol­nej Pol­ski, ale też i trudny dla zie­mian, z któ­rych wielu ban­kru­to­wało i od­da­wało grunty za bez­cen. Rząd nowo po­wsta­łej II Rze­czy­po­spo­li­tej stwo­rzył wa­runki prawne, żeby chłopi mo­gli na­być zie­mię, na któ­rej go­spo­da­ro­wali, ale to róż­nie szło, po­nie­waż nie mieli pie­nię­dzy. Je­rzy Mo­raw­ski był za­moż­nym czło­wie­kiem, w dniu wy­bu­chu dru­giej wojny świa­to­wej na­sze wło­ści li­czyły 160 hek­ta­rów.

W al­ma­na­chu Wo­ry­eda, czyli swo­istym prze­wod­niku po waż­nych i do­brze uro­dzo­nych, można zna­leźć kilku Mo­raw­skich z moim oj­cem na czele, a także Za­moy­skich, z któ­rych po­cho­dziła moja mama. Oby­dwie ro­dziny zbiły for­tuny w XVIII wieku w nie do końca zna­nych oko­licz­no­ściach. Ty­tuł trzeba było so­bie wtedy ku­pić, żeby go po­tem z ho­no­rami i za­dę­ciem prze­ka­zać po­tom­kom, i pew­nie moi przod­ko­wie ta­kiej trans­ak­cji do­ko­nali, za­równo po ką­dzieli, jak i po mie­czu. Moi ro­dzice byli roz­mi­ło­wani w zie­miań­skim ży­ciu po­śród zbóż, łąk, trzody, koni oraz wier­nych wło­ścian i wło­ścia­nek z oko­licz­nych wsi, któ­rych ciężka praca za­pew­niała ro­dzi­nie do­sta­nie i przy­jemne ży­cie.

Pola po­cho­dziła z ta­kiej wła­śnie ro­dziny, która od stu lat po­słu­gi­wała Mo­raw­skim, Od­ro­wą­żom, Krzy­szow­skim oraz ich przod­kom, któ­rych por­trety się nie za­cho­wały, a jed­nym śla­dem ich ist­nie­nia są za­pisy w księ­gach pa­ra­fial­nych. Do dworu przy­pro­wa­dzała Polę jej sio­stra Ja­dwiga, a Ja­dwigę jej matka. Wszyst­kie ko­biety szły pro­sto do kuchni, do kró­le­stwa, od któ­rego moja mama stro­niła, jakby to był szpi­tal po­lowy, taki, co brzydko pach­nie, a i ślady krwi można zo­ba­czyć na po­sadzce, gdy ku­charka kurę bez głowy za wcze­śnie do kuchni wnie­sie. Matka bała się wi­doku krwi, może to wła­śnie po niej Teo­fil odzie­dzi­czył róż­no­ra­kie lęki, które obej­mo­wały nie tylko zja­wi­ska re­alne, ta­kie jak krew na pniu, ale też te nie­re­alne, jak udu­sze­nie gwiezd­nym py­łem czy ze­msta przod­ków do­ko­nana rę­kami przy­by­sza z Czar­nego Lądu.

Kiedy Pola skoń­czyła dzie­więt­na­ście lat, ro­dzice za­we­zwali z kuchni Ja­dwigę i za­ko­mu­ni­ko­wali, że wy­sy­łają jej sio­strę na na­uki do Lwowa. Na wsi mó­wili, że miała za­le­d­wie sie­dem­na­ście lat, kiedy wy­je­chała z Mi­ło­wic, ale w rze­czy­wi­sto­ści była dwa lata star­sza, je­śli wie­rzyć jej me­tryce uro­dze­nia, którą po­dobno miała w se­kre­ta­rzyku moja mama.

Mama po­szła w ślady in­nych zie­mia­nek i dała przy­kład ko­lej­nym, by edu­ko­wać zdolną mło­dzież z niż­szych klas spo­łecz­nych, aby ta wy­ra­stała na mą­drych pa­trio­tów. Słowo „oj­czy­zna” wy­kute było w ser­cach mo­ich ro­dzi­ców zło­tymi li­te­rami i nic nie miało więk­szej war­to­ści niż pol­ski ję­zyk, pol­ska hi­sto­ria, pol­ska toż­sa­mość. Wpraw­dzie Pola nie wy­róż­niała się ta­len­tem ar­ty­stycz­nym i poza de­ko­ro­wa­niem tor­tów nie wy­ka­zy­wała się ni­czym szcze­gól­nym w tym za­kre­sie, jed­nak ro­dzice za­de­cy­do­wali, że sztuki piękne to bę­dzie naj­od­po­wied­niej­szy dla niej kie­ru­nek.

Pola przy­jęła pro­po­zy­cję, sto­jąc w drzwiach sa­lonu. Nie po­de­szła bli­żej sio­stry, słu­chała z da­leka, co pań­stwo Mo­raw­scy po­sta­no­wili w jej spra­wie, i ani raz nie spoj­rzała na Teo­fila, który sie­dział w ką­cie i roz­pacz­li­wie wpa­try­wał się w nią z na­dzieją, że pro­po­zy­cję wy­jazdu do Lwowa od­rzuci. Jakże by mo­gła?! O ni­czym in­nym nie ma­rzyła, jak tylko o cu­dzie, który by ją wy­rwał z za­py­zia­łej wsi, gdzie się uro­dziła, i rzu­cił po­mię­dzy cie­ka­wych lu­dzi, w nowe miej­sca, które trzeba zdo­by­wać, po­zna­wać, oswa­jać.

Nie li­czyła na po­moc hra­biny Mo­raw­skiej, są­dziła, że cud prze­no­sin w piękne miej­sce na­stąpi za przy­czyną ja­kie­goś przy­jezd­nego dżen­tel­mena ze świata, który się w niej za­ko­cha i za­bie­rze do sie­bie na za­mek, nie zwa­ża­jąc na jej li­che uro­dze­nie. Gdy jed­nak skoń­czyła osiem­na­ście lat, do­słow­nie z dnia na dzień za­częła my­śleć ina­czej. Do­szła do wnio­sku, że ża­den ka­wa­ler z kręgu to­wa­rzy­skiego Mo­raw­skich nie po­da­ruje jej tego, o czym ma­rzy, z jed­nego wię­zie­nia przej­dzie do na­stęp­nego, bę­dzie za­wsze za­leżna od dru­giej osoby, która ma wię­cej i wszystko fun­duje, wy­dziela, na ko­niec roz­li­cza. Tego dla sie­bie nie chciała. Pro­po­zy­cja Mo­raw­skich przy­szła w ostat­niej chwili, Pola od po­czątku tego lata roz­wa­żała wy­jazd do Ame­ryki i je­śli się wciąż wa­hała, to nie ze względu na mo­jego młod­szego brata Teo­sia, który trzy­mał się rąbka jej spód­nicy, jakby to koło ra­tun­kowe było, ale ze względu na mo­jego star­szego brata, Se­we­ryna.

Pola Wa­wel słu­chała słów hra­biny Mo­raw­skiej i le­ciała już po­nad da­chami wiej­skich chat, ma­cha­jąc lu­dziom na do wi­dze­nia białą chu­s­teczką.

– Ja­dwigo, chcie­li­śmy ci coś za­ko­mu­ni­ko­wać. Uwa­żamy z mę­żem, że Pola po­winna kon­ty­nu­ować na­ukę w du­żym mie­ście. Tu­taj moż­li­wo­ści są ogra­ni­czone, za­tem po­sta­no­wi­li­śmy wy­słać ją do Lwowa, oczy­wi­ście je­żeli sama ze­chce i je­żeli ty się zgo­dzisz. Trzy­ma­li­śmy w ta­jem­nicy tę no­winę, póki szcze­góły nie zo­staną usta­lone z pro­fe­so­rem, ale dziś przy­szedł list ze Lwowa i mo­żemy wam po­wie­dzieć, że zo­stała przy­jęta i czas w drogę. – Mama mó­wiła po­woli, wy­pusz­cza­jąc każde słowo z na­le­żytą mu aten­cją.

– Po­kry­jemy wszel­kie koszta, ma się ro­zu­mieć… – wtrą­cił oj­ciec.

– Bę­dzie nam jej bar­dzo bra­ko­wało… Przy­wy­kli­śmy do jej ra­do­snej obec­no­ści, mój boże, przy­pro­wa­dza­łaś ją do nas, gdy miała le­d­wie trzy lata… – Głos mamy stał się miękki i ak­sa­mitny. – Ale cóż… Chcemy dla niej jak naj­le­piej, nie bę­dziemy przez wła­sny ego­izm trzy­mać mło­dej panny we dwo­rze do sta­ro­ści. Bio­rąc pod uwagę pre­dys­po­zy­cje Poli, ję­zy­kowe oraz inne, wy­bra­li­śmy Lwow­ską Aka­de­mię Sztuki. Mamy tam za­przy­jaź­nio­nego pro­fe­sora Ja­wor­skiego, oso­bi­ście mnie za­pew­nił, że bę­dzie się o twoją sio­strę, moja Ja­dwi­siu, trosz­czył.

Ja­dwiga miała na utrzy­ma­niu jesz­cze dwoje dzieci, An­to­ninę i Sta­sia, choć wy­cho­wy­wa­nie Poli ogra­ni­czało się przez ostat­nie lata do na­po­mi­na­nia jej, by zno­szone su­kienki oraz inne rze­czy, które do­staje we dwo­rze, przy­no­siła pro­sto do cha­łupy, by z ni­kim się nimi nie dzie­liła, a przede wszyst­kim ni­komu się nie chwa­liła. Sio­stra Poli, twarda i ogo­rzała ko­bieta, miała tyle cech mę­skich, że gdyby nie jej ubiór, ła­two by­łoby ją po­my­lić z chło­pem. Duża, roz­ło­ży­sta ni­czym dąb, trzy­mała się pro­sto i ni­gdy nie zra­niła swo­jej twa­rzy naj­mniej­szym na­wet uśmie­chem. Kiedy mó­wiła, bły­skał w jej ustach je­den srebrny ząb.

– Co ty na to, Ja­dwi­siu? – Mama uśmie­chała się za­chę­ca­jąco.

– A to niech je­dzie, jak jej tu cia­sno – po­wie­działa Ja­dwiga, co w jej ję­zyku ozna­czało, że dzię­kuje.

Pola od­kle­iła się od drzwi i po­de­szła bli­żej roz­ma­wia­ją­cych ko­biet.

– Kiedy mam je­chać?

– Nie ma na co cze­kać, na­wet i w przy­szłym ty­go­dniu. Tak się składa, że mój brat do Lwowa je­dzie na dniach, Edzio cię za­wie­zie do Lu­dwi­ków, już ich uprze­dzi­łam, brat weź­mie cię swoim au­to­mo­bi­lem.

– Będę go­towa. – Pola dy­gnęła.

Ja­dwiga za­sta­na­wiała się przez chwilę, czy wy­pada jesz­cze coś po­wie­dzieć, ale osta­tecz­nie ski­nęła tylko głową, zro­biła krok w przód i wy­ćwi­czo­nym ru­chem po­rwała dłoń mo­jej matki i przy­ci­snęła do ust. Oj­ciec uśmiech­nął się, za­do­wo­lony, że ko­lejna mi­sja żony się po­wio­dła, a na ko­niec za­ko­mu­ni­ko­wał, że star­szego syna, Se­we­ryna, także wy­sy­łają na na­uki do Pa­ryża. Ubo­le­wał przez chwilę nad pustką, jaka wy­pełni dwo­rek. Pod­szedł do sie­dzą­cego w ką­cie Teo­sia i wy­zna­czył mu nowe za­da­nie.

– Bę­dziesz mu­siał Se­we­ryna i Polę za­stą­pić, chcę cię wię­cej wi­dy­wać, synu…

Teo­fil uchy­lił głowę przed czułą oj­cow­ską dło­nią, wstał i bez słowa wy­szedł z sa­lonu.

– Spo­dzie­wa­łam się, że tak to przyj­mie. – Mama po­smut­niała. – Zu­peł­nie so­bie nie ra­dzimy z jego wraż­li­wo­ścią. Trzeba z nim po­roz­ma­wiać, przy­tło­czy­li­śmy go no­winą, któ­rej sensu i kon­se­kwen­cji pew­nie nie ro­zu­mie.

– Ro­zu­mie na pewno, że my wy­jeż­dżamy, a on zo­staje sam – po­wie­działa Pola, pa­trząc w stronę drzwi. – Pro­szę się nie mar­twić, z po­czątku wszystko, co nowe, zdaje się prze­ra­żać, ale na­tura ludzka na­tych­miast się przy­zwy­czaja. Pójdę się z nim roz­mó­wić, jed­nak naj­pierw chcia­łam pani hra­bi­nie bar­dzo po­dzię­ko­wać. – Pola po­de­szła do sie­dzą­cej na ka­na­pie mamy i przy­klę­kła na jedno ko­lano, żeby ich oczy spo­tkały się na tej sa­mej wy­so­ko­ści. – Po­pro­szę Boga o jedno. Że­bym się mo­gła kie­dyś pani hra­bi­nie od­wdzię­czyć.

Mama nie umiała ukryć wzru­sze­nia. Po­chy­liła się i po­ca­ło­wała Polę w czoło. Kiedy po­my­śleć, co się stało kilka lat po­tem, słowo wdzięcz­ność za­czyna brzmieć jak obe­lga.

Pola wy­szła za sio­strą na sło­neczny dzie­dzi­niec. Lip­cowe niebo było czy­ste i go­rące, zie­mię tra­wiła su­sza, ale w tym dniu ważne było dla niej tylko to, że do­stała prze­pustkę do do­ro­słego i cie­kaw­szego ży­cia, z dala od fol­warku, la­sów i ry­czą­cych krów. Pola wal­czyła ze sobą, żeby nie ska­kać z ra­do­ści i nie rzu­cić się na szyję swo­jej sio­strze. Nie spo­dzie­wała się ta­kiej hoj­no­ści ze strony mo­ich ro­dzi­ców, cho­ciaż czuła się i była trak­to­wana jak czło­nek ro­dziny. Co in­nego za­sia­dać z pań­stwem przy jed­nym stole, dzie­dzi­czyć pa­ry­skie, lekko zno­szone ka­pe­lu­sze, co in­nego je­chać do szkół na ich ra­chu­nek.

– Zajdź do cha­łupy po­że­gnać się z Tośką, ona tak cię wy­pa­truje, że jej oczy mgłą za­cho­dzą. – Ja­dwiga po­pra­wiła wę­zeł chustki pod brodą. – Nic, tylko by do dworu la­tała.

– Oczy­wi­ście, że przyjdę! – Pola chciała za­trzy­mać sio­strę na dłuż­szą roz­mowę, ale Ja­dwiga ru­szyła w stronę fol­warku, nie oglą­da­jąc się.

– Za­cze­kaj… nie cie­szysz się z tej no­winy? Prze­cież to bę­dzie fan­ta­styczna przy­goda!

– A co mnie po two­ich przy­go­dach? – Ja­dwiga wzru­szyła ra­mio­nami i szła da­lej.

– Choćby to, że je­śli mnie się po­szczę­ści, to po­mogę Tosi i Sta­siowi. Chyba dla nich chcesz, jak każda matka, lep­szego ży­cia?

– Nie mąć im w gło­wie – wark­nęła. – Oni nie mają ta­kiej śmia­ło­ści jak ty, żeby się pchać, gdzie ich nie po­siali. Mają swoje miej­sce, swoje, ro­zu­miesz? Nie cu­dze.

Pola za­trzy­mała się i przez chwilę pa­trzyła w od­da­la­jące się plecy sio­stry. Nie za­uwa­żyła wcze­śniej, że Ja­dwiga utyka na jedną nogę i że jej wy­sta­jący spod chustki war­kocz, mimo jej mło­dego wieku, za­czyna si­wieć.

Dziew­czyna we­szła do parku, Teo­sia zna­la­zła bez trudu na końcu głów­nej alejki, gdzie ro­sło kilka pięć­set­let­nich dę­bów. Gdyby iść da­lej, park koń­czył się fosą, za nią za­czy­nał ogromny las po­prze­ci­nany sze­ro­kimi ścież­kami, któ­rymi zwo­żono drzewo z wy­cinki. Teo­fil scho­wał się pod naj­star­szym, naj­bar­dziej oka­za­łym dę­bem, który za­sa­dzono w rok chwały i zwy­cię­stwa pod Grun­wal­dem. Był już przy nim jego stra­szy brat, Se­we­ryn.

– Nie rób przed­sta­wie­nia – na­po­mi­nał go ostro. – To nie te­atr, nikt ci nie za­klasz­cze. Przy­go­tuj się na naj­gor­sze, bo ży­cie to jedna wielka strata. Dziś tra­cisz przy­ja­ciółkę, ju­tro ro­dzi­ców, da­lej, na kogo pad­nie.

Teo­fil spoj­rzał na brata z prze­ra­że­niem, po­tem na Polę.

– Po co to mó­wić ta­kie okropne rze­czy? Chcesz mnie do­bić?

– Prze­ciw­nie! Chcę, że­byś był silny i zro­zu­miał jak naj­szyb­ciej, że nie mamy wpływu na to, jak lu­dzie od nas od­cho­dzą i jak przy­cho­dzą. Nie wiń matki za to, że Polę w świat wy­syła.

– Ale ty też je­dziesz! – krzyk­nął z pre­ten­sją w gło­sie.

– Chcę być in­ży­nie­rem, gdzie mam się tego na­uczyć? W Wi­śnio­wej czy w Strzy­żo­wie? No sam po­myśl…

– Na­raz mu­si­cie je­chać?! Co ja będę tu sam ro­bił? – Teo­fil spu­ścił głowę i wy­da­wało się, że za­raz się roz­pła­cze.

Pola usia­dła obok niego.

– Będę do cie­bie pi­sać li­sty, może na­wet ro­dzice po­zwolą ci przy­je­chać do mnie w któ­rąś nie­dzielę, na przy­kład z wu­jem Lu­dwi­kiem, który co rusz do Lwowa jeź­dzi. Na Boże Na­ro­dze­nie wszy­scy zje­dziemy do Mi­ło­wic, będą to naj­pięk­niej­sze święta, ja­kie wi­dział świat! Se­we­ryn oczy­wi­ście też przy­je­dzie, chyba że po­gar­dzi na­szym to­wa­rzy­stwem, jak się roz­hula w Pa­ryżu…

– Oczy­wi­ście, że przy­jadę – żach­nął się. – Ale póki co mu­sisz od dzi­siaj o go­spo­dar­stwo dbać i ojcu po­ma­gać, od te­raz ty je­steś naj­star­szym sy­nem. Ro­zu­miesz?

Teo­fil ski­nął głową, roz­ch­mu­rzył się nieco. Pola wstała, prze­sia­dła się na drugi ko­niec ławki obok Se­we­ryna. Ich ra­miona ze­tknęły się prze­lot­nie. Dawno ze sobą nie roz­ma­wiali. Od dnia, kiedy ob­wie­ścił jej, że wy­jeż­dża na stu­dia, mi­jali się, uwa­żali, by się na­wet przy­pad­kiem nie spo­tkać twa­rzą w twarz. Gdyby ich ktoś pil­nie ob­ser­wo­wał, do­szedłby do wnio­sku, że są skłó­ceni.

– Do mnie też na­pi­szesz? – za­py­tał, nie od­wra­ca­jąc głowy w jej stronę.

– Nie wiem – od­parła szcze­rze. – Na pewno bę­dzie o czym, ale czy będą chęci?

– Roz­jeż­dżamy się na ja­kiś czas za­le­d­wie… – za­czął i urwał w pół zda­nia.

– Och, pro­szę… nie tłu­macz mi jak Teo­siowi, nie je­stem małą dziew­czynką.

Se­we­ryn przez wiele lat trzy­mał się z da­leka od ba­wią­cych się dzieci, Poli i Teo­sia, był od nich trzy lata stra­szy i znacz­nie doj­rzal­szy, ale kiedy Pola-dziew­czynka w jedno lato stała się Polą-pa­nienką, Se­we­ryn za­czął co­raz wię­cej czasu spę­dzać z bra­tem i jego uko­chaną przy­ja­ciółką. Zbli­żył się do nich, do­łą­czał, kiedy je­chali do mia­steczka, albo na dłu­gie spa­cery po le­sie, był szcze­rze za­sko­czony ro­dza­jem tej za­ży­ło­ści, która wcale nie po­le­gała na tym, że Pola rzą­dziła ga­po­wa­tym Teo­siem. Tych dwoje miało se­kretny ję­zyk, któ­rym się po­ro­zu­mie­wali po­nad gło­wami ob­cych, mieli sza­lone po­my­sły, czas po­dzie­lony na roz­rywki i edu­ka­cję, po­nie­waż Pola na­ło­gowo czy­tała książki. Mo­raw­scy zgro­ma­dzili wspa­niałą bi­blio­tekę, za­tem mo­gła za­nu­rzyć się w lek­tu­rze bez obaw, że za­brak­nie no­wych. Teoś nie chciał spę­dzać czasu z da­leka on Poli, więc też za­czął czy­tać, a od­po­wied­nie dla niego książki wy­bie­rała mu Pola.

Bra­cia Mo­raw­scy i Pola cie­szyli się wol­no­ścią, a mieli jej wię­cej niż mło­dzi w in­nych dwo­rach, mo­gli się za­cho­wy­wać tak swo­bod­nie, jak im się za­ma­rzyło. Ko­nie brać, do mia­steczka jeź­dzić na pro­jek­cje fil­mów, na po­tań­cówki, fe­styny, wy­stawy czy spek­ta­kle te­atralne do Kra­kowa. Poli nie bra­ko­wało po­my­słów na spę­dza­nie wol­nego czasu, Teoś na każdą pro­po­zy­cję przy­sta­wał z ochotą, na­wet je­śli po­tem się zmu­szał, żeby wy­trwać do końca przed­sta­wie­nia czy przejść ko­lejny ki­lo­metr przez pola i łąki. Cza­sami Pola i Se­we­ryn jeź­dzili konno tylko we dwoje, co do­pro­wa­dzało do roz­pa­czy Teo­sia, ale Pola za­raz mu to wy­na­gra­dzała i kilka dni z rzędu tylko z nim jeź­dziła. Za­pusz­czali się w ta­kie miej­sca wzdłuż brzegu rzeki, gdzie ta była naj­szer­sza, i ką­pali w zim­nej wo­dzie le­dwo odziani. Sła­bego zdro­wia Teo­fil ni­gdy nie za­cho­ro­wał po tym „pły­wa­niu”, je­śli do­sta­wał ka­taru i kaszlu, to tylko wtedy, gdy go oj­ciec cią­gał na po­lo­wa­nie.

Teo­fil bar­dzo cier­piał po ich wy­jeź­dzie. Skoń­czyło się miłe, wiej­skie ży­cie, ja­kie uwiel­biał, i je­dyne, ja­kie znał. Wy­jazdy na stu­dia za­gra­niczne nie były w na­szej oko­licy normą, Teo­fil nie znał in­nej ro­dziny, która by wy­słała dziecko po na­uki tak da­leko, za­tem od­jazd Se­we­ryna i Poli przy­jął z cięż­kim ser­cem, jakby karę jemu wy­zna­czoną. Ja nie by­łam dla mo­jego brata ważna czy in­te­re­su­jąca, mała dziew­czynka nie ja­wiła się jako do­bry kom­pan, nie mógł ze mną ga­lo­po­wać po ma­now­cach ani w te­nisa grać na kor­tach u Ło­siów, więc mnie nie za­uwa­żał i dość osten­ta­cyj­nie omi­jał.

– Po­baw się z He­lenką – pro­siła go mama. – Może by­ście na grzyby ra­zem po­szli? Na praw­dziwki. Lu­dzie ko­szami z lasu wy­no­szą… Do­brze by było usu­szyć, ma­ry­naty zro­bić z tych ma­lut­kich.

– Niech ma­mu­sia ko­goś in­nego po­prosi, ja nie mam czasu – od­burk­nął.

– Może byś sio­strze po­ka­zał swoje ry­sunki? – Mama nie pod­da­wała się tak ła­two.

– Wrzu­ci­łem je do pieca, nie będę już nic ry­so­wał.

Teoś schudł i jesz­cze bar­dziej po­bladł z tę­sk­noty za Polą i Se­we­ry­nem. Po no­cach czy­tał, za dnia spał, pra­wie wcale nie wy­cho­dził z po­koi, z rzadka za­pusz­czał się do stajni po­pa­trzeć na ko­nie, ale na żadną prze­jażdżkę się nie od­wa­żył. Wszystko mu obrzy­dło, naj­bar­dziej to­wa­rzy­stwo lu­dzi, czy to we dworku, czy w fol­warku, le­d­wie „dzień do­bry” rano rzu­cał i „do­bra­noc” na ko­niec dnia.

Nie wiem, czy Pola mu jaki list przy­słała, co obie­cała przed wy­jaz­dem, i czy kie­dy­kol­wiek prze­stał na wia­do­mo­ści od niej cze­kać, dość na tym, że kiedy przy­szedł gru­dzień 1937 roku i wuj Lu­dwik znów do Lwowa je­chał za ze­bra­nie Związku Zie­mian, Teoś umy­ślał so­bie, że Pola z nim sa­mo­cho­dem do Mi­ło­wic przy­je­dzie na Boże Na­ro­dze­nie. Lu­dwik Za­my­oski był po­sia­da­czem wspa­nia­łej li­mu­zyny BMW 326, którą moja mama na­zy­wała ka­rocą, i chęt­nie sia­dał za kółko. Jeź­dził do Lwowa, Kra­kowa, na­wet do War­szawy, żeby cu­dze oko do za­zdro­ści po­bu­dzić tym cac­kiem, a so­bie hu­mor po­pra­wić. Nie miał wuj Lu­dwik szczę­ścia z żoną w domu, za­tem ucie­kał z niego przy każ­dej nada­rza­ją­cej się oka­zji. Ze Lwowa wró­cił kilka dni przez Bo­żym Na­ro­dze­niem. Bez Poli.

Teoś ob­wą­chał jego auto i kiedy stwier­dził, że oprócz pa­czek na tyl­nym sie­dze­niu nie ma tam nic in­nego, le­d­wie się z wu­jem przy­wi­taw­szy, po­gnał do stajni i stam­tąd już nie wy­szedł, aż do na­stęp­nego ranka.

Wuj przy­wiózł ze Lwowa wszyst­kie książki za­mó­wione przez mamę, mię­dzy in­nymi an­giel­skie wy­da­nie Mor­der­stwa w Me­zo­po­ta­mii pióra Agaty Chri­stie, w któ­rej kry­mi­nal­nych hi­sto­riach za­czy­ty­wali się ro­dzice, Zna­chora Ta­de­usza Do­łęgi-Mo­sto­wi­cza oraz Ka­mieni na sza­niec Ka­rola Koź­miń­skiego. W ku­frze przy­je­chały rów­nież inne książki, po fran­cu­sku i nie­miecku, mniej zna­nych au­to­rów, ale one mu­siały dłu­żej cze­kać, za­nim ktoś po nie się­gnie. Kiedy miesz­kała z nami Pola, czy­tała na pniu wszyst­kie no­wo­ści, które przy­sy­łano do dworku, ale też kla­syki na­szych mi­strzów, Prusa, Sien­kie­wi­cza czy Mic­kie­wi­cza, po jej wy­jeź­dzie, bi­blio­teka stała się naj­mniej uczęsz­cza­nym po­ko­jem ze wszyst­kich.

Wuj opo­wie­dział skru­pu­lat­nie o swo­jej po­dróży do Lwowa, po­mi­ja­jąc oczy­wi­ście wą­tek, który moja gu­wer­nantka Emi­lia na­zy­wała „szka­rad­nym”. Emi­lia pod­ko­chi­wała się w po­staw­nym szlach­cicu Lu­dwiku Za­moy­skim i nie zwa­ża­jąc na mój młody wiek, pod­su­wała mi zbe­reźne opo­wie­ści o uszmin­ko­wa­nych la­fi­ryn­dach, tan­cer­kach ka­ba­retu, które tyle fi­gur na sce­nie w roz­kroku zro­biły, że im się te­raz nogi nie scho­dzą. I żal jej było hra­biego Za­moy­skiego, na któ­rego te la­fi­ryndy wsia­dały ni­czym na osła, tym­cza­sem on, bie­da­czy­sko, szka­rad­nym ko­bie­tom ule­gał wię­cej ze stra­chu niż z chuci. Gdyby moja mama wie­działa, jak Emi­lia wy­raża się o jej bra­cie, z całą pew­no­ścią by ją od­pra­wiła.

Dla mnie wuj Lu­dwik był skoń­czo­nym dżen­tel­me­nem i uwiel­bia­łam, kiedy nas od­wie­dzał. Brat mamy pod każ­dym wzglę­dem róż­nił się od niej, nie byli do sie­bie po­dobni z wy­glądu, on wy­soki, py­zaty blon­dyn, ona drobna bru­netka, trudno było też zna­leźć po­do­bień­stwa w ce­chach cha­rak­teru. Wuj uwiel­biał wielki świat, szcze­gól­nie ten an­giel­ski, do­bre trunki, wy­stawne przy­ję­cia, roz­mowy o po­dró­żach i sław­nych lu­dziach, któ­rych miał przy­jem­ność w ży­ciu spo­tkać. Mama była za­an­ga­żo­wana tylko w swój mały świat, ten naj­bez­piecz­niej­szy, który roz­cią­gał się nie da­lej jak kilka ki­lo­me­trów za gra­nicę Mi­ło­wic. Roz­mach jej brata cza­sami ją prze­ra­żał. Wuj miał smy­kałkę do in­te­re­sów, wy­naj­dy­wał prze­różne oka­zje han­dlowe, wy­jąt­kowo udane trans­ak­cje zda­rzały mu się na­der czę­sto i chęt­nie o nich opo­wia­dał, za­czy­na­jąc za­wsze od słów: „Nie uwie­rzy­cie, ja­kie ostat­nio spo­tkało mnie szczę­ście!”. Mój oj­ciec po ci­chu po­wąt­pie­wał w cu­downe zbiegi oko­licz­no­ści i czy­sty ta­lent wuja do po­mna­ża­nia for­tuny, po­nie­waż przez wszyst­kie lata, ja­kie znał szwa­gra, ten ani razu nie za­pro­sił go do swo­ich in­te­re­sów, by i on mógł małą for­tunę za­ro­bić. Nie chcąc ro­bić przy­kro­ści swo­jej żo­nie, ele­gancko mil­czał, gdy wuj Lu­dwik się prze­chwa­lał.

– Nie uwie­rzy­cie, ja­kie ostat­nio spo­tkało mnie szczę­ście…

Oj­ciec wzniósł oczy do nieba, ale nikt poza mną tego nie za­uwa­żył.

– Matka mo­jego sta­rego przy­ja­ciela zmarła. Zna­cie Ro­mu­alda Beka? Nie zna­cie? Mniej­sza z tym, ma­mu­sia Ro­mu­alda zmarła na za­pa­le­nie płuc i odzie­dzi­czył po niej dom z du­żym ogro­dem, cał­kiem nie­da­leko War­szawy. On jest ar­che­olo­giem, cią­gle w po­dróży, za­tem dom mu nie­po­trzebny. Ar­che­olo­giem jest nie byle ja­kim, trzeba do­dać, przy­jaźni się od lat z Ho­war­dem Car­te­rem, który od­krył w Do­li­nie Kró­lów gro­bo­wiec egip­skiego fa­ra­ona pa­nu­ją­cego w czter­na­stym wieku przed na­szą erą Tu­ten­cha­mona!

– Aku­rat… – mruk­nął mój oj­ciec, ale stał ty­łem do go­rącz­ku­ją­cego się szwa­gra i ten z pew­no­ścią nie usły­szał tej uwagi. Po­dał mu szklankę szkoc­kiej i usiadł obok żony.

– Ro­mu­lad po­trze­buje pie­nię­dzy na ko­lejną wy­prawę do Egiptu… Za­raz, na­wet pa­mię­ta­łem na­zwę tej świą­tyni, ale mi wy­pa­dło z głowy… Rzecz w tym, że to za­pa­le­niec jest, jak oni wszy­scy szu­ka­jący skar­bów, gro­bów, mu­mii czy szcze­rup garn­ków, ale to sza­leń­stwo kosz­tuje! Chciał sprze­dać dom ja­kie­muś ma­la­rzowi, już się po­ro­zu­mieli co do ceny, jed­nak szczę­śli­wym tra­fem spo­tkał mnie. Pew­nie się do­my­śla­cie… Da­łem mu uczciw­szą cenę. No, moi dro­dzy… Bę­dzie nam te­raz da­lej do sie­bie – po­wie­dział, czę­stu­jąc się cy­ga­rem.

– Wy­jeż­dżasz na stałe? – Mama spoj­rzała na swo­jego brata zdzi­wiona. Wpraw­dzie Lu­dwik wspo­mi­nał od roku, że jego in­te­resy się roz­wi­jają i co­raz trud­niej mu je pro­wa­dzić, miesz­ka­jąc na wsi, ale nie od­kry­wał, co za­mie­rza. Pro­wa­dze­nie go­spo­dar­stwa od­dał rządcy, sam za­jął się han­dlem i w roz­mo­wach ro­dzin­nych na­zy­wano go Wo­kul­skim. Z całą pew­no­ścią wuj po­mna­żał swój ma­ją­tek bar­dzo kon­se­kwent­nie, nie prze­pusz­cza­jąc żad­nej oka­zji, i cie­szył się, że suk­ces jego po­czy­nań nie był za­leżny od po­gody, za­razy lub siły chłop­stwa.

– Moja droga Elizo, czy w ży­ciu w ogóle jest coś na stałe? Le­d­wie się czło­wiek przy­zwy­czaił do swo­ich trzy­dzie­stu lat i stuk­nęła mu czter­dziestka!

– Och, bądź po­ważny choć raz. – Mama nie była w na­stroju do żar­tów. – Li­kwi­du­jesz ma­ją­tek? Ziemi rów­nież się wy­zbę­dziesz?

– Już sprze­da­łem – od­parł wuj Lu­dwik i za­nu­rzył nos w szklance, za­cią­ga­jąc się aro­ma­tem whi­sky.

Mama spoj­rzała na męża i słusz­nie oce­niła, że miał prawo się zi­ry­to­wać.

– A toś mnie na­wet nie za­py­tał, czy­bym ku­pił?! – Oj­ciec wstał z ka­napy. Zde­ner­wo­wał się, choć do­brze wie­dział, że nie ze­brałby środ­ków na taką po­ważną in­we­sty­cję jak od­ku­pie­nie ma­jątku od szwa­gra.

– Nie unoś się, Je­rzy, nie­po­trzebna ta ob­raza. – Ton wuja Lu­dwika nie zdra­dzał jego praw­dzi­wych od­czuć. – Mó­wi­łeś wie­lo­krot­nie, iż le­d­wie kre­dy­tem na­star­czasz na co­dzienne wy­datki, ani mi do głowy nie przy­szło, by ci pro­po­no­wać.

Za­pa­no­wało nie­zręczne mil­cze­nie. Mama od razu wy­ba­czyła swo­jemu bratu, że nie wziął ich pod uwagę przy sprze­daży, ale za­bo­lało ją, że się prze­pro­wa­dza tak da­leko, więc nie bę­dzie już wpa­dał nie­za­po­wie­dziany na po­ranną kawę czy wie­czorne wino i karty. Lu­dwik sta­no­wił jej ulu­bioną roz­rywkę, na­wet je­śli przy­wo­ził ze sobą żonę, która za­cho­wy­wała się tak, jakby mał­żeń­stwem z Lu­dwi­kiem od­pra­wiała po­kutę. Cio­cia Ste­nia przy­jeż­dżała do nas bar­dzo rzadko.

– Tak czy tak, gdy tylko się za­in­sta­lu­jemy w no­wym domu, za­raz was za­pro­szę na wiel­kie otwar­cie – kon­ty­nu­ował po chwili. – Już tam Ste­nia szy­kuje li­stę go­ści. Ty, Elizo, po­win­naś czę­ściej przy­jeż­dżać do War­szawy, do­brze by ci to zro­biło, miła od­miana po tej wiej­skiej sie­lance.

– Wszy­scy nas opusz­czają. – Mama wes­tchnęła te­atral­nie. – Se­we­ryn, Pola, te­raz ty.

– No wła­śnie o Poli chcia­łem wam opo­wie­dzieć! – Wuj na­gle so­bie przy­po­mniał.

Jula do­nio­sła do stołu mocne trunki i ze­staw krysz­ta­ło­wych kie­lisz­ków, du­żych oraz ma­łych. Oj­ciec nie upi­jał się czę­sto, ale za­wsze, kiedy od­wie­dzał nas wuj Lu­dwik, po­no­siła go at­mos­fera bie­siady i wy­chy­lał je­den kie­li­szek ko­niaku za dru­gim, je­śli ko­niaku bra­kło, ka­zał przy­no­sić wódkę.

– Za­ga­da­li­śmy się o prze­pro­wadzce, a prze­cież mam dla was wie­ści ze Lwowa!

– Wi­dzia­łeś się z Polą? Zdrowa? Za­do­wo­lona? – do­py­ty­wała mama.

– Je­cha­łem aku­rat z Ak­cyj­nego Banku Hi­po­tecz­nego, pa­trzę, Pola chod­ni­kiem idzie! Za­trzy­ma­łem auto, krzy­czę do niej, ma­cham i nic, jak za­klęta szła da­lej, pro­sto do ka­wiarni. Za­raz so­bie po­my­śla­łem, że szybko wy­do­ro­ślała, skoro tak śmiało, bez asy­sty in­nej panny czy pana, do Wie­deń­skiej wcho­dzi. Ty byś się, Elizo, ni­gdy sama nie pu­ściła po uli­cach Lwowa.

– Roz­mó­wi­łeś się z nią? – Mama była pod­eks­cy­to­wana, ale też za­nie­po­ko­jona.

– Tego dnia nie, śpie­szy­łem się do ho­telu. Sta­ną­łem jak za­wsze w Po­lo­nii, już tam na mnie Tu­rek cze­kał w in­te­re­sach, ale na­stęp­nego dnia za­sze­dłem na jej stan­cję. – Wuj zro­bił zna­czącą prze­rwę. – Tylko po to, żeby się do­wie­dzieć, że ona już tam nie mieszka!

Mama po­bla­dła na wieść, że Pola wy­pro­wa­dziła się ze stan­cji opła­co­nej do świąt, nie uzgad­nia­jąc tego z nią.

– Pe­wien je­steś? – Oj­ciec rów­nież nie do­wie­rzał.

Wuj ski­nął głową na po­twier­dze­nie.

– Jak się wkrótce oka­zało, do Poli uśmiech­nęło się wiel­kie szczę­ście, tra­fiła do prze­pysz­nej willi przy ulicy Po­nia­tow­skiego, do Bej­na­ro­wi­czów – po­wie­dział za­do­wo­lony z wra­że­nia, ja­kie ta no­wina zrobi na mo­ich ro­dzi­cach.

Mama spoj­rzała na mo­jego ojca, szu­ka­jąc po­mocy.

– W ja­kim cha­rak­te­rze ona tam za­miesz­kała? – za­py­tał oj­ciec, da­jąc od razu znać wzro­kiem wu­jowi Lu­dwi­kowi, że jakby miał wy­ja­wić coś nie­sto­sow­nego, niechby się po­wstrzy­mał.

– A w ta­kim to, że córka puł­kow­nika Bej­na­ro­wi­cza, Jo­lanta, na śmierć po­ko­chała wa­szą Polę i tak ojca uro­biła, że pa­nien­kom całe pię­tro willi od­dał, wraz ze słu­żącą oraz kie­rowcą! On wdo­wiec, za­słu­żony żoł­nierz, trzy tylko sła­bo­ści po śmierci uko­cha­nej żony ma. Wy­ścigi konne, ko­niak i córkę Jo­lantę.

Mama za­pa­dała się głę­biej na ka­na­pie i pod­kur­czyła nogi pod sie­bie. Może i nie­wiele wie­działa o lu­bią­cych go­rzałkę woj­sko­wych, ale z całą pew­no­ścią nie było to od­po­wied­nie to­wa­rzy­stwo dla mło­dych dam.

– Lu­dwiku, czy ty do­brze znasz tego puł­kow­nika? – Oj­ciec wy­rę­czył mamę w za­da­niu klu­czo­wego py­ta­nia. – Czy aby to roz­sąd­nie, żeby tam Pola miesz­kała, skoro jego żony w domu nie ma?

Wuja Lu­dwika trudno było nie lu­bić, roz­bra­jał swoją szcze­ro­ścią i bez­po­śred­nio­ścią, nie był też ob­se­syj­nie zwią­zany z klasą, z któ­rej się wy­wo­dził, uwiel­biał bra­tać się po­ni­żej swego uro­dze­nia, miał prze­różne zna­jo­mo­ści za­równo wśród bo­ga­tych, jak i uboż­szych, znał po­li­ty­ków, kup­ców, tan­cerki i po­etów, z każ­dym umiał się po­ro­zu­mieć i żadne oko­licz­no­ści nie były dla niego zbyt trudne czy nie­sto­sowne. Gdzie miał iść, tam szedł, nie ro­bił przy tym ce­re­mo­nii.

– Czy znam puł­kow­nika Bej­na­ro­wi­cza? Hm… Mo­żem go i wi­dział w „Atla­sie” czy w „Szkoc­kiej” , ale żeby oso­bi­ście z nim bie­sia­do­wać, to nie. Jed­nak za­się­gną­łem ję­zyka o puł­kow­niku, z góry prze­wi­dzia­łem, że bę­dziesz mnie, sio­stro, wy­py­ty­wać o jego osobę.

– W ja­kim on woj­sku do­ro­bił się stop­nia puł­kow­nika? – Oj­ciec spo­chmur­niał. – Czy aby nie w ro­syj­skim?

Lu­dwik wes­tchnął, nie lu­bił, gdy za­daje mu się py­ta­nia, na które nie znał od­po­wie­dzi, mu­siał wtedy zmy­ślać, w jego słow­niku nie było zwrotu „nie wiem”.

– A cóż się stało z pa­nią Bej­na­ro­wi­czową? – za­py­tała mama, za­nim Lu­dwik zdą­żył od­po­wie­dzieć na po­przed­nie py­ta­nie.

– Po­py­ta­łem tu i ów­dzie, sam by­łem cie­kaw. Jak się oka­zało, ty­tuł i ma­ją­tek na­le­żał do żony puł­kow­nika, Anny z Tar­now­skich. Stara szlachta, za­cni lu­dzie, duże ma­jątki. No i tu­taj od­po­wia­dam na twoje, sio­stro, py­ta­nie, co stało się z żoną puł­kow­nika. Tego do­wie­dzia­łem się w szcze­gó­łach. Po uro­dze­niu dziecka pani Bej­na­ro­wi­czowa bar­dzo smutna się stała. I zmę­czona, cią­gle zmę­czona, choć wcale się dziec­kiem nie mu­siała zaj­mo­wać, gdyż tam kilka ko­biet do po­mocy było na­ję­tych. Nie­mow­la­kiem opie­ko­wali się le­ka­rze i niańki, po­nie­waż mała Jo­lanta cho­ro­wita była od pierw­szego dnia, za­tem na dzie­ciątko wszy­scy chu­chali i ob­cho­dzili się z nim jak ze skar­bem. Szkoda, że na matkę dziecka nikt nie zwra­cał uwagi. Od­po­czy­waj, mó­wili, od­po­czy­waj, leż w po­koju, przez okno wy­glą­daj, dziec­kiem my się zaj­miemy. To się zda­rzyło ja­koś trzy ty­go­dnie po uro­dze­niu Jo­lanty. Anna wstała wcze­śniej, za­nim jesz­cze służba w piecu na­pa­liła, ubrała się lekko, choć to paź­dzier­nik był, i po­szła nad rzekę. Sta­nęła na brzegu, przez długą chwilę pa­trzyła w wodę. Je­den miej­scowy ry­bak całe zda­rze­nie wi­dział i opo­wie­dział, ale nie od razu, bo kiedy to się stało, prze­ląkł się i uciekł. Do­piero kilka lat po­tem, jak już był w cięż­kim sta­nie i na wła­sną śmierć się szy­ko­wał, za­szedł do puł­kow­nika, by się wy­spo­wia­dać. Anna w tę wodę we­szła niby we śnie, szła wolno co­raz głę­biej i głę­biej, pa­trzyła pro­sto przed sie­bie, na drugi brzeg, jakby tam kogo wy­pa­try­wała, jesz­cze krok, dwa i znik­nęła pod wodą. Woda była dziw­nie nie­ru­choma, jak po­wie­dział ry­bak, nie po­rwała jej nur­tem, tylko wcią­gnęła na dno swoim wi­rem.

– Boże święty! Co to za tra­giczna hi­sto­ria! – Mama za­kryła usta dło­nią.

– Po­wia­dają, że puł­kow­nik wielki wstrząs prze­żył i gdyby nie jego do­świad­cze­nia wo­jenne, które go w tra­ge­diach za­pra­wiły, może by za żoną po­szedł. Po­dobno ko­chał Annę sza­leń­czo. Naj­pierw dziecko wzięli na wy­cho­wa­nie Tar­now­scy, po śmierci matki Anny, hra­biny Tar­now­skiej, pa­nienka za­miesz­kała z oj­cem i jego sio­strą, która zmarła na po­czątku tego roku na ty­fus. Jo­lanta, trzeci raz osie­ro­cona, przy­lgnęła do Poli jak mo­kra ko­szula do ple­ców.

Mama wes­tchnęła, ale nie było tam sły­chać ulgi, je­dy­nie kon­ster­na­cję i pre­ten­sję, że Pola w ostat­nim li­ście do niej, nie wspo­mniała o prze­no­si­nach ze stan­cji do willi puł­kow­nika, ani o no­wej przy­ja­ciółce. List przy­szedł koń­cem paź­dzier­nika, po­tem już nie przy­cho­dziły wia­do­mo­ści ze Lwowa. Tłu­ma­czyła so­bie, że skoro Pola przy­jeż­dża na Boże Na­ro­dze­nie, li­stów nie pi­sze, by przy stole świą­tecz­nym te­ma­tów do roz­mów nie za­bra­kło. Py­tała Ja­dwigi, czy miała ostat­nio ja­kieś wia­do­mo­ści od sio­stry, ale Ja­dwiga Wa­wel ze zło­ścią syk­nęła, że od wy­jazdu ze wsi Pola tylko jedną pocz­tówkę do domu ro­dzin­nego nadała. Nie wiem, ja­kim cu­dem moja mama wy­trzy­mała tyle lat z Ja­dwigą, która była ciemna ni­czym chmura gra­dowa i po­nura jak zmok­nięty pa­ra­sol z po­ła­ma­nymi dru­tami.

Pola nie przy­je­chała do dworku na Boże Na­ro­dze­nie, ty­dzień przed Wi­gi­lią przy­szedł list. Opi­sała swoje nowe miesz­ka­nie w willi, pod­kre­śla­jąc oszczęd­ność dla pań­stwa Mo­raw­skich, gdyż nowy ad­res nic ją nie kosz­tuje, wy­tłu­ma­czyła się męt­nie z po­wo­dów, dla któ­rych musi zo­stać na święta we Lwo­wie, wszyst­kich po­zdra­wiała i ser­decz­nie ści­skała. Nie po­ja­wiła się u nas na­stęp­nego lata, po­nie­waż z Jo­lantą i jej oj­cem po­je­chali do Pa­ryża na wy­stawę, na­stęp­nie da­lej na po­łu­dnie Fran­cji, do Ni­cei, gdzie Tar­now­scy mieli dom nad mo­rzem i fa­brykę ża­ró­wek. Żad­nego zdzi­wie­nia czy pre­ten­sji nie wzbu­dziła więc jej nie­obec­ność przy świą­tecz­nym stole w 1938 roku, bo w tym cza­sie za­rę­czyła się z Ta­de­uszem Ros­to­ckim, któ­rego po­ślu­biła trzy mie­siące póź­niej w War­sza­wie.

Puł­kow­nik Fran­ci­szek Bej­na­ro­wicz chęt­nie przyj­mo­wał u sie­bie wszel­kiej ma­ści ofi­ce­rów, jego lwow­ska willa była miej­scem spo­tkań to­wa­rzy­skich, żar­to­bliwe na­zy­wana „przy­czół­kiem”, i za­cho­dzili tam różni woj­skowi, nie tylko Woj­ska Pol­skiego.

Bej­na­ro­wicz do­brze się czuł wy­łącz­nie z to­wa­rzy­szami broni, ta­kimi, co to już wojnę znają, i ta­kimi, co im do wojny pilno, jak wła­śnie młody ka­pi­tan z War­szawy, Ta­de­usz Ros­to­cki. Mieli pa­no­wie te­mat do roz­mów, pole do szam­pań­skich szarż i ogromne ape­tyty, jak przy­cho­dziło do pi­cia, za­bawy i pięk­nych ko­biet. Puł­kow­nik od ko­biet stro­nił, ale in­nym nie za­bra­niał tych uciech, do któ­rych sam stra­cił ochotę. Wiele się działo na par­te­rze willi w so­bot­nie wie­czory, kiedy zjeż­dżali go­ście nie tylko z War­szawy, ale i z Wied­nia czy Ber­lina. Kto Bej­na­ro­wi­cza raz miał oka­zję po­znać, za­raz się z nim za­przy­jaź­niał, po­nie­waż ta­kiego dru­giego domu, gdzie można było do­brze jeść i bez li­mi­tów pić na ra­chu­nek go­spo­da­rza, trudno zna­leźć. Jedna tylko obo­wią­zy­wała za­sada, na pię­tro willi wstęp wzbro­niony, tam miesz­kała uko­chana córka Jo­lanta, która nie po­winna na­wet po­wą­chać ty­to­niu ani do­sły­szeć słów spro­śnych pio­se­nek. Puł­kow­nik pra­gnął córkę do­brze wy­dać za mąż, jed­nak ta uparła się, że naj­pierw chce stu­dia skoń­czyć, świat zwie­dzić, po­tem do­piero dzieci ro­dzić ja­kie­muś wą­sa­temu je­go­mo­ściowi, który do­równa jej ma­jąt­kiem i po­cho­dze­niem. Drugą taką dziew­czyną była Pola.

Nie przy­pa­dła Jo­lan­cie do gu­stu przy pierw­szym spo­tka­niu, na­wet po­wie­działy so­bie kilka przy­krych słów, kiedy pro­fe­sor ry­sunku ka­zał im coś wspól­nie stwo­rzyć na po­trzeby ćwi­cze­nia. Pola nie miała wy­róż­nia­ją­cego się w tej dzie­dzi­nie ta­lentu, wszystko ro­biła po­praw­nie i za to ją chwa­lono, na­to­miast Jo­lanta była stu­dentką wy­bitną, za­po­wia­dała się na praw­dziwą, nie­za­leżną ar­tystkę i gdyby nie jej przed­wcze­sna śmierć, może świat by o niej usły­szał. Po pierw­szej sprzeczce Pola za­raz po za­ję­ciach za­cza­iła się przed wyj­ściem z bu­dynku. Cze­kała, aż Jo­lanta Bej­na­ro­wicz po­jawi się na scho­dach, i niby przy­pad­kiem zde­rzyła się z nią w drzwiach.

– Nie dość, że na mnie bu­czysz w kla­sie, to jesz­cze chcesz mnie roz­dep­tać? – po­wie­działa Jo­lanta i ru­szyła przed sie­bie. Za­trzy­mała się jed­nak w po­ło­wie scho­dów.

Pola stała wy­żej od niej, uśmie­chała się, co zdez­o­rien­to­wało Jo­lantę, go­tową na sprzeczkę. Pola ze­szła ni­żej, po­de­szła do niej bar­dzo bli­sko, mię­dzy nimi już nikt by się nie zmie­ścił.

– A mnie się zdaje, że bę­dziemy przy­ja­ciół­kami – po­wie­działa, nie ga­sząc uśmie­chu.

– Aleś ty bez­czelna! – fuk­nęła Jo­lanta.

– Może bez­czelna, ale po­sia­dam szó­sty zmysł i wiem, że bę­dziemy się bar­dzo lu­bić, mimo tego nie­for­tun­nego po­czątku przy­jaźni.

– Też coś…

Jo­lanta była wy­soką, ciem­no­oką bru­netką. Fale jej wło­sów ukła­dały się na­tu­ral­nie wo­kół twa­rzy w kształ­cie mig­dała. Miała mały, zgrabny nos i równe zęby osa­dzone na lekko wy­sta­ją­cej szczęce, ale jej to nie szpe­ciło.

– Przy­jaźń to nie jest prze­lotny ro­mans – po­wie­działa Jo­lanta. – Uwa­żaj, co pro­po­nu­jesz.

– Pro­po­nuję, że­by­śmy po­szły do Za­lew­skiego na ciastko – od­parła Pola. – Albo chodźmy gdzieś na wino, le­piej na wino, jak mi się zdaje…

Jo­lanta uda­wała, że się za­sta­na­wia. Wciąż jesz­cze cie­płe, wrze­śniowe po­wie­trze ła­two wcho­dziło do płuc, a wraz nim wszyst­kie za­pa­chy więd­ną­cego lata. Prze­wie­siła pa­sek lnia­nej torby na ukos, jak li­sto­noszkę.

– No to chodźmy. – Ru­szyła przo­dem.

Opo­wie­działy so­bie przy wi­nie swoje losy, a że były młode i ufne, nie za­ta­jały pod­czas tej pierw­szej, szcze­rej po­ga­wędki wsty­dli­wych se­kre­tów. Pola ni­gdy po­tem nie roz­ma­wiała z ni­kim tak otwar­cie. Opi­sała dwóch braci Mo­raw­skich, z któ­rych je­den ko­chał ją, dru­giego ko­chała ona, w re­wanżu Jo­lanta wy­znała, że ma­rzy jej się praw­dziwa mi­łość, ale nie wy­szła jesz­cze poza je­den po­ca­łu­nek z pew­nym pod­po­rucz­ni­kiem, pro­te­go­wa­nym jej ojca. Kiedy się roz­cho­dziły do swo­ich do­mów, a było już bar­dzo późno, Jo­lanta nie­spo­dzie­wa­nie ob­jęła Polę i przy­tu­liła się do niej ca­łym cia­łem tak mocno, że na mo­ment Pola stra­ciła rów­no­wagę.

– Bądź dla mnie do­bra – po­wie­działa.

Mię­dzy wrze­śniem a li­sto­pa­dem ich przy­jaźń roz­kwi­tła. Spę­dzały ze sobą każdą wolną chwilę, prze­waż­nie w willi, po­nie­waż po­kój na stan­cji, którą zaj­mo­wała Pola, nie prze­wi­dy­wał me­tra­żem gosz­cze­nia dru­giej osoby. Ra­zem się uczyły, ja­dły, piły wino i stro­iły żarty z pro­fe­so­rów i absz­ty­fi­kan­tów, któ­rych ich duet przy­cią­gał jak miód mrówki. Jo­lanta wciąż jesz­cze się pło­szyła, kiedy mę­skie spoj­rze­nia do­bie­rały się do jej de­koltu czy od­sło­nię­tych ły­dek, ale co­raz le­piej na­śla­do­wała swoją przy­ja­ciółkę, która była jak głaz i z ła­two­ścią wy­trzy­my­wała naj­zu­chwal­sze na­wet spoj­rze­nia. Na py­ta­nie, jak ty to ro­bisz, że się nie czer­wie­nisz, Pola od­po­wia­dała: niech oni się czer­wie­nią, do mo­jej twa­rzy le­piej bla­dość pa­suje. Co do jed­nego były zgodne, nie spo­tkały jesz­cze męż­czy­zny, który by im za­im­po­no­wał, dla któ­rego od­stą­pi­łyby od trzy­ma­nia się su­ro­wych za­sad, w ja­kich zo­stały wy­cho­wane.

Taki stan rze­czy za­stał ka­pi­tan Ta­de­usz Ros­to­cki, kiedy przy­je­chał do Lwowa na świą­teczną po­pi­jawę, dwu­dzie­stego dru­giego grud­nia.

Dla puł­kow­nika Bej­na­ro­wi­cza ostatni mie­siąc roku skła­dał się z sa­mych tylko smut­ków. Mimo upływu lat, jego ból po stra­cie żony w gru­dniowe dni sta­wał się nie do znie­sie­nia, jakby jego głowa miała wła­sny ka­len­darz, i gdy tylko li­sto­pad do­bie­gał końca, puł­kow­nik spa­dał na dno roz­pa­czy. Pił wtedy wię­cej, za­czy­nał wcze­snym po­po­łu­dniem od ku­fla piwa, na­stęp­nie szedł do klubu na kilka głęb­szych albo za­pra­szał do sie­bie i nie po­tra­fił prze­stać, do­póki nie stra­cił kon­taktu z rze­czy­wi­sto­ścią. Wtedy do­piero ból mi­jał, jed­nak na­stęp­nego dnia po­wra­cał, cza­sem lżej­szy, to znów ze zdwo­joną mocą, na to re­guły nie było.

Kiedy Pola na do­bre roz­go­ściła się w willi na Po­nia­tow­skiego, zdą­żyła po­znać ojca Jo­lanty także i z tej przy­gnę­bia­ją­cej strony. Szybko zo­rien­to­wała się, że puł­kow­nik pije al­ko­hol w ogrom­nych ilo­ściach nie na po­pra­wie­nie hu­moru, ale po to, by nie my­śleć i nie czuć. W miarę opróż­nia­nia kie­lisz­ków jego na­strój się zmie­niał. Śmieszne żoł­nier­skie aneg­doty, któ­rymi sy­pał jak z rę­kawa, za­stę­po­wały po pierw­szej pół­li­trówce opo­wie­ści o mar­no­ści ludz­kiego ży­cia. Wtedy przy­wo­ły­wał swo­ich po­le­głych ofi­ce­rów i sze­re­go­wych po imie­niu, stop­niu, wy­mie­niał ich za­lety, oko­licz­no­ści śmierci z bro­nią w ręku. Ostat­nim eta­pem, tuż przed utratą przy­tom­no­ści, było wspo­mnie­nie żony Anny, którą po­rwała brudna, zimna rzeka.

– Lu­dzie mó­wią, że mama za­biła się przeze mnie. – Jo­lanta zwie­rzała się przy­ja­ciółce.

Sie­działy jak co wie­czór w sa­lo­nie na par­te­rze willi, cze­ka­jąc na po­wrót puł­kow­nika. Jo­lanta nie kła­dła się spać, do­póki oj­ciec nie wró­cił.

– Mó­wią też, że papa tyle pije rów­nież przeze mnie, bo mu żonę przy­po­mi­nam.

– Nie pleć ta­kich nie­do­rzecz­no­ści! Gdyby twoja mama żyła, pew­nie też lu­biłby pić, nie ma co się obar­czać sła­bo­ściami na­szych naj­bliż­szych.

– Mu­siała być bar­dzo nie­szczę­śliwa, żeby taką śmierć dla sie­bie wy­brać. Nikt wła­ści­wie mi o matce nie opo­wie­dział, jakby się wszy­scy za nią wsty­dzili i jak naj­szyb­ciej chcieli za­po­mnieć. Papa, kiedy już mocno pi­jany, woła jej imię, ale prze­nigdy nie siadł ze mną do roz­mowy na ten te­mat. Pa­trzę na stare fo­to­gra­fie ro­dzi­ców, ko­bieta obok mo­jego papy, ona jest mi cał­kiem obca… Jak to jest mieć matkę? Nie za­sta­na­wia­łaś się ni­gdy?

Pola pod­cią­gnęła ko­lana i ob­jęła je ra­mio­nami.

– Moja matka zmarła, kiedy by­łam w be­ciku, oj­ciec po­szedł za­raz po niej, więc nie mam wiele do po­wie­dze­nia. Jedno wiem, nie można ko­chać ko­goś, kogo się nie znało, nie rób so­bie wy­rzu­tów, że nie ko­chasz fo­to­gra­fii.

Jo­lanta się uśmiech­nęła.

– Gdy­bym to umiała so­bie tak wszystko ja­sno tłu­ma­czyć! Jak ja prze­ży­łam bez cie­bie te wszyst­kie lata… Strach mi my­śleć, co bę­dzie za rok czy dwa, kiedy skoń­czymy na­uki.

– Strach my­śleć, co bę­dzie ju­tro, dla­tego żyjmy dniem, póki się jesz­cze nie skoń­czył.

Pod dom pod­je­chał sa­mo­chód. Przez chwilę na­słu­chi­wały. Jo­lanta po­de­szła do okna, żeby spraw­dzić, kto tym ra­zem przy­wiózł jej ojca. Było już bar­dzo późno, mimo to cze­kały na po­wrót puł­kow­nika, Jo­lanta nie ży­czyła so­bie, żeby go­spo­sia czy stróż wpusz­czali jej ojca do domu, gdy ten chwiał się na no­gach. Wo­lała sama do­pil­no­wać, by po wie­lo­go­dzin­nym bie­sia­do­wa­niu, tra­fiał pro­sto do łóżka. Wy­cie­rała wtedy cie­płym kom­pre­sem jego czoło i oko­licę ust, zdej­mo­wała mu buty i ga­siła świa­tło, ten ry­tuał po­wta­rzał się co naj­mniej dwa razy w ty­go­dniu. Kiedy puł­kow­nik Boj­na­ro­wicz spę­dzał wie­czór w willi, jego córka ja­dła z nim ko­la­cję i cze­kała, aż po­łoży się spać. Cza­sami czuła się tak, jakby był jej sy­nem, nie oj­cem.

– Papa przy­je­chał. – Jo­lanta scho­wała się za za­słoną, ale wciąż pa­trzyła przez okno.

– Sam?

– W to­wa­rzy­stwie.

Wpraw­dzie to ofi­ce­ro­wie przy­wieźli puł­kow­nika, ale Jo­lanta nie sko­men­to­wała tego, mimo za­ży­ło­ści z Polą wciąż się wsty­dziła za ojca, kiedy wra­cał w ta­kim sta­nie.

Pola sta­nęła za jej ple­cami.

Pa­trząc, z ja­kim tru­dem męż­czyźni wy­cią­gają z auta puł­kow­nika, można było się do­my­ślić, że będą mu­sieli go wpro­wa­dzić do domu, po­nie­waż wła­snych sił za­bra­kło puł­kow­ni­kowi znacz­nie wcze­śniej. Bez słowa ob­ser­wo­wały wy­siłki ofi­ce­rów. Nie mieli ła­twego za­da­nia, otwie­rali drzwi raz z jed­nej strony, to znów z dru­giej i ra­dzili, jak ta­kiego cięż­kiego, wy­so­kiego męż­czy­znę po­sta­wić na chod­niku. Kiedy im się to w końcu udało, wzięli go mię­dzy sie­bie, za­rzu­ca­jąc ra­miona puł­kow­nika na swoje karki i tak wle­kli Fran­ciszka Bej­na­ro­wi­cza ni­czym ukrzy­żo­wa­nego. Na szczę­ście nogi puł­kow­nika na­gle za­częły cho­dzić i drogę do willi po­ko­nali dość szybko.

– Ja im otwo­rzę, ty przy­nieś na­sze szla­froki, bo pa­no­wie ofi­ce­ro­wie zo­ba­czą wię­cej, niż się spo­dzie­wali. – Jo­lanta skie­ro­wała się do holu, Pola po­bie­gła na górę.

– Do­bry wie­czór, prze­pra­szamy, że tak późno… – Przy­stojny ka­pi­tan przy­jął na sie­bie rolę od­po­wie­dzial­nego za stan puł­kow­nika. Oczy­wi­ste było, że wyż­szego rangą trzeba chro­nić. – Za­sie­dzie­li­śmy się w klu­bie, pan puł­kow­nik za­snął, sen ma mocny…

– Pro­szę wejść. – Jo­lanta otwo­rzyła sze­roko drzwi i usu­nęła się, by mo­gli wpro­wa­dzić za­la­nego w trupa ojca. – Chodźmy pro­sto do ga­bi­netu.

Ga­bi­net słu­żył jako po­kój sy­pialny w te dni, kiedy puł­kow­nik nie miał już siły wejść po scho­dach na górę. Go­spo­sia dbała, by miał tam za­wsze świeżą po­ściel, ka­rafkę z wodą przy łóżku i pi­żamę na opar­ciu fo­tela, choć rzadko zda­rzyło się, by zdą­żył się prze­brać, za­nim padł na po­du­chy. Jo­lanta za­pa­liła lampę na biurku. Męż­czyźni, wciąż pod­trzy­mu­jąc puł­kow­nika, roz­glą­dali się dys­kret­nie po po­miesz­cze­niu.

– Na ka­napę. – Wska­zała im miej­sce. – Pro­szę za­cze­kać mi­nutę, aż po­ścielę.

Pola we­szła do ga­bi­netu, nie wi­ta­jąc się z ni­kim, po­śpie­szyła z po­mocą przy­ja­ciółce. Kiedy po­sła­nie było go­towe, dziew­czyny od­su­nęły się na kilka kro­ków, by nie prze­szka­dzać w ukła­da­niu puł­kow­nika do snu. Jo­lanta na­kryła ojca ple­dem i wska­zała ofi­ce­rom drogę do sa­lonu.

– Bar­dzo dzię­kuję, oj­ciec cza­sami traci po­czu­cie czasu – po­wie­działa, pro­wa­dząc wszyst­kich ko­ry­ta­rzem. – Może pa­no­wie ofi­ce­ro­wie ze­chcą spo­cząć przy ko­minku? Wła­śnie mia­ły­śmy pa­rzyć her­batę.

Pola za­śmiała się pod no­sem. Jo­lanta uwiel­biała od­gry­wać ta­kie wła­śnie sceny. Kiedy zna­leźli się w sa­lo­nie, na­stą­piły ofi­cjalne pre­zen­ta­cje na­zwisk i stopni.

– Bar­dzo się cie­szę, że mam oka­zję pa­nią po­znać. – Uści­snął dłoń Jo­lanty. – Ka­pi­tan Ta­de­usz Ros­to­cki, a to pod­po­rucz­nik Sta­ni­sław Kur­mań­ski.

– Bar­dzo nam miło. Jo­lanta Boj­na­ro­wicz, moja przy­ja­ciółka, Pola Wa­wel.

Obaj męż­czyźni za­pa­trzyli się na Polę i trwało to nie­przy­zwo­icie długo.

Jo­lanta była ładną dziew­czyną i na ulicy od­wra­cało się za nią wiele głów, ale Pola była po pro­stu piękna. Na jej twa­rzy matka na­tura od­mie­rzała od­stępy mię­dzy oczami, ustami a no­sem, ko­śćmi po­licz­ko­wymi a pod­bród­kiem na mi­li­me­try. Ar­ty­styczny ra­chu­nek do­koń­czyła, ob­da­ro­wu­jąc ją ide­al­nie gładką cerą w ko­lo­rze por­ce­lany oraz wło­sami w kilku od­cie­niach złota.

Ofi­ce­ro­wie usie­dli przy ko­minku na fo­te­lach, które pach­niały jesz­cze per­fu­mami dziew­czyn.

– Niech pa­no­wie będą ła­skawi do­rzu­cić do ognia, roz­grze­jemy się. – Jo­lanta szturch­nęła przy­ja­ciółkę. – My tym­cza­sem za­pa­rzymy her­batę. Chyba że wo­le­li­by­ście coś moc­niej­szego?

– Może zo­stańmy przy her­ba­cie – mruk­nął Ros­to­cki, choć było oczy­wi­ste, że z naj­więk­szą roz­ko­szą na­piłby się szam­pana w tym to­wa­rzy­stwie.

Le­d­wie prze­kro­czyły próg kuchni, wy­bu­chły śmie­chem.

– Co ty wy­pra­wiasz?! Nie wy­pada tak się umi­zgi­wać… – skar­ciła ją Pola.

– Do­piero co mó­wi­łaś, że trzeba dniem żyć, póki się nie skoń­czy. – Jo­lanta prze­szu­ki­wała szafki i szu­flady. – Ja so­bie wzię­łam do serca twoje na­uki i za­raz ci po­wiem, co za­mie­rzam. O, są!

Pod­nio­sła w górę pu­dełko za­pa­łek i po­trzą­snęła nim.

– Mu­simy na wstę­pie usta­lić, który mun­dur bę­dzie czyj. Że­by­śmy się po­tem za ku­dły nie wzięły. Nie po­wiem ci, który mi się bar­dziej po­doba, bo za­raz byś mi go chciała od­stą­pić, le­piej bę­dzie, jak za­de­cy­duje los.

– Za­pałki bę­dziemy cią­gnąć? – Pola krę­ciła głową z dez­apro­batą.

– Oczy­wi­ście! Gdy­by­śmy miały matki, one by nam wy­brały mę­żów, w ich za­stęp­stwie, zrobi to dla nas prze­zna­cze­nie.

Jo­lanta odła­mała łe­pek siarki z jed­nej za­pałki, wło­żyła obie mię­dzy palce i scho­wała za ple­cami.

– Za­pałka z siarką to ka­pi­tan, zła­mana, pod­po­rucz­nik. Cią­gnij!

Pola się ro­ze­śmiała.

– Nie ma mowy! Po pierw­sze, ja już mam ko­goś, po dru­gie, nie po­zwolę, by ślepy los za mnie de­cy­do­wał! Nie ży­czę so­bie flir­to­wać ze zła­maną za­pałką.

– Może ci się po­szczę­ści i wy­cią­gniesz tę drugą? – Jo­lanta trzy­mała za­mknięte w dłoni za­pałki na wy­so­ko­ści oczu. – Polu Wa­wel, przyj­mij radę od życz­li­wej ci Jo­lanty Bej­na­ro­wicz. Daj so­bie spo­kój z pa­ni­czem Se­we­ry­nem Mo­raw­skim. Pa­ryż już mu tam prze­me­blo­wa­nie w gło­wie zro­bił, a pa­ry­żanki w ko­lejce pod jego gar­so­nierą stoją. Mulę z róż mu ofe­rują… No, da­waj, za­nim tamci się roz­my­ślą i zwieją, gdzie pieprz ro­śnie.

Pola za­mknęła oczy i się­gnęła po za­pałkę.

Wkro­czyły do sa­lonu. Jo­lanta nio­sła tacę ze szkla­necz­kami i im­bry­kiem, Pola szła za nią z pu­deł­kiem cy­gar. Szkla­neczki i cy­gara zo­stały przy­wie­zione z Istam­bułu, do­kąd mi­nio­nego lata puł­kow­nik za­brał swoją córkę w jej osiem­na­ste uro­dziny. Ofi­ce­ro­wie wstali z fo­teli, od­ru­chowo po­pra­wili koł­nie­rzyki mun­du­rów.

– Pa­no­wie na długo we Lwo­wie? – za­py­tała Pola, za­pra­sza­jąc ge­stem, by usie­dli.

Ta­de­usz Ros­to­cki za­cze­kał, aż obie zajmą miej­sca na ka­na­pie po dru­gie stro­nie sa­lonu. Dzie­liła ich spora prze­strzeń, sa­lon był duży, za­gra­cony me­blami usta­wio­nymi bez żad­nego po­rządku. Pa­nienki w szla­fro­kach pod­ku­liły nogi, sia­da­jąc, pa­no­wie w mun­du­rach wy­cią­gnęli przed sie­bie wy­po­le­ro­wane ofi­cerki.

– Ju­tro… – Ros­to­cki spoj­rzał na ze­ga­rek – …wła­ści­wie to dzi­siaj wra­camy do War­szawy. Nie­stety, obo­wiązki wzy­wają.

– Szkoda… – Jo­lanta, mó­wiąc to, pa­trzyła śmiało w oczy pod­po­rucz­ni­kowi Kur­mań­skiemu. Zła­maną za­pałkę wło­żyła do kie­szeni szla­froka i cały czas ją ob­ra­cała mię­dzy pal­cami.

– Przed świę­tami bę­dzie w mie­ście sporo atrak­cji, na­stęp­nie bal no­wo­roczny w klu­bie, omi­nie was wiele wy­da­rzeń i świet­nej za­bawy. Choć… pa­no­wie za­pewne mają znacz­nie cie­kaw­sze plany w War­sza­wie ze swo­imi na­rze­czo­nymi czy żo­nami?

Mu­siały cze­kać kilka se­kund na za­prze­cze­nie. Kur­mań­ski i Ros­to­cki byli wolni i ja­sno się opo­wie­dzieli za za­bawą. Cho­ciaż z ich strony nie pa­dły żadne de­kla­ra­cje, po ich wyj­ściu przy­ja­ciółki zgod­nie uznały, że z całą pew­no­ścią nie było to ostat­nie spo­tka­nie. Do rana chi­cho­tały i roz­pra­wiały o za­le­tach ofi­ce­rów, któ­rzy w miarę roz­wi­ja­nia się pla­nów na przy­szłość stra­cili na­zwi­ska oraz stop­nie i wy­stę­po­wali jako Ta­de­usz i Sta­ni­sław. Ta­de­usz bar­dziej pa­so­wał do Jo­lanty uro­dze­niem i ma­jąt­kiem, ale za­pał­kowa lo­te­ria za­de­cy­do­wała ina­czej.

Jo­lanta na­ma­wiała Polę, by zo­stała na Boże Na­ro­dze­nie we Lwo­wie, szan­ta­żu­jąc ją nieco swoją sa­mot­no­ścią i stra­chem, wąt­pli­wo­ściami, czy po­ra­dzi so­bie z oj­cem, gdyby znów tak za­nie­mógł jak ostat­nio. Puł­kow­nik nie mie­wał już cał­kiem trzeź­wych dni, choć bę­dąc na cią­głym rau­szu, za­cho­wy­wał się sta­bil­nie i tylko do­świad­czone oko jego córki wi­działo, że spo­żył do śnia­da­nia setkę ko­niaku.

– Mo­raw­scy będą nie­po­cie­szeni, je­śli nie przy­jadę do Mi­ło­wic na święta. Teoś za­pła­cze się na śmierć.

– O so­bie po­myśl, nie o in­nych – na­po­mniała ją Jo­lanta. – Tacy nam się tra­fili ka­wa­le­ro­wie, a ty chcesz wy­jeż­dżać? Nie mu­sia­ły­śmy na­wet z domu wy­cho­dzić, sami do nas przy­szli. To istny cud!

Roz­su­nęła za­słony, za oknem wsta­wał świt, spa­da­jące z nieba grube płatki po­dwa­jały war­stwę śniegu na pa­ra­pe­cie.

– Boże, jaka piękna zima, jak tu się nie za­ko­chać?

– Nie za szybko?

– Nie czu­jesz grzmotu serca? Na­prawdę? – Jo­lanta przy­ło­żył otwartą dłoń do piersi i uda­wała, że serce pod­ska­kuje ryt­micz­nie. – Nie trawi cię go­rączka? Nie prze­szywa dreszcz roz­ko­szy, kiedy w my­ślach do­tyka twej dłoni ka­pi­tan Ros­to­cki?

Pola nie do­rów­ny­wała przy­ja­ciółce ta­len­tem ak­tor­skim ani eg­zal­ta­cją. Bar­dzo spodo­bał jej się Ta­de­usz, ale na­wet przed sobą nie od­wa­ży­łaby się do tego za­uro­cze­nia przy­znać.

Jo­lanta wspięła się na pal­cach i wy­cią­gnęła z gór­nej półki bi­blio­teczki cienką ksią­żeczkę. Po­dała ją Poli.

– Zaj­rzyjmy w przy­szłość, prze­ko­najmy się, co nas na­prawdę czeka w mi­ło­ści.

– Sy­billa, czyli zręczna wróżka. – Pola od­czy­tała ty­tuł. – Na­uczy wró­żyć z trzy­dzie­stu dwóch kart, tak że każdy w bar­dzo krót­kim cza­sie i bez ni­czy­jej po­mocy so­bie i dru­gim ka­bałę po­stawi. Przed­miot cie­ka­wo­ści, roz­rywka dla smut­nych, po­cie­cha dla cier­pią­cych, do­radca dla ko­cha­ją­cych i za­ko­cha­nych. Lwów ty­siąc osiem­set pięć­dzie­siąty trzeci rok. – Pola odło­żyła po­rad­nik wróżki Sy­billi bez wer­to­wa­nia kar­tek. – My­ślisz, że to, co nam się ma przy­da­rzyć w przy­szło­ści, można wcze­śniej zo­ba­czyć w kar­tach? Śmiem wąt­pić. Dla mnie to bzdury…

– O nie, ko­chana, żadne bzdury, naj­święt­sza prawda udo­wod­niona sta­ty­stycz­nie oraz na­ukowo. W dniu na­ro­dzin ukła­dają się losy każ­dego czło­wieka, nie­któ­rzy twier­dzą, że w mo­men­cie po­czę­cia, ale skupmy się na na­ro­dzi­nach. Czy za­pi­sują to gwiazdy, Pan Bóg, Al­lah, czy też ślepy los, do końca nie wia­domo, ale jedno jest pewne jak amen w pa­cie­rzu. Nic się nie da po dro­dze zmie­nić. Ro­zu­miesz? To, co nas czeka, już się stało. – Jo­lanta mó­wiła z po­wagą i roz­kła­dała karty na stole.

– Le­piej chodźmy spać. – Pola ziew­nęła osten­ta­cyj­nie. – Za dużo wra­żeń jak na je­den dzień.

– Po­cze­kaj, ju­tro nie­dziela, mo­żemy spać cały dzień. Za­raz zo­ba­czymy, co się dla cie­bie za­pi­sało w gwiaz­dach…

Pola oparła się łok­ciami o blat stołu i roz­ba­wiona, ob­ser­wo­wała, z ja­kim na­masz­cze­niem Jo­lanta prze­suwa karty i je ana­li­zuje. Po­mru­ki­wała przy tym i wzdy­chała.

– No, mów, co tam wi­dzisz…Ta­de­usz Ros­to­cki przy­je­dzie na syl­we­stra do Lwowa? Po­ca­łuje mnie w usta na mo­kro i pad­nie na ko­lano? Jak wielki bę­dzie dia­ment w pier­ścionku za­rę­czy­no­wym? – kpiła.

Jo­lanta za­mknęła oczy na mo­ment i wy­ko­nała głową kilka kó­łek. Kiedy spoj­rzała na Polę, ce­le­bro­wała każde wy­po­wie­dziane słowo.

– Wi­dzę, że czeka cię dużo szczę­ścia z ofi­ce­rem w mun­du­rze. Za­bie­rze cię do War­szawy i po­ślubi… Mi­łość to bę­dzie wielka, ty zresztą już go ko­chasz, a po­tem będą po­grzeby…

– O nie! Żad­nych po­grze­bów – za­pro­te­sto­wała Pola. – Przy­je­dzie na Nowy Rok czy nie? To mu­szę wie­dzieć, bo je­śli nie, jadę na święta do Mi­ło­wic.

– Przy­je­dzie. – Jo­lanta znów za­mknęła oczy. – Bę­dzie­cie tań­czyć i śmiać się, ale te po­grzeby… nie, to nie po­grzeb, to trupy…

– Prze­stań!

– Za­cze­kaj. – Chwy­ciła Polę za rękę. – Oprócz wy­so­kiego bru­neta w mun­du­rze ota­czają cię jesz­cze inne mun­dury, nie mają orzełka ani biało-czer­wo­nej flagi, groźne są, czapki, re­wol­wery, sznury. I czeka cię wielka po­dróż, sa­mo­lo­tem… Może to ka­pi­tan Ros­to­cki sie­dzi za ste­rami? Nie, to ktoś inny, jesz­cze przy­stoj­niej­szy niż ka­pi­tan, bę­dzie za tobą sza­lał, a po­tem…

– Pro­szę, już do­syć!

Jo­lanta nie znała się na ka­bale, ni­gdy nie prze­czy­tała in­struk­ta­rzu wróżki Sy­billi, zmy­ślała wi­dze­nie przy­szło­ści, żeby roz­ba­wić przy­ja­ciółkę, po­dro­czyć się z nią. Nie­wiele się po­my­liła, ale za­pi­sany w gwiaz­dach jej wła­sny los był o wiele tra­gicz­niej­szy niż Poli.

Roz­dział 2

Mia­łam je­de­na­ście lat, kiedy Pola znów po­ja­wiła się w na­szym dworku.

Wiele nie­praw­dzi­wych hi­sto­rii na te­mat mo­jej ro­dziny złe ję­zyki wy­pu­ściły w świat. Lu­dzie lu­bią prze­ka­zy­wać, prze­ina­czać bez re­flek­sji, ja­kie kon­se­kwen­cje mogą mieć plotki i po­mó­wie­nia. Biedni plot­kują o bo­ga­tych naj­chęt­niej, bo­gaci uwiel­biają ob­ma­wiać bar­dzo bo­ga­tych i w tym łań­cu­chu nie­życz­li­wo­ści wszyst­kie ogniwa są ze sobą ści­śle po­łą­czone. We wsiach przy­le­ga­ją­cych do dworu mó­wiło się, że moja mama po­pa­dła w na­łóg mor­fi­nowy i ca­łymi dniami le­żała wpół­przy­tomna na ka­na­pie, za­pa­trzona w mu­chy na su­fi­cie. Lu­dzie prze­ka­zy­wali so­bie smutną prawdę o moim bra­cie jak ra­do­sną no­winę. Teo­fil nie ma pią­tej klepki, co wcale dzi­wić nie po­winno, bio­rąc pod uwagę, jak się hra­bina za­cho­wy­wała, kiedy jesz­cze no­siła go pod ser­cem. Bę­dąc już w bar­dzo za­awan­so­wa­nej ciąży, za­miast sie­dzieć skrom­nie w domu i na oczy się służ­bie z brzu­chem nie po­ka­zy­wać, Eliza Mo­raw­ska za­ło­żyła w mia­steczku Czy­tel­nię i za­częła urzą­dzać po­ga­danki dla wło­ścia­nek na te­mat hi­gieny oso­bi­stej ko­biet, opieki nad nowo na­ro­dzo­nym dziec­kiem i na te­maty pa­trio­tyczne, które przy­cią­gały naj­więk­szą liczbę słu­cha­czy.

Te­ma­tem plo­tek by­łam rów­nież ja, którą we­dług wszech­wie­dzą­cych moi ro­dzice ku­pili od ubo­giej ku­zynki matki, którą zbrzu­cha­cił ofi­cer le­gio­nów. Moje po­ja­wie­nie się na świe­cie było dla wsi po­dej­rza­nym tylko dla­tego, że uro­dzi­łam się aż je­de­na­ście lat po Teo­filu, kiedy moja matka miała skoń­czone trzy­dzie­ści dzie­więć lat, za­tem we­dług tam­tych ka­len­da­rzy była już stara, a „dół” miała w roz­sypce. Ko­bieta w tak po­de­szłym wieku nie mo­gła więc uro­dzić zdro­wego dziecka, mu­sieli Mo­raw­scy He­lenkę ku­pić, po­nie­waż wszy­scy wie­dzieli, jak bar­dzo hra­bina Mo­raw­ska pra­gnie mieć córkę. Jed­nak mało kto wie­dział, ile nie­uda­nych prób po­prze­dziło moje na­ro­dziny, a ciałka dwóch mar­twych chłop­czy­ków, które wy­pły­nęły z mamy, trzeba było po­cho­wać w parku pod osłoną nocy, po­nie­waż byli już cał­kiem duzi i w pełni roz­wi­nięci.

Po woj­nie oko­liczne wsie opo­wia­dały so­bie przy świe­cach tra­giczną wer­sję śmierci mo­jej matki, ze zgrozą po­da­jąc z ust do ust ob­raz, jak krew z krtani hra­biny za­bry­zgała białe schody na fron­cie, gdy pod­czas zaj­mo­wa­nia dworku na so­wiecką kwa­terę ru­ski lejt­nant ba­gne­tem ją dźgnął. Z cza­sem ręka za­ci­śnięta na ba­gne­cie nie była już so­wiecka, a nie­miecka, kiedy ten i ów do­stał ostrze­że­nie od wła­dzy lu­do­wej przed kon­se­kwen­cjami sze­rze­nia an­ty­so­wiec­kiej pro­pa­gandy. Lu­dzie ple­tli głup­stwa na te­mat Se­we­ryna – rze­komo we Fran­cji na wsty­dliwą cho­robę za­padł, która go tak oszpe­ciła, że po­sta­no­wił już ni­gdy do Pol­ski nie wró­cić.

Nie ko­men­to­wa­łam, nie pro­sto­wa­łam, nie obu­rza­łam się, kiedy do­cie­rały do mo­ich uszu te bred­nie, szcze­gól­nie na te­mat Poli.

Nikt z na­szych są­sia­dów nie do­wie­dział się o jej nie­spo­dzie­wa­nym po­ja­wie­niu się w Mi­ło­wi­cach. Nie do­wie­dzieli się rów­nież Niemcy, któ­rzy sta­cjo­no­wali w na­szym dworku od stycz­nia 1940 roku i któ­rzy wspa­nia­ło­myśl­nie po­zwo­lili nam zo­stać po jego za­ję­ciu na po­trzeby nie­miec­kiej ar­mii zwy­cię­sko kro­czą­cej przez Eu­ropę. Ne­go­cjo­wał z nimi oj­ciec, nie wiem, co im obie­cał, dość na tym, że nie wy­rzu­cili nas na bruk, nie ka­zali się wy­nieść do izb fol­warcz­nych, tylko prze­su­nęli na drugi ko­niec bu­dynku. Na­szych nie­miec­kich pa­nów mimo wszystko onie­śmie­lała hi­sto­ria rodu Mo­raw­skich i Za­moy­skich, a przod­ko­wie pa­trzący z ob­ra­zów, wzbu­dzali sza­cu­nek.

Oku­panci urzą­dzili w na­szym ma­jątku biuro i skład, za­jęli ofi­cynę, skąd rzą­dzili za­opa­trze­niem i roz­ma­itymi trans­por­tami. W dworku roz­go­ścili się ofi­ce­ro­wie We­hr­machtu. Mo­raw­scy od­stą­pili im swoje po­miesz­cze­nia, ja­sne, wy­so­kie po­koje, ła­zienkę, kuch­nię, ja­dal­nię z wi­do­kiem na park oraz ręcz­nie tkane dy­wany, które od­tąd za­dep­ty­wały buty pa­no­szą­cych się Niem­ców. Gdy prze­pro­wa­dza­li­śmy się do pół­noc­nego skrzy­dła, nowi wła­ści­ciele po­zwo­lili za­brać nam ze sobą wy­łącz­nie rze­czy oso­bi­ste i roz­ło­ży­stą ka­napę.

Prze­strzeń, którą mie­li­śmy do dys­po­zy­cji, skła­dała się z czte­rech po­miesz­czeń. Po­koju kan­ce­la­ryj­nego, w któ­rym urzę­do­wał mój oj­ciec, dwóch po­koi kie­dyś prze­zna­czo­nych dla na­uczy­cie­lek i nia­niek oraz po­koju „in­ży­nier­skiego”, gdzie przed wojną miesz­kał pan Ce­zary Chro­sto­wicz, ab­sol­went Po­li­tech­niki Lwow­skiej, Wy­działu Rol­ni­czo-Le­śnego. Chro­sto­wicz ra­mię w ra­mię z oj­cem pro­wa­dził na­sze go­spo­dar­stwo od strony me­cha­ni­za­cji, rów­no­cze­śnie za­rzą­dza­jąc la­sami. Za­ję­li­śmy rów­nież kuch­nię, gdzie Jula i jej na­rze­czony Edzio zor­ga­ni­zo­wali pro­wi­zo­ryczny sa­lon. W sy­pial­niach nie usta­wi­li­śmy żad­nych zbęd­nych me­bli, nie było na czym usiąść do czy­ta­nia czy choćby do od­po­czynku w ciągu dnia, za­tem kuch­nia za­częła peł­nić funk­cję sa­lo­niku i tam spę­dza­li­śmy naj­wię­cej czasu.

Tylko Jula i Edzio nie ucie­kli od nas po wy­bu­chu wojny. Moja na­uczy­cielka, panna Emil­lia, in­ży­nier Chro­sto­wicz i rządca Ma­lejko roz­je­chali się w róż­nych kie­run­kach, każde z nich miało inny po­mysł, jak prze­cze­kać wo­jenny czas. Że­gna­jąc się, obie­cy­wali, że wrócą, ale ni­gdy wię­cej już ich nie zo­ba­czy­łam. Lu­dzie w pa­nice wo­jen­nej rzu­cali się to w tę stronę, to znów w prze­ciwną, raz, żeby wła­sne ży­cie oca­lić, dwa, żeby o naj­bliż­szych za­dbać, albo do walki sta­nąć. My nie mie­li­śmy do­kąd ucie­kać, opusz­cze­nie dworu było dla mo­ich ro­dzi­ców nie do po­my­śle­nia! Przez pierw­szy rok wojny do pracy na roli wciąż przy­cho­dzili lu­dzie z wio­ski i oj­ciec wciąż im jesz­cze pła­cił.

– Do­bry wie­czór – po­wie­działa Pola, sta­wia­jąc mały ple­cak na pod­ło­dze.

Oparła się o fra­mugę drzwi i przez chwilę pa­trzyła pro­sto przed sie­bie, po­mi­ja­jąc wzro­kiem sie­dzą­cych przy stole Teo­sia i Se­we­ryna. Mama i oj­ciec od­po­czy­wali na ol­brzy­miej, wy­god­nej ka­na­pie, którą wspa­nia­ło­myśl­nie po­zwo­lono nam za­brać z za­ję­tej czę­ści dworku. Stało się to do­piero po in­ter­wen­cji ojca u sa­mego ko­men­danta. Wy­pro­sił lub ra­czej wy­ku­pił od niego tę ka­napę, żeby spra­wić żo­nie małą przy­jem­ność. Ten me­bel, wraz ze sto­łem na dwa­na­ście osób i ko­modą, sta­no­wił część po­sagu Elizy Za­moy­skiej.

Kiedy do kuchni we­szła Pola, ja sie­dzia­łam pod sto­łem na kocu, w moim „sza­ła­sie”. Na drew­nia­nej kon­struk­cji przy­mo­co­wa­nej od spodu do blatu stołu wie­sza­łam ka­wałki płótna, osła­nia­jąc się tym sa­mym od reszty do­mow­ni­ków. Kła­dłam się na pod­ło­dze i słu­cha­łam spo­koj­nego, me­lo­dyj­nego głosu mamy. Czy­tała nam Ogniem i mie­czem na prze­mian z Prze­mi­nęło z wia­trem, któ­rego pol­skie wy­da­nie uka­zało się w 1938 roku. Była to opo­wieść o woj­nie se­ce­syj­nej, mi­ło­ści i twar­dej ko­bie­cie imie­niem Scar­lett, któ­rej mi­łość do ziemi my­liła się z mi­ło­ścią do męż­czy­zny i daw­nych cza­sów. Nie wszystko ro­zu­mia­łam z re­aliów opi­sy­wa­nego świata i na­wet oj­ciec nie po­tra­fił nam do­kład­nie wy­tłu­ma­czyć, dla­czego Ame­ry­ka­nie bili się z Ame­ry­ka­nami i od­bie­rali so­bie ma­jątki, za­miast cie­szyć się wspólną zie­mią, tak ogromną, że po­mie­ścić mo­gła kilka Kró­lestw Pol­skich.

Dla mnie trwa­jąca w Pol­sce wojna była zwy­kłą co­dzien­no­ścią, nie pa­mię­ta­łam w ogóle, jak żyło się przed wojną, pa­mięć dziecka jest krótka, sięga co naj­wy­żej tak da­leko jak mi­nione lato czy prze­szła nie­dziela. Nie ba­łam się Niem­ców, nie wi­dzia­łam jesz­cze wtedy żad­nych okrut­nych czy­nów, któ­rymi wsła­wiali się na te­re­nach pod­bi­tej Pol­ski, i choć in­stynk­tow­nie czu­łam, że oni u nas rzą­dzą, ich obec­ność nie przy­gnę­biała mnie tak mocno jak mo­ich ro­dzi­ców i Se­we­ryna, któ­rego oj­ciec na­po­mi­nał kilka razy i prze­strze­gał przed roz­ju­sza­niem ofi­ce­rów We­hr­machtu. Sam ukła­dał się z nimi na tyle, na ile do­pusz­czał ho­nor, po­zwa­lał wspa­nia­ło­myśl­nie na to, co sami i tak mo­gli so­bie wziąć, ale był to po­czą­tek wojny i wszy­scy jesz­cze uda­wali, że z nie są dzi­kimi be­stiami.

– Je­zus Ma­ria! Pola?! – Oj­ciec wsta­wał po­woli z ka­napy, jakby w oba­wie, że zjawa znik­nie, je­śli za­re­aguje zbyt gwał­tow­nie.

Mama odło­żyła eg­zem­plarz Prze­mi­nęło z wia­trem, grzbie­tem w górę. Tego wie­czora do­tar­li­śmy do mo­mentu, kiedy có­reczka Scar­lett i pana Rhetta Bu­tlera spa­dła z ku­cyka i się za­biła.

Pola miała na so­bie dość ele­gancką gra­na­tową su­kienkę od­ciętą w pa­sie, ozdo­bioną ko­ron­ko­wym koł­nie­rzy­kiem, która ni­jak się miała do jej znisz­czo­nych bu­tów, wy­świech­ta­nego ple­caka, brud­nych rę­ka­wów i po­dra­pa­nych, czer­wo­nych nóg, jakby co do­piero przez po­krzywy prze­szła. Jej włosy były w nie­ła­dzie, nie­dbale spięte w dwie kitki się­ga­jące ra­mion.

Oj­ciec pod­szedł do niej i za­nim zdą­żył coś po­wie­dzieć, przy­tu­lił ją do piersi. Za­raz za nim sta­nęła moja mama, nie mo­gąc opa­no­wać wzru­sze­nia, i uca­ło­wała jej po­liczki.

– Dzięki Bogu, ży­jesz…

Obej­mo­wali się przez chwilę w tym ro­dzin­nym trój­ką­cie, nie do­pusz­cza­jąc ni­kogo in­nego do swo­jego po­wi­ta­nia. Teoś nie ze­rwał się z miej­sca, żeby swoją ko­chaną przy­ja­ciółkę przy­jąć, wy­da­wało się, że ko­biety nie po­znał, a je­śli po­znał, jej wej­ście nie zro­biło na nim żad­nego wra­że­nia. Teo­fil wie­dział od dawna, że Pola wy­szła za mąż, choć li­stu, który przy­słała ro­dzi­com z War­szawy, in­for­mu­ją­cym o za­mąż­pój­ściu, nie miał prawa czy­tać, po­nie­waż ro­dzice scho­wali ko­pertę w se­kre­ta­rzyku pod klu­czem. Ale jak to zwy­kle bywa, naj­więk­sze ta­jem­nice naj­bar­dziej ku­szą, więc gdy tylko Teoś się do­wie­dział, że list z War­szawy do pani hra­biny przy­szedł, czy­hał na oka­zję, żeby do se­kre­ta­rzyka zaj­rzeć pod nie­obec­ność ro­dzi­ców. Do­piero koń­cem czerwca 1939 roku, kiedy ro­dzice końmi po­je­chali do Dem­biń­skich na uro­czy­sto­ści chrztu ich trze­ciego syna, Teoś, wy­mó­wiw­szy się od wy­jazdu bó­lem brzu­cha, do­brał się do skrytki. List od Poli scho­wany w bia­łej ko­per­cie za­adre­so­wany był tylko na Elizę Mo­raw­ską, jakby przy­ja­ciółka do przy­ja­ciółki pi­sała z ra­do­sną no­winą, taki też był w tre­ści. Ko­chana Pani Elizo, pierw­sze do Pani pi­szę o moim za­mąż­pój­ściu, bo wiem, jak Pani na moim szczę­ściu za­leży…

Pola w maju 1940 roku na szczę­śliwą nie wy­glą­dała.