Król Agis ebook

Halina Rudnicka

KRÓL AGIS

LUDOWA SPÓŁDZIELNIA WYDAWNICZA 1989

Opracowanie graficzne Ewa Koniuszaniec

ISBN 83-205-4041-0

Copyright by Ludowa Spółdzielnia WydawniczaWarszawa 1989

— Mężowi mojemu

Wstęp

Trylogia Król Agis, Syn Heraklesa i Heros w okowach opisuje dzieje dwóch królów-reformatorów spartańskich (245--220 p.n.e.), czyli bardzo niewielki okres w długiej i burzliwej historii plemion greckich. Jest to jednak okres bardzo znamienny nie tylko dla Sparty, ale całego ówczesnego hellenistycznego świata, zarówno ze względu na budzenie się ruchów społecznych, jak też zachwianie się starych wierzeń religijnych, pojęć moralnych, światopoglądowych. Starzy bogowie umierali, nowi nie potrafili wypełnić pustki, światlejsze jednostki potępiały niewolnictwo, ale warunki społeczne nie dojrzały do zmiany form ustrojowych.

Czytelnikowi wydać się może czasem wprost zaskakujące, że tak współcześnie brzmią nieraz słowa bohaterów, chociaż są one częstokroć wiernym powtórzeniem wypowiedzi starożytnych filozofów, poetów, historyków. Osobiste konflikty i dramaty bohaterów, mimo zmiany obyczajów, wierzeń i przekonań, też będą Czytelnikowi bliskie, bo nic, co ludzkie, nigdy nie jest człowiekowi obce. Walka o te same idee rodzi tej samej miary bohaterów.

Dawno minęła już era niewolnictwa, skończył się ustrój feudalny, a najbardziej postępowy ruch społeczny, socjalizm, objął niemal połowę ludzkości, jednak problematyka reform agrarnych jest ciągle żywa i aktualna również w krajach kapitalistycznych, które osiągnęły wysoki poziom rozwoju gospodarczego, jak np. Włochy czy Hiszpania.

Dzieje reformy króla Agisa (245 — 241 p.n.e.) przypadają na czasy, kiedy zmierzch zapadał nad dawną świetnością Grecji. Upadek polityczny i gospodarczy miast-państw greckich rozpoczął się w czasie wojny peloponeskiej (431 — 404 p.n.e.) Ta bratobójcza, długotrwała wojna w mniejszym lub większym stopniu wyczerpała wszystkie państewka greckie. Szczególnie ucierpiały Ateny, ale nawet zwycięska Sparta zaczęła wyraźnie odczuwać jej skutki. W wyniku wojny Sparta stała się największym zbiornikiem złota w Grecji. Było to jednak złoto martwe, nie pochodziło z pracy gospodarczej, tylko z łupów wojennych, z kontrybucji, wyciśniętych z wrogów i sprzymierzeńców, lub z perskich subsydiów. Spartańscy wodzowie i dowódcy wojskowi, w których skrzyniach to złoto się gromadziło, nie umieli użyć go gospodarczo, a raczej umieli tylko w jeden sposób: pożyczali na lichwę pod zastaw ziemi. Tak więc nieliczni posiadacze złota stali się w ciągu paru dziesiątków lat właścicielami prawie całej ziemi spartańskiej. Bogacze nadmiar ziemi zamieniali na pastwiska — hodowla znacznie lepiej się opłacała, wymagała też mniej rąk do pracy. Ziemia, nie uprawiana, jałowiała. Większość pełnoprawnych obywateli, spartiatów, straciła działki rolne, dziedziczne klerosy — podstawę egzystencji. Niektórzy szli szukać chleba w obcych zaciężnych armiach i na obcych dworach, przez co uszczuplała się i tak nieliczna kadra spartiatów. Ci, którzy pozostawali w kraju, wegetowali w warunkach częstokroć gorszych niż niewolnicy. Stąd rodziły się spiski i powstania przeciw niesprawiedliwości społecznej. Reforma społeczna stawała się więc palącą koniecznością.

Inicjatywa odrodzenia Sparty wyszła od króla, ale opierała się na żądaniach masy bezrolnych i zubożałych spartiatów. Agis wystąpił z projektem przywrócenia ustroju Likurgowego, odebrania bogaczom nadmiaru ziemi, skasowania długów, równego podziału gruntów. W walce tej Agis przegrał. Dzieło jego podjął i przeprowadził Kleomenes, syn Leonidasa, najzawziętszego wroga reformy.

Program obu królów reformatorów był postępowy, jednak ani Agis, ani Kleomenes nie wysunęli hasła zrównania w prawach obywatelskich najbardziej upośledzonych, pozostających w niewolniczej zależności helotów. Obaj reformatorzy nie wyprzedzali tak dalece czasów, w których żyli. Ustrój niewolniczy, choć w tym czasie w Grecji przeżywał kryzys, miał jeszcze przed sobą długie wieki trwania.

Oligarchia spartańska z całą bezwzględnością przeciwstawiała się dążeniom szlachetnych królów. Nie cofnęła się przed żadną zbrodnią, nawet przed zdradą państwa, aby zachować swą przewagę ekonomiczną i rozległe przywileje, jakie daje złoto. Opłacając najemnych żołnierzy bogacze topili we krwi swoich współobywateli dążenia wolnościowe i pragnienia sprawiedliwości społecznej. W walce tej zginęli najszlachetniejsi i najofiarniejsi, ale idea nie umierała. Z takim samym oddaniem i zapałem podejmowali ją następcy. Sprawa reformy Kleomenesowej zyskała głośny odzew wśród ubogiej ludności państewek sąsiadujących ze Spartą, co z kolei wywołało niepokój warstw posiadających. Na Peloponezie, jak również w innych częściach starożytnego świata, zakotłowało się, wybuchały wyzwoleńcze rewolucje i wojny. O tym opowiadają kolejne tomy trylogii: Syn Heraklesa i Heros w okowach.

Halina Rudnicka

Pierwsza podróż

Z prawej strony horyzont zamknęły niebosiężne, skrzące się śniegiem na szczytach góry Tajgetu, z lewej rozsiadły się szeroko, wygodnie, kopulaste wyniosłości Parnonu. A w rozległej, przytulnej dolinie prześwieca zza gęstwiny drzew powoli toczący swe wody Eurotas o złotym dnie, czasem granatowy od cienia pochylonych nad nim dzikich oleandrów, czasem różowy od laurów lub niebieski od lilii wodnych. Małe, białe domki przykucnięte pod rozłożystymi platanami, zagubione wśród gajów oliwnych i rozkwitłych sadów, są jak klocki rozrzucone ręką Heraklesa [objaśnienia na końcu książki] na tę ziemię niezrównanej urody, ziemię lakońską. Bezchmurna, gładka, błękitna kopuła niebios nakryła ten barwny krajobraz przezroczystym kloszem. Godzinami można patrzeć, podziwiać i nigdy nie być sytym tego widoku. A dziś trzeba go zabrać z sobą, zapamiętać na długie miesiące.

To już dziś...

Agis odetchnął głęboko, radośnie. Cudownie jest żyć. Bogowie, jakim niebiańskim darem jest życie, gdy ma się dwadzieścia lat i przed sobą daleką, wyśnioną podróż! Ulubiony Wicher kręci się niecierpliwie, kopytami grzebie ziemię, potrząsa grzywą, rży. To dobra wróżba. Poklepać go po karku dłonią, a poniesie z tego wzgórza w dolinę, w zgrabnym kłusie, lekki jak dziewczyna tańcząca na cześć Artemis. Na drodze za bramą czekają już towarzysze podróży; stoją naładowane wozy. Tylko Mandroklejdas się spóźnia. Przed odjazdem miał jeszcze wstąpić do eforejonu po ostatnie rozkazy — czyżby go zatrzymał złośliwy efor Orsippos, który sprzeciwiał się ich wyjazdowi do Aten? A może eforowie cofnęli zezwolenie? Agis przygryzł wargi — nie, to niemożliwe. Mimo wszystko eforowie liczą się z ojcem, nie zechcą zadrażnień, kłótni. Zapewne Mandroklejdas, jak każdy dyplomata, nie lubi się spieszyć. Agis zawrócił konia przez dziedziniec ku domowi, gdzie na tarasie stanowiącym dach głównej sali domu, megaronu, stała matka, królowa Agezystrata. Już wcześniej Agis pożegnał się z rodzicami, ale wiedział, że matka będzie patrzyła za nim, odjeżdżającym, tak długo, aż zniknie w tumanie kurzu na drodze.

Uśmiechnął się, podniósł dłoń, zawołał serdecznie:

— Bądź zdrowa, mamo!

— Niech cię bogowie mają w swej opiece, synu. Pamiętaj uczcić godnie Pana Delf.

I królowa błagalnym gestem wzniosła obie ręce ku niebu. Stojąca za swą panią stara piastunka Agisa, Persina, wylała ze specjalnie w tym celu przygotowanego dzbanuszka mleko na ziemię. Libacja dla bogów, a szczególnie dla Hermesa — niech się opiekuje młodym królewiczem udającym się w daleką, długą podróż.

— Dobrze, mamo. Będę pamiętał o ofiarach dla Pana Delf — i Agis skierował się ku bramie. Z grupy jeźdźców wysunęli się ku niemu jego najbliżsi przyjaciele: długonogi Lizandros o męskiej, pięknej twarzy, przenikliwym spojrzeniu wyzierającym spod czupryny kruczych, kędzierzawych włosów, znakomity jeździec, ulubieniec kobiet i dziewcząt spartańskich; obok niego niezdarnie trzymający się na kasztanku Amfares, utalentowany śpiewak, hulaka i namiętny gracz w kości. Jego szeroką twarz o wystających kościach policzkowych poszerzały jeszcze uszy i szerokie usta, zawsze skłonne do uśmiechu, drwiny, zjadliwej ironii; trzeci z przyjaciół to olbrzym Damochares o wielkich silnych pięściach, dla których nawet maczuga Heraklesa nie byłaby zbyt ciężką bronią. Małomówny, a nawet ponury, nie lubił towarzystwa ludzi wesołych, unikał zabaw i hulanek. Istniał dla niego tylko jeden człowiek godny miłości i uwielbienia: Agis. Na każdym kroku manifestował te swoje uczucia.

Mandroklejdasa w dalszym ciągu nie było widać, więc ruszyli w drogę. Czekał na nich przed głównym wejściem na agorę, w cieniu portyku, rozmawiając z niskim, siwiejącym na skroniach mężczyzną, ubranym w szary, prosty płaszcz.

Agis, zobaczywszy ich, zeskoczył z konia i zbliżając się żywo, zawołał radośnie:

— Ksenares! Cieszę się, mistrzu, że mogę jeszcze raz uścisnąć cię przed odjazdem!

Były wychowawca i nauczyciel Agisa Ksenares, filozof i poeta, był duchowym przywódcą światlejszej młodzieży spartańskiej. Pod naciskiem wszechwładnych eforów ojciec Agisa, król Eudamidas, zwolnił Ksenaresa z obowiązków wychowawcy następcy tronu, ale Agis nie zerwał serdecznych więzów łączących go z filozofem. Spotykali się nadal, prowadzili długie dysputy na tematy historyczne, filozoficzne czy też omawiali najświeższe dzieła literackie, w tajemnicy przed eforami przemycane z Aten i Aleksandrii. Eforowie przez swoje „oczy i uszy” byli informowani o każdej nowości przywiezionej do Sparty, ale udawali, że o tym nie wiedzą. Ostatecznie, zamorskimi nowinkami interesowała się młodzież stanowiąca nieznaczny procent owej setki rodzin arystokratycznych stojących na świeczniku społecznym. To niegroźne — można przymrużyć oko i pozwolić młodym filozofować. Na starość staną się nieodrodnymi synami swych ojców, dbającymi o majątki i przywileje z tym związane. Agis oburzał się na tę konspirację, ale nie miał odwagi wystąpić jawnie. Nie zależało mu na eforach ani na opinii społeczeństwa, bał się o spokój ojca, nie chciał mu przyczyniać zmartwień. Dlaczego eforowie, tak drażliwi w sprawie książek, są obojętni na przesadny zbytek, który rozpanoszył się pośród bogaczy Sparty? Płaszcze z kosztownej, słynnej milezyjskiej wełny, złote tkaniny z Pergamonu, przezroczyste jedwabie z Kos, złote ozdoby, dzieła mistrzów korynckich, egipskie drogie kamienie, nawet perły z Indii — to tylko mały rejestr kosztowności, w jakie ubiera się bogata Spartanka. Nikt, nawet mędrzec Ksenares, nie potrafił mu wytłumaczyć tolerancji eforów.

Mistrza Ksenaresa nie interesował dzień dzisiejszy. Dla niego wielkość Grecji skończyła się razem z Platonem. Młodzi wysłuchiwali wywodów filozofa, czytali głośno Platona, recytowali wyuczone na pamięć fragmenty jego dzieł i marzyli o idealnym państwie, które dałoby się urzeczywistnić gdzieś na wyspach szczęśliwych, o których opowiadają legendy. Agis pragnął zabrać ze sobą do Aten, a potem do Delf, ukochanego mistrza Ksenaresa, ale eforowie ostro przeciwstawili się temu. Nie pomogło nawet osobiste poparcie króla Eudamidasa.

— Pilnie uczęszczaj do Akademii, Agisie, rób notatki z wykładów, a po powrocie opowiesz mi wszystko dokładnie — mówił Ksenares.

— Wątpię, mistrzu, czy będę miał dość czasu. Ćwiczenia na hipodromie i oficjalne przyjęcia wypełnią mi zapewne całe dni...

— Nie jedziesz, Agisie, sposobić się na zawodowego aurigę, tylko zdobywać doświadczenie potrzebne dla przyszłego władcy. Pamiętaj odwiedzić grób Platona i złożyć ofiary należne temu geniuszowi myśli ludzkiej i wielkiemu herosowi.

— Tak jest, mistrzu. I niech łaska bogów świeci jak najdłużej nad moim ojcem, dostojnym królem Eudamidasem — odpowiedział poważnie Agis, wznosząc oczy ku niebu. — Szczęśliwe są dla Sparty jego rządy, oby żył wiecznie.

— Wszyscy tego pragniemy — po suchej, szczupłej twarzy filozofa przebiegł jakiś cień — ale pamiętaj, chłopcze, że wiedzy nigdy nie jest za dużo. Im więcej jej pochłoniesz, tym szersze horyzonty otworzą się przed tobą. Wiedza jest tak jak morze bezkresne: płyniesz, płyniesz i coraz nowe, coraz inne widoki otwierają się przed tobą. Im lepiej poznajesz świat, tym bardziej zachwycasz się jego różnorodnością, zdumiewasz się jego tajemnicami, których nie zgłębisz, choćbyś trzy życia miał przed sobą.

— Jedźmy już — przerwał niecierpliwie Mandroklejdas. — Eforowie tyle mi dziś nakładli do głowy wskazówek, mieli tyle wątpliwości... bałem się, że odwołają naszą podróż...

— Wracaj szczęśliwie — Ksenares objął Agisa. — Bardzo mi cię będzie brakowało, chłopcze.

— Bądź zdrów, Ksenaresie — Agis pocałował mistrza w czoło i ramię — mnie też będzie smutno bez ciebie.

— Daję ci na drogę ten rulonik. Niech maksyma mojego wielkiego Mistrza będzie dla ciebie wskazówką i nicią Ariadny w tej podróży.

Wręczył Agisowi mały rulonik pergaminu związany czerwoną tasiemką. Ruszyli. Ksenares stał długo w tłumie gapiów, którzy zgromadzili się przed agorą, i patrzył za odjeżdżającymi.

Agis jechał na cele orszaku, z jednej strony towarzyszył mu Mandroklejdas, z drugiej Damochares.

Szybko podjechał ku nim Amfares.

— Popatrzcie, Gilippos ukończył już budowę nowego domu — wskazał ręką na dziedziniec otoczony niewysokim murem, w którego głębi jaśniało bielą świeżo malowanych ścian obszerne domostwo. — Podobno kosztowne dywany sprowadził z Ajolis, z Pergamonu wielobarwne zasłony, meble zaś z Koryntu...

— Ten ma złota! — powiedział z zawiścią Damochares. — Biedny spartiata nie ma tyle wszy w podartym płaszczu, ile on talentów złota w swoich skrzyniach.

Nikt nie podtrzymał rozmowy. Damochares zwrócił oczy, gdzie patrzyli przyjaciele, i też zaniemówił. Po lewej stronie dziedzińca mienił się w porannym słońcu sad w bogactwie kwitnących jabłoni, grusz i śliw. Tuż za parkanem, na wysokim postumencie stał posąg bogini. Była to Artemis Agrotera, opiekunka rolników i zasiewów, patrząca na południe, ku żyznym polom lakońskim. Ale nie posąg pospolitej miejscowej roboty przykuł uwagę młodzieńców. Na postumencie stała młoda dziewczyna. Wieńczyła stopy bogini girlandą z wiosennych kwiatów. Krótki, biały peplos, otwarty po bokach, odsłaniał przy każdym ruchu smukłe dziewczęce uda, które zaraz, niby złoty królewski płaszcz, zasłaniały rozpuszczone długie włosy, przewiązane nad czołem barwną opaską i swobodnie spadające na plecy. Twarzy dziewczyny nie widzieli, bo zwrócona była w stronę bogini, ale i tak każdy z nich wiedział, kto to jest.

— Agiatis — samymi wargami szepnął Lizandros, który znalazł się niespodziewanie obok Agisa, najbliżej sadu.

— Tak — odpowiedział Agis, zwracając roześmiane oczy na przyjaciela — popatrz, jak ta mała urosła od zeszłorocznych Gymnopediów. Tańczyła z grupą najmłodszych nagich dziewcząt... a teraz panna się z niej zrobiła... A ty czegoś się tak zaczerwienił?

Agiatis wjaśnie odwróciła się i spostrzegłszy strojny orszak młodych mężczyzn na koniach, krzyknęła cicho, lekko zeskoczyła na ziemię i znikła w gęstwinie drzew. Z ramienia bogini ześliznęło się maleńkie, zwinne, kasztanowate zwierzątko i pobiegło za dziewczyną.

— Łasiczka Agiatis! — zawołał Amfares. — Zawsze ze swoją panią! Ależ cudo wyrosło z tej dziewczyny! Nawet boska Helena mogłaby jej pozazdrościć urody. Wyglądałaby przy tej dziewczynie jak handlarka suszonych ryb.

— Nie obrażaj boskiej Heleny — z udaną powagą powiedział Lizandros — bo to się może źle skończyć.

— Źle? Dlaczego?

— Słyszałeś historię poety Stezychorosa?

— Nie.

— Ówże Stezychoros napisał wesołą i złośliwą piosenkę o Helenie. Za karę oślepł. I kiedy po uroczystych oczyszczeniach i ofiarach odwołał obelgi, odzyskał wzrok.

— Musiał być ładnym chłopcem, dlatego Helena mu przebaczyła — wtrącił Mandroklejdas. — Ty, Amfaresie, nie miałbyś szans...

— O — szczerze oburzył się Amfares — mówię wam, że gdybym zaśpiewał Agiatis kilka moich pieśni, straciłaby dla mnie głowę!

— Możliwe, ale nie jej ojciec — drwiąco uśmiechnął się Mandroklejdas. — Gilippos dobrze się rozpatrzy, zanim wyda córkę za mąż. Jemu nie zaimponuje byle śpiewak.

— Jedźmy — gwałtownie przerwał Lizandros — za długo tu marudzimy.

— Jedźmy — zgodził się Agis. — Ciekawe, w jaki sposób obłaskawiła tę łasiczkę, że biega za nią jak cień?

— Podobno znalazła ją gdzieś w polu we wnykach tak osłabłą, że nawet się nie broniła, kiedy Agiatis ją uwalniała — Amfares pominął milczeniem zaczepkę Mandroklejdasa. — Zabrała ją do domu, odkarmiła, odchuchała, i zwierzątko przywiązało się do niej.

— Nawet dzikie i drapieżne zwierzę zmienia swą naturę pod wpływem dobroci — powiedział Agis — a wy twierdzicie, że dobrocią nie można zmienić złego człowieka.

— Trudne to i niewdzięczne zadanie — z odcieniem smutku w głosie zauważył Mandroklejdas, a Damochares zahuczał basem:

— Według mnie to najlepsza twarda pięść. Dobrocią daleko nie zaje-dziesz.

— A ja twierdzę — z uporem powtórzył Agis — że dobroć jest najsilniejszą bronią. Tylko ludzie nie umieją jeszcze rozumnie posługiwać się nią.

— Ciekawe, czy tą bronią zdobyłbyś najlichszą twierdzę — uszczypliwie uśmiechnął się Amfares.

— Potępiam wszelką przemoc, a więc i zdobywanie cudzych miast! — żywo zawołał Agis. — Zarówno pojedynczy człowiek, jak i całe państwa powinny zadowolić się tym, co posiadają. Wyciąganie ręki po cudze zawsze jest grabieżą.

Nie podtrzymywali tej rozmowy. Nie rozumieli swego młodego, dostojnego stanowiskiem przyjaciela. Dziwne zasady jak na następcę tronu. Czy to młodzieńcza przekora każę mu wygłaszać poglądy sprzeczne z rozumowaniem każdego człowieka? W świecie, w którym się liczy tylko silna pięść i złoto, jaką rolę może odegrać człowiek głoszący chwałę dobroci? Nawet jeśli tym człowiekiem jest przyszły król, współrządca maleńkiego państewka?

Milcząc ruszyli w dalszą drogę. Minęli świątynię Dioskurów, boskich bliźniaków, protoplastów królewskich rodów spartańskich, rozsiadłą na wzgórzu, potem hipodrom Posejdona, uczczonego tu świątynią, posągiem i wielkim ołtarzem dla ubłagania go, by nie zsyłał trzęsienia ziemi. Gaje oliwne dawały słaby cień, od rozkwitłych sadów szły upajające zapachy i świergot ptaków. Agis rozglądał się, jakby notował w pamięci spotykane obrazy, choć znane, ale zawsze nowe. Znał tu każde drzewo, krzew przydrożny, kamień leżący na drodze, i nawet gdy przymykał oczy, widział to wszystko. Tylko oświetlenie zmieniało się zależnie od pory roku i dnia.

Małomówny Damochares jechał z miną jak zwykle trochę tępą i ospałą, mrużąc swe małe, lekko skośne oczy. Mandroklejdas patrzył na niego z niechęcią: co sobie upodobał delikatny, wrażliwy Agis w tej zwalistej górze mięśni olbrzyma o ptasim móżdżku? Lubi go, to fakt, przebacza grubiańskie zachowanie, broni przed złośliwością Amfaresa, który nieraz strzępi swój cięty język dla ośmieszenia siłacza. Mandroklejdas westchnął. Trzeba go jednak tolerować, bo to poważny kandydat do wieńca z wawrzynu na zawodach pytyjskich. Przecie po to jadą, aby rozsławić Spartę swymi zwycięstwami. Eforowie liczą, że ekipa spartańska przywiezie trzy albo nawet cztery wieńce. Stawiają na Damocharesa w pentatlonie i pankrationie, na Amfaresa w agonie śpiewaczym, na Lizandrosa w wyścigach kwadryg. Tylko Agis wydawał się im niepewny, poruczyli nawet tajną instrukcję Mandroklejdasowi, aby odwiódł Agisa od osobistego stawania do zawodów w wyścigach. Można wynająć któregoś ze znakomitych aurigów, bo przecie zwycięstwo przypada temu, czyj zaprząg zdobył pierwsze miejsce. Mandroklejdas skrzywił się. Niemiły to obowiązek tłumaczenia Agisowi, że eforowie nie mają zaufania do jego zdolności jako aurigi. Chyba nie wywiąże się z tego zadania. I tak za dużo obowiązków i misji zwalili mu eforowie na głowę: nawiązanie rozmów dyplomatycznych z Atenami, które choć nie liczą się jako siła polityczna, wciąż jeszcze przodują w całym świecie jako ognisko nauki, filozofii i sztuki; odświeżenie trochę przyschłej w ostatnich latach przyjaźni z Delfami; troska o całą ekipę, kierowanie nią dyskretne i umiejętne, aby nie obrazić Agisa, który jako następca tronu jest zwierzchnikiem i kierownikiem. No, ale jego młody wiek...

Eforowie, co nie było w ich zwyczaju, powiedzieli przy tej okazji parę komplementów Mandroklejdasowi: mimo swoich trzydziestu lat ma rozum i takt doświadczonego męża, śmiałość młodzieńca, delikatność i opanowanie mędrca. Te więc zalety pozwolą mu wywiązać się zaszczytnie z misji dyplomatycznej, jaką mu z pełnym zaufaniem powierzono. Mandroklejdas nie mógł dociec, co się za tymi pochlebstwami kryło.

— Dołożę wszelkich starań — powiedział głośno, jakby jeszcze nie skończył rozmowy z eforami.

— Mówisz coś, przyjacielu? — ocknął się z zadumy Agis.

— Ciekaw jestem, co za maksymę wypisał dla ciebie niezrównany Ksenares.

— Przeczytamy na okręcie.

— Dobrze — odpowiedział Mandroklejdas.

Jechali stępa, ale taka jazda niecierpliwiła Wichra. Strzygł uszami, potrząsał łbem, niepokoił się. Agis rozumiał swego konia. Nie dla nich ten powolny spacer, kiedy serce wypełnia zew swobody, mięśnie wypoczęte rwą się do wysiłku, dusza łaknie przestrzeni. Pozwolił Wichrowi przejść w lekki kłus, wysunął się na taką odległość, by nie słyszeć powolnego kłapania kopyt końskich i monotonnego skrzypienia wozów. Mandroklejdas i Damochares pomknęli za nim, nie zbliżając się jednak więcej niż na dwieście, trzysta kroków. Do czuwania nad królewiczem ta odległość wystarczy, wystarczy również, by Agis nie czuł natręctwa tej opieki.

Królowa Agezystrata, matka Agisa, i jego babka, dostojna królowa Archidamia, ubóstwiająca wnuka, w poufnej rozmowie nałożyły na Mandroklejdasa troskę o następcę tronu. Aby jak najgorliwiej czuwał nad jego zdrowiem, osłaniał przed złym wpływem rozpustnej złotej młodzieży ateńskiej, szczędził mu widoków nędzy, chorób i brzydoty ateńskich przedmieść.

„Ukrywano przed nim nędzę i rozpustę Sparty — myślał Mandroklejdas, patrząc w zamyśleniu na zgrabną sylwetkę jadącego przed nim królewicza — wychowywano go jak we wnętrzu kielicha lilii. Chłopak nie wie, co to nędza, głód, cierpienie. Szedł do tej pory przez życie jak po kobiercu z płatków róż. Czy to źle, czy dobrze? Jest czysty i szlachetny jak blok marmuru z Pentelikonu, cóż z niego wykuje Tyche, bogini losu? Oby bogowie dali długie życie jego ojcu, Eudamidasowi! Król ostatnio źle jakoś wygląda. Wychudł, przygarbił się, unika oficjalnych wystąpień. Gdyby jednak rzeczywiście było z nim źle, czy wysłałby Agisa na daleką, długą wyprawę? Sam przecież nalegał na eforów, sam wysunął projekt tej podróży i wystawienia spartańskiej teoryi na igrzyska delfickie. Kosztowna to podróż, zarówno dla skarbu państwa, jak i dla królewskiej szkatuły, więc widocznie królowi bardzo na niej zależało”. Mandroklejdas skarcił się w duchu: „Czy warto się gnębić na zapas?”

Słodka cisza i pogoda wiosennego ranka legły nad słonecznym krajobrazem. Czasem spod nóg koni, płosząc je, wyskakiwał lekkomyślny szarak, czasem wzbijała się w górę kakubis, mała krewniaczka kuropatwy, a wśród zielonej runi łanów nawoływały się przepiórki. Wbrew woli Mandroklejdas wrócił myślami do wspomnień. Raz — Mandroklejdas dobrze pamięta tę scenę, choć miał wtedy zaledwie siedemnaście lat — Agis zetknął się z okrucieństwem ludzi. Stał się mimowolnym świadkiem gorszącej sceny, jaka się rozegrała w domu królewskim.

Siedział w ogrodzie pod cienistym orzechem z królem Eudamidasem i omawiał sprawę uczestnictwa swojej grupy młodzieży w uroczystościach ku czci Apollina, kiedy na dziedzińcu rozległ się jakiś hałas i krzyk. Po chwili do ogrodu przybiegł siedmioletni Agis i płacząc głośno, skierował się ku ojcu.

Król Eudamidas zerwał się z ławki i zawołał wzburzony:

— Agisie, spartiata nie płacze nigdy! Przestań zaraz!

Agis ocierając twarz skrawkiem swego krótkiego, zakrywającego zaledwie pół uda chitonu, powiedział urywanym głosem:

— Na agorę... na agorę... prowadzą helotę, aby go ukrzyżować. Ratuj go, ojcze!

— Został skazany na śmierć przez eforów — powiedział surowo król — widocznie zasłużył na to.

— Ja go znam. To stary ogrodnik Migdona. Dobry człowiek — powiedział Agis już bardziej opanowanym głosem. — On nie mógł zrobić nic złego. Ratuj go, ojcze!

— Nie mogę nic zrobić. Wyroku eforów nikt nie ma prawa zmienić.

Wtedy z ust małego Agisa padły bluźniercze słowa:

— Więc ma cierpieć niewinny? Helota to też człowiek!

Król Eudamidas zapowiedział ukaranie syna, ale do tego nie doszło, bo Agis dostał gorączki i trzy dni matka i babka drżały o jego życie. Chociaż Agis, jako następca tronu, nie miał obowiązku przejścia surowej szkoły wychowania państwowego, agoge, król postanowił oddać go pod opiekę pajdonoma, ale stanowczo sprzeciwiły się temu obydwie królowe: matka i babka. Po kilkudniowej zaciętej walce domowej król ustąpił. Nie na próżno mówiono w Sparcie, że władza w państwie spoczywa w rękach kobiet, choć sprawują ją mężczyźni.

Mandroklejdas był dyskretny i o całym zajściu nie pisnął nikomu ani słowa, ale przez niewolników i służbę sprawa rozgłosiła się szeroko. Mężczyźni gorszyli się ustępliwością króla, kobiety stały murem za starą i młodą królową.

— Słusznie zrobiły. Byłoby to wbrew tradycji, gdyby następca tronu musiał przejść agoge. Zresztą to takie śliczne, udane dziecko. Wyrośnie z niego piękny król. Bogowie przychylniej spojrzą na ofiary przez niego składane i ludzie będą szczęśliwsi. Nawet żołnierzom na polu bitwy lżejsze wydadzą się rany i śmierć, gdy będą umierać pod okiem takiego króla. — Od owego dnia szczególnie piękne dary w dniu urodzin otrzymywał Agis od periojków ze wszystkich miasteczek lakońskich i od helotów. Mandroklejdas uśmiechnął się. Który to z mędrców powiedział, że najpierw ciało musi mieć prawo do władzy? Żaden kapłan nie może być chromy, ślepy, odrażający — ten pośrednik między bóstwem a człowiekiem — tak każe prawo i zwyczaj grecki. Pociągająca powierzchowność — to połowa sukcesu w dążeniu do panowania, obojętne, czy nad jednostką, czy nad całym społeczeństwem. Bogowie byli łaskawi dla Agisa nie szczędząc mu ujmującej powierzchowności i daru zjednywania sobie ludzi. Choć szczupły i niewysoki, ale wdzięczny jak Ganimedes, ulubieniec Zeusa i podczaszy bogów. Teraz jest to tylko wrodzony dar, ale podbudowany doświadczeniem i rozumnym działaniem...

Mijali słynne Platanistas, place wojskowe ocienione platanami położone w rozwidleniu Eurotasu. Rojno tam było. Jak zwykle wiosną, w miesiącu Artemisios, poświęconemu ulubionej bogini młodych, Artemidzie, miały się odbyć wkrótce zawody gimnastyczne i taneczne ku jej czci. Młodzież gorliwie ćwiczyła pod okiem wytrawnych gimnazjarchów od świtu do nocy, wykorzystując ostatnie wolne dni przed świętami.

— Pięknie ćwiczą, prawda Madroklejdasie? — Agis z zainteresowaniem śledził zwarte i zwinne szeregi młodzieży. — Wiesz, nieraz żałuję, że matka i babka obroniły mnie przed agoge.

— Nic na tym nie straciłeś. Władasz mieczem i włócznią lepiej niż gimnazjarchowie, którzy tu uczą. Ćwiczyłeś przecie w domu pod kierunkiem najlepszych mistrzów i oni uznali twoje postępy za bardzo dobre.

— Tak myślisz? — ucieszył się Agis. — Ale wierz mi, często mierzi mnie to perfumowane życie. Przespać się na gołej ziemi, jeść żołnierski twardy, jęczmienny placek, zagryzając główką cebuli lub ząbkiem czosnku...

— Nasza podróż dostarczy ci tych wrażeń.

— Przecież do Aten droga krótka i nieuciążliwa.

— Z Aten jedziemy do Delf. Lądem, a więc długo. Eforowie, jak zwykle, mieli węża za pazuchą, kiedy przydzielali nam zaopatrzenie. Mamy niewiele wina, oliwy, mąki. A w drodze zapasy szybko się kurczą. Pieniędzy też wieziemy niewiele.

— Mam jeszcze swoje prywatne zasoby. Od matki, od babki.

— To zachowaj na ostatek. Najpierw nas skubać będą chciwi Ateńczycy, potem jeszcze skuteczniej słudzy Apollina.

— Nie wygaduj na świętych mężów. A co do mnie... Lubię trud i zmaganie się z własnym, zleniwiałym ciałem. Nieraz, pamiętam, gdy byłem jeszcze dzieckiem, matka lub babka obdarzały mnie łakociami i kosztownymi zabawkami. Uszy miałem pełne nauk Ksenaresa o życiu, jakie zalecał Likurg. Starałem się być wstrzemięźliwy. Łakocie, chociaż z ciężkim sercem, oddawałem dzieciom służebnych helotek. Albo kiedy ścielono mi do snu miękkie poduszki, usuwałem je i próbowałem spać na twardej macie łoża. Co prawda nigdy mi się to nie udawało. Męczyłem się, liczyłem stada owiec, nieraz do pierwszych kurów, aż wreszcie przepraszałem wzgardzone poduszki. Zabawne, co?

Agis roześmiał się. W jego czarnych, głębokich oczach pojawiły się jasne iskierki. Łagodny owal twarzy rozjaśnił się uśmiechem, na policzkach i brodzie zarysowały się dołki. Patrzącemu nań Mandroklejdasowi Agis wydał się niedorosłym, piętnastoletnim chłopcem. Wrażenie to pogłębiała szczupła budowa ciała i ciemne, o orzechowym odcieniu włosy spadające swobodnie na kark. I czoło jasne, gładkie jak u dziecka.

— Uciekajmy, nauczyciele duszę wygnają z tych młodzików, jeśli dłużej tu zabawimy — z udanym niepokojem przerwał mu Mandroklejdas. — Już stąd widać, jak się zlewają potem.

— Nędznie wyglądają ci chłopcy — z twarzy Agisa znikł ostatni cień uśmiechu — skóra i kości. Za dużo chyba ćwiczą ciała i umartwiają ducha.

— Eforowie twierdzą, że tłuszcz zaciemnia umysł — drwiąco odpowiedział Mandroklejdas — więc żeby nie dopuścić do zaciemniania umysłu, jak mogą, odchudzają ciała. Pamiętam, jak nieraz głodowałem w gimnazjonie, szczególnie jeśli się nie udało polowanie. Miało się ochotę zjeść własny palec. Ze strachem patrzyłem, czy tego nie zrobi starszy ejren któremuś z moich rówieśników, jeśli ten, zapytany, pomyli się w odpowiedzi.

Po chudej wieczerzy, kiedy chłopcy byli źli i roztargnieni, szczególnie trudno było odpowiadać na pytania w sprawach publicznych i ejren kolejno gryzł za karę palce pytanych...

Chociaż jechali najżyźniejszą doliną Lakonii, okolica wydawała się pusta i nie zamieszkana. W miarę oddalania się od Sparty coraz mniej było domów czy dworków, nawet szałasów, choć pola były starannie uprawione. Zieleniła się jasno ruń łanów pszenicznych, niebieskawe pasy jęczmienia podchodziły pod łagodne wzgórza, na których rozwijała się z pąków szlachetna winorośl. Gdzieniegdzie spostrzegli pracujących helotów, którzy kryli się za oliwki na widok strojnego orszaku.

— Pola żyzne, pola uprawne — w zadumie powiedział Agis — i plony bogate, a wczoraj słyszałem, jak dwóch spartiatów błagało moją matkę o pożyczenie kilku miarek jęczmienia, bo dzieci ich głodem przymierają...

— Te wszystkie pola, które mijamy, należą do kilku obywateli: Gilipposa, Megistonusa, Pollisa, twego wuja Agezylaosa, twojej matki i babki, i króla Leonidasa — wyjaśnił Mandroklejdas. — Pamiętam, że ostatni kleros, jaki tu istniał, niejakiego Pantaklesa, znikł za mego dzieciństwa.

— Jak to: znikł?

— Zagarnął go Pollis po śmierci Pantaklesa.

— Pantakles nie zostawił spadkobierców?

— Zostawił nieletniego syna. Pollis skłonił eforów, aby oddali mu pod opiekę chłopca i jego nadział. Eforowie przystali na to. W dwa lata później chłopiec zmarł w gipinazjonie z powodu ran, jakie odniósł w czasie ćwiczeń, a Pollis przywłaszczył sobie kleros.

— Chłopiec nie miał bliższej rodziny?

— Była siostra Pantaklesa i jej dziewięcioletnia córka.

— Więc czemu one nie otrzymały nadziału?

— Myślisz, Agisie, że w sporze o pieniądze biedny wygra przeciw bogatemu?

— Chyba cię pamięć zawodzi, przyjacielu. Przecie sprawy dziedziczenia i małżeństwa spadkobierczyń rozstrzygają królowie. Dlaczego więc mój ojciec...

— Twego ojca eforowie wysłali wraz z wojskiem bodajże na pomoc Achajom czy też do Olimpii, dobrze nie pamiętam. Pozostał drugi król, Leonidas, a jak zapewne wiesz, te sprawy nic go nie obchodzą, zostawił decyzję eforom.

— Eforowie popełnili bezprawie, więc mój ojciec...

— Wyroki w Sparcie wydane przez króla, eforów czy innych urzędników są ostateczne, nawet gdy są niesprawiedliwe.

— Nikczemni. Przypominasz może sobie imiona tych eforów?

— Nie. O eforach, Agisie, należy mówić albo bardzo dobrze, albo nie mówić wcale. Lepiej nie mówić wcale, zapamiętaj to sobie, przyjacielu.

— Czy to prawda, Mandroklejdasie, że Ateńczycy myją się w ciepłej wodzie? — zahuczał nagle Damochares. — Opowiadali mi o tym, ale wierzyć ne chciałem.

— Nie w ciepłej wodzie, tylko w ciepłym mleku — sprostował Mandroklejdas, uśmiechając się kącikami ust. — Doszli już dawno do przekonania, że woda, a szczególnie zimna, niszczy skórę. Tak samo zresztą zimne mleko.

— Coś takiego... — w niepomiernym zdumieniu zasapał się Damochares. — A jakie to musi być mleko?

— Ptasie — odpowiedział z powagą Mandroklejdas.

Damochares otworzył usta, aby zadać jeszcze jakieś pytanie, ale spostrzegłszy, że Agis się śmieje, warknął gniewnie, że nie życzy sobie głupich kawałów i smagnął konia do szybszego biegu.

Amfares skorzystał, że lewa strona obok Agisa jest wolna, i podsunął się.

— Czy w Atenach będziemy mieszkać obok gimnazjonu Kynosarges?

— Będziemy mieszkać w dzielnicy Skambondai, skąd bliżej do Akademii niż z Kynosarges.

— To świetnie. Słyszałem, że to najbogatsza dzielnica Aten. Zobaczymy tam pewno najładniejsze i najlepiej ubrane Atenki.

— Nie licz na to. Atenki rzadko opuszczają domowe progi. Takiej swobody, jak u nas, nie mają żadne inne greckie kobiety — powiedział Mandroklejdas. — Uczty odbywają się bez kobiet, tak samo większość uroczystości państwowych.

— Szkoda. A ja myślałem, że uda mi się zawrócić w głowie paru ładnym dziewczynom. Miałbym powodzenie jak Sylen.

Amfares odwrócił się twarzą ku Agisowi, zmarszczył czoło, poruszył spiczastymi uszami, co jego twarzy nadało wyraz rozbawionego fauna.

Agisa zawsze śmieszyła i bawiła ta niezwykła sztuka Amfaresa. I tym razem wybuchnął śmiechem.

— Ty lepiej kłopocz się o to, byś nie stracił głosu na hulankach i zabawach. Gdy przyjdzie do popisu w Delfach... — surowo rozpoczął Mandroklejdas, ale Amfares przerwał zarozumiale:

— Bądź pewny, że nie zawiodę. Dyrygent chóru chłopięcego, Megillos, powiedział, że tak cudowny głos, jak mój, zdarza się raz na sto lat.

— Nie przesadzajmy — Mandroklejdas nie lubił i tego przyjaciela Agisa. — Głos masz niezły, ale go nie szanujesz.

— Niezły?! — oburzył się Amfares. — Jak Orfeusz mógłbym czarować zwierzęta, gdybym tylko zechciał. Tylko takie barbarzyńskie uszy, jak twoje, nieczułe są na piękno boskich tonów moich pieśni.

— Samochwała w kącie stała — pogardliwie odpowiedział Mandroklejdas. Dziwił się, że Agis toleruje przy sobie tego kościstego, złośliwego człowieka. Że pięknym głosem czarował kobiety, temu się Mandroklejdas nie dziwił, jak również temu, że matka Agisa, pani Agezystrata, tak często przyjmuje w swoim domu tego zarozumiałego śpiewaka. Miała ona słabość do lutnistów, flecistów i poetów. Często na uczty, które lubiła urządzać dla znakomitych dam Sparty, zapraszała na popisy Amfaresa, muzykantów i pieśniarzy.

Wykwintny światowiec, Mandroklejdas, skrzywił się rozmyślając o najbliższych przyjaciołach Agisa. Jak będą na nich patrzeć kulturalni, wybredni, pełni ogłady i taktu ateńscy arystokraci? Znów powiedzą, że gbury z Lakonii najechały Ateny. Jeden Lizandros, oczywiście poza Agisem, bardziej okrzesany, syn arystokraty, potomek znakomitego wodza spartańskiego Lizandra, zwycięzcy spod Aigospotamoi, nie będzie raził wykwintnych paniczyków ateńskich. Świetny jeździec, zawołany koniarz, zyska u nich poklask. Wybaczą mu jego przesadną elegancję, pewność siebie oficera kawalerii, rubaszny śmiech i nadmierną gadatliwość. Mandroklejdas obejrzał się. Ciekawe, dlaczego Lizandros taki ponury, wlecze się na końcu orszaku, jakby jechał nie do Aten, ale do budzącej grozę świątyni Tanatosa, boga śmierci, aby mu złożyć ofiarę. Lizandros, ten wesoły kompan do kielicha, polowania, zabawy.

— Bogata jest ziemia lakońska — Agis głośno wrócił do swoich poprzednich myśli — bujny plon zapowiadają pola, wielki urodzaj kwitnące sady. Jak myślisz, zbiory w tym roku będą lepsze niż zwykle?

— Myślę, że takie same.

— Jeśli co roku są takie same zbiory, to powiedz, czemu w Sparcie są ludzie głodni? Czemu tylu spartiatów nie może złożyć prawem wymaganych udziałów na wspólne wieczerze, syssitie?

— Jeździłem już sporo po świecie, Agisie. Byłem parę razy w Atenach, Olimpii, Koryncie, Delfach, w wielu innych miastach greckich, a nawet w Egipcie. I wszędzie widziałem bogatych, wszędzie widziałem biednych. Widocznie tak już musi być świat urządzony.

— To jest źle urządzony! — zawołał porywczo Agis. — Nie powinni jedni mieć za dużo, a inni nic.

— Nikt tego nie potrafi zmienić, Agisie. Przynajmniej nikt do tej pory nie zmienił.

— Likurg zmienił — sprostował Agis. — Ale gdy zabrakło jego ręki, wszystko wróciło do dawnego stanu.

— Kto wywołał twój gniew, Agisie? — zapytał Damochares, który usłyszał podniesiony głos następcy tronu i spiesznie zawrócił.

— Słyszę, że się na coś czy na kogoś gniewasz. Powiedz, o co chodzi, a zmiażdżę śmiałka.

— Ech, nic — pospieszył z odpowiedzią Mandroklejdas. — Agis cieszy się, że zapowiada się taki piękny urodzaj.

— Agis się cieszy na myśl o dochodach? Nie żartuj, panie pośle.

— Nie wtrącaj się, kiedy cię nie pytają — odpowiedział Mandroklejdas.

„Dlaczego nie lubią się wzajemnie moi przyjaciele? — pomyślał z żalem Agis. — Staram się być jednakowo serdeczny dla nich, nie wyróżniam jednego ze szkodą dla drugiego, a oni zawsze na siebie wilkiem patrzą”. Nie mógł zrozumieć, dlaczego ludzie się nienawidzą, czyniąc sobie przykrości, zadając ból. Świat jest piękny, życie jest wspaniałym darem bogów, dlaczego je sobie zatruwać niepotrzebnymi swarami? „Mój ojciec nigdy nie wyrządził nikomu krzywdy. Jest surowy, wymagający, ale sprawiedliwy. Dlatego lud zwie go Eudamidasem Sprawiedliwym. Jeśli karał kogoś, karał słusznie, ale bez okrucieństwa. Nie stawia nigdy spraw na ostrzu miecza. Jeśli ma wybrać między zwycięską wojną a umiarkowanym pokojem, wybiera pokój. Stąd jego wieloletnie starania o sojusze, przymierza, pakty przyjaźni. Zawsze mówi, że wojna to ostateczność. Być gotowym do odparcia napaści, zmiażdżyć wroga, jeśli uderzy, ale pierwszemu nie rozpoczynać kroków wojennych. To słuszne. I mnie wysłał w tym celu. Szukać nowych przyjaźni, odnowić stare sojusze. Nikt łatwo nie wyciąga miecza w stronę tego, kogo się gościło pod swoim dachem, komu dano możność złożenia ofiar bogom domowego ogniska. Mądry jest ojciec i szlachetny. Oby żył jeszcze długie lata!”

Agis znów popadł w zamyślenie. Ale nie były to już myśli pogodne. Ciągle mu stawała przed oczyma zmizerowana twarz ojca. Od paru miesięcy coś ojcu dolega, choć tai to przed wszystkimi. Dlaczego się nie leczy? Bał się rozmawiać z ojcem na ten temat, bo widać było, że sobie tego nie życzy. „Ale kiedy wrócę, a ojciec jeszcze będzie ciągle niedomagał, pomówię z nim, nakłonię do leczenia” — postanowił Agis.

W miarę posuwania się na południe, ku morzu, ruch na trakcie wzrastał. Ciągnęły do portu skrzypiące wozy kupieckie z lakońskim winem, oliwą, pszenicą, z portu wieziono zamorskie towary, na które czekały bogate domy spartiatów. Poganiacze, świstając rzemiennymi batami, pędzili grupki niewolników do kamieniołomów i kopalń żelaza w Tajgecie. Krótko ostrzyżeni, w brudnych exomis, z wypalonym piętnem na prawym ramieniu, byli bezimiennym stadem, dla którego pozostał tylko trud i praca do końca głodnych dni.

Ten widok sprawił, że ogarnęły Agisa jeszcze smutniejsze myśli. Litował się nad niewolnikami jak nad mułami obarczonymi zbyt ciężkim jarzmem, jak litował się nad każdym chorym czy udręczonym zwierzęciem. Okrutne są prawa ziemskie. Bogowie je stworzyli czy wymyślili ludzie? Może na to pytanie dadzą mu niedwuznaczną odpowiedź w mieście filozofów, w Atenach, które się uważają za mózg świata. Ale czy najlepsze nawet wyjaśnienia poprawią dolę człowieka? Dobrze jest ludziom, których nie trapią pytania bez odpowiedzi.

Krajobraz zmienił się. Po lewej stronie ciągnął się pas ciemnej zieleni nadmorskich bagien, zza których dochodził jednostajny szum morza, na prawo nieliczne pola uprawne przecinały gaje pinii o pniach pokrzywionych i pokręconych od wiatrów i burz idących od morza.

Nieduży port Gytion wrzał życiem. Port wojenny Sparty i stocznia okrętowa usadowiły się obok siebie, z dala od miasteczka, które znalazło naturalne oparcie w porcie handlowym. Jeźdźcy minęli położoną na wzgórzu białokamienną świątynię Posejdona, ołtarz Zeusa, gimnazjon i miejskie łaźnie, parę uroczych willi zamożnych kupców, potem ugrzęźli na agorze. Wśród różnobarwnych kramów i straganów panował hałas i ruch niesłychany. Pomiędzy tłumem przekupniów i miejscowej ludności kręciło się sporo cudzoziemskich marynarzy i żołnierzy o różnych kolorach skóry. Zamożnie wyglądających jeźdźców obskoczyły tłumy sprzedawców i pośredników, ofiarowując przeróżne towary i usługi. Mandroklejdas nie stracił głowy, krzyknął groźnie, ruszył naprzód w sfalowany tłum, który rozprysł się na boki, dając jeźdźcom i wozom wolny przejazd. Posypały się za nimi okrzyki zrazu gniewne, ale gdy rozpoznano godła króla spartańskiego, Eudamidasa, nastrój się zmienił. Ktoś krzyknął, że to Agis, syn i następca Eudamidasa Sprawiedliwego, i od tej chwili wśród owacji i przyjaznych okrzyków dojechali do portu wojennego.

Dwa królewskie trójrzędowce czekały już na przybycie gości. W tym czasie, gdy ładowano na statki konie i sprzęt, Agis ze swą świtą udał się do pobliskiej małej świątyni Posejdona, gdzie złożył przepisane obyczajem ofiary. Wróżby wypadły pomyślnie, wiatr wiał od rufy, ruszono więc od razu w dalszą drogę. Morze było spokojne i ciche, dlatego wbrew tradycji, która nakazywała rozpoczynać żeglugę morską dopiero po letnim przesileniu dnia z nocą, zdecydowano w Sparcie wysłać młodych ludzi tak wcześnie, jak również dlatego, że bardzo długo nalegał na to król Eudamidas. Zatoka Lakońska migotała gładka i lśniąca jak tarcza polerowana przez Hefajstosa. Młodzi spartiaci po raz pierwszy w życiu zetknęli się z tym ruchliwym, nieznanym żywiołem. Urzekał ich, ale też napawał lękiem. Milcząc stali na pomoście statku i rozglądali się trochę bezradnie.

Na prawo, ku południowi, granatowa, spieniona woda wysokimi słupami biła w prostopadłą ciemną i wyniosłą skałę. Statki spartańskie umykały ku wschodowi, aby nie wpaść między te miażdżące potęgi.

— To Przylądek Burz — wyjaśnił Agisowi dowódca statku, zauważywszy, z jak wielkim zainteresowaniem młody królewicz przygląda się groźnemu widowisku.

— Zdawało mi się, że to przylądek Tenaros — zdziwił się Agis.

— Tak, ale my, żeglarze, nazywamy go Przylądkiem Burz. Niejeden statek ma ta skała na sumieniu. Przyjrzyj się, panie, tej szalonej kipieli.

— W głowie mi się kręci — odparł Agis. — My, ludzie lądu, źle się czujemy, kiedy mamy chwiejną podstawę pod nogami.

— Czy nie zechciałbyś, Agisie, wrócić do kajuty? — wtrącił Mandroklejdas. — Chyba masz już dość widoku morza?

— Kto pierwszy raz wsiada na statek, powinien być ostrożny — powiedział oficer. — Lepiej będzie, panie, kiedy wyciągniecie się wygodnie na łożu. Choroba morska chwyta nawet najsilniejszych ludzi.

— Do choroby morskiej jeszcze daleko — uśmiechnął się Agis — ale rzeczywiście lepiej odpoczniemy w kajucie. I wreszcie przeczytamy, jakiej rady udzielił nam na drogę Ksenares. Chodźmy, przyjaciele.

Z dziobu statku zeszli na śródokręcie, stąd idąc trochę w górę, weszli na pokład rufowy, gdzie znajdowały się kajuty. Dla Agisa przeznaczona była najobszerniejsza i najwygodniejsza, wysłana grubym kobiercem, na którym rozesłane były wezgłówki wypchane trawą morską. Odsunęli matę zawieszoną u wejścia. Słońce i powietrze wdarło się do wnętrza, wymiotło zasiedziały zaduch smoły, którą konserwowano statki. Agis usiadł, Damochares podsunął mu pod plecy wezgłówek i położył się obok niego. Pozostali przyjaciele usadowili się ciasno obok siebie, bo kajuta była maleńka. Agis wydobył z torby podróżnej rulonik Ksenaresa, przebiegł pismo oczyma poruszając przy tym wargami i zamyślił się.

— Co napisał mistrz Ksenares? — zniecierpliwił się Amfares. — Obiecałeś, Agisie, przeczytać nam.

— Tak. Więc posłuchajcie. To są słowa Platona: „Dopóki bądź filozofowie nie będą dzierżyli rządów w państwach, bądź ci, co teraz nazywają się królami i możnowładcami, nie wezmą się uczciwie i gruntownie do filozofii, dopóty ani przewidzieć nie można końca nieszczęść dla państwa, ani w ogóle dla rodzaju ludzkiego”.

— Pitos wina temu, kto zrozumie te mądrości — mruknął Damochares.

— Za dużo byś przegrał — zaśmiał się Mandroklejdas. Wystarczy mi amfora. Zaraz ci wytłumaczę, ale stawiasz amforę dla nas wszystkich?

— On i małego kubka nie postawi — Lizandros wyciągnął swoje długie nogi aż za próg kajuty — drachmy nie lubią się trzymać Damocharesa, a Damochares nie lubi trzymać drachm.

— Nie stawiam, rozmyśliłem się — burknął Damochares.

Agis poruszył się niecierpliwie. Mandroklejdas zrozumiał od razu jego niezadowolenie i sprowadził rozmowę do zasadniczego tematu:

— Zdaje się, że Platon tę myśl wyraził jeszcze prościej: „Albo filozofowie będą królować, albo królowie filozofować”.

— Cała ta filozofia nie warta jednego obola — pogardliwie mruknął Damochares. — Dla mnie cała filozofia życiowa mieści się, o, tu... — Ścisnął swoją potężną pięść i podsunął w stronę Mandroklejdasa: — Jaki filozof oprze się mojej pięści?

— Powtarzasz się — odpowiedział z niesmakiem Mandroklejdas. — Gdyby wół potrafił mówić, powiedziałby to samo. I tobie nie radzę zabierać głosu w sprawach, o których masz takie pojęcie, jak osioł o Akropolis.

— Osłem mnie nazywasz?! — zerwał się zaperzony Damochares.

— I tego nawet nie rozumiesz — wzgardliwie uśmiechnął się Mandroklejdas — że to tylko porównanie, czyli mowa ozdobna.

— Żaden szanujący się spartiata nie używa ozdobnej mowy — Damochares z głębokim zadowoleniem powtórzył słowa efora Okyllosa. — Słyniemy na całym świecie z prostej, zwięzłej, surowej mowy lakońskiej. Zaraziłeś się cudzoziemskimi zwyczajami, czcigodny pośle.

— Mówisz mądrze, jak efor Okyllos, Damocharesie — Amfares znał również ulubione maksymy efora. Wiedział, że to pochlebi Damocharesowi, a podrażni Agisa, którego każda wzmianka o eforach wyprowadzała z równowagi. Jak mu się uda zużytkować pogłębianie niechęci między następcą tronu a eforami, Amfares jeszcze nie wiedział. Rozumował tylko, że gdzie się dwóch bije, tam trzeci korzysta. Rad był, że ułagodził Damocharesa, któremu przedtem dogryzał.

— Wróćmy na pokład — Agis wstał i natychmiast podnieśli się z kobierca jego przyjaciele. — Widzę, że dziś nie jesteście usposobieni do dysputy. Nawet mój drogi Mandroklejdas mnie zawodzi.

Statki minęły wyspę Kyterę, słynną z pradawnego kultu Afrodyty, u której w strapieniach miłosnych szukali ratunku nie tylko zakochani ze Sparty, ale z wielu innych miast Grecji. Stacjonował tu garnizon spartański, strzegący wejścia do zatoki i na Peloponez. Hoplici na widok statków z emblematami rodu Eurypontydów wylegli na wybrzeże i wymachując kwitnącymi gałęziami pozdrawiali Agisa.

Z zatoki wypłynęli na pełne Morze Myrtońskie. Mijały ich żwawe statki handlowe, łodzie rybackie, ciężkie statki towarowe, z wolna sunęły uzbrojone okręty wojenne, patrolujące brzegi. Budziły powszechne zaciekawienie spartańskie trójrzędowce, pozdrawiano je okrzykami i wymachiwaniem rąk. Łagodny, zachodni wiatr sprzyjał żaglom, wioślarze odpoczywali przy wiosłach. Nie spieszyli się. Przyjazd do Pireusu zapowiedziany był na następny dzień, trzeba przenocować w pobliżu, aby w dobrej formie i na czas zawinąć do portu.

Kapitan zaproponował Agisowi mały port Kalauria na wysepce tej samej nazwy, słynny ze świątyni i ołtarza Posejdona, którego żaden statek przejeżdżający w pobliżu nie pominął, by nie złożyć dziękczynnych lub błagalnych ofiar.

W przystani stało zakotwiczonych kilka różnorodnych statków, przeważnie handlowych.

— Wiesz, Agisie — Mandroklejdas nieraz potrafił błysnąć swoją uczonością — tu, na tej nędznej wysepce, prawie osiemdziesiąt lat temu zażył truciznę najznakomitszy mówca wszystkich czasów, Demostenes z Aten, syn właściciela warsztatu broni, Demostenesa. Niezłomny to był mąż. Całe życie walczył o niepodległość swoich Aten. Przestrzegał przed zaborczością Filipa Macedońskiego, gromił obywateli za lekceważenie niebezpieczeństwa. Nawet po klęsce pod Cheroneą podtrzymywał w Ateńczykach ducha oporu. Po śmierci Aleksandra Macedońskiego wydało mu się, że błysnęła iskra nadziei. Zorganizował powstanie przeciw Macedonii. Niestety, powstanie nie powiodło się. Demostenes musiał uchodzić z Aten. Ścigany przez siepaczy macedońskich otruł się, aby nie wpaść żywy w ich ręce.

— Ja też nie umiałbym przeżyć hańby niewoli! — zawołał żywo Agis — podziwiam czyn Demostenesa i jeszcze bardziej go cenię. — Pamiętam, Ksenares czytał mi fragmenty jego mów, nazywał je Filipikami. Piękna jest taka niezłomność szlachetnych przekonań...

— Gdyby się ukorzył przed Macedończykami — rozpoczął Amfares — nie poniósłby tej ostatecznej klęski, jaką jest śmierć...

— Demostenes przez śmierć swoją odniósł osobiste zwycięstwo nad macedońskim barbarzyńcą. Tak właśnie to rozumiem — powiedział Agis. — Klęski bywają przejściowe. Dziś klęska, jutro zwycięstwo. Człowiek nie powinien poddawać się śmierci — odpowiedział z namysłem Mandroklejdas. Tak rozogniła ich dyskusja na temat śmierci i prawa wolnego człowieka do decydowania o jej wyborze, że nie zauważyli, kiedy trójrzędowce przybiły do brzegu.

Amfares pierwszy wybiegł na ląd, by, jak twierdził, zasięgnąć języka, i od razu skierował się do portowej oberży. Nie wracał dość długo, więc Damochares i Lizandros pospieszyli sprawdzić, co się stało. Dla bezpieczeństwa Agis dodał im dwóch silnych helotów-wioślarzy.

Zastali Amfaresa grającego w kości z marynarzami z Sycylii. Przegrał już swoje wyposażenie za uczestnictwo w poselstwie do Aten i postawił jedyną cenną rzecz, jaką posiadał: srebrny pierścień ze szmaragdem, dar królowej Agezystraty za jedną, szczególnie pięknie wykonaną, pieśń podczas którejś z biesiad. Lizandros i Damochares użyli sprytnego wybiegu, aby wyrwać niefortunnego gracza z rąk przygodnych kompanów. Lizandros odwołał Amfaresa, bo w pilnej sprawie wzywa go królewicz, Damochares zaś pobrzękując woreczkiem ze srebrem przysiadł się do graczy i udał wielki zapał dla hazardu. Kiedy przyjaciele zniknęli w cieniu wieczoru, Damochares wstał, wyciągnął niedźwiedzie łapy i powiedział:

— Zabawić się z wami mogę, ale na pięści. Oddajcie pieniądze i pierścień mojego przyjaciela, bo jak nie, to zrobię polewkę z waszych nosów.

Zakotłowało się. Marynarze zerwali się z wrzaskiem. Najbystrzejszy z nich porwał miseczkę z pieniędzmi i rzucił się do ucieczki. Część pobiegła za nim, bojąc się o swoje stawki. Trzech pozostało na miejscu, ale Damochares nie miał z nimi kłopotu. Pchnął pierwszego z brzegu tak silnie, że ten padając podciął nogi kompanom. Zanim oprzytomnieli i zerwali się z ziemi, Damochares był już daleko. Sadził wielkimi krokami, ściskając pod pachą spory tłumok, którego przedtem nie miał. Jeden z helotów rozpoznał po żółtym kolorze, płaszcz sycylijskiego żeglarza, tego, co ograł Amfaresa.

Epizod ten skończył się żałosną skargą poszkodowanego:

— Taki płaszcz! Bogowie, taki płaszcz! Kupiłem go w Koryncie za trzy miesiące żołdu! Mówili mi, że Spartanie to sami złodzieje, a ja, głupi, nie wierzyłem temu! Całe szczęście, że oszukiwałem w grze tego spiczastouchego fauna! Ale za srebrny pierścień takiego płaszcza nie kupię! I nawet nie mogę dochodzić swojej krzywdy, bo ten ponury olbrzym zmiażdżyłby mi kości.

Kiedy Damochares przybiegł do przystani, gdzie stały ich żaglowce, zobaczył na brzegu Lizandrosa i Amfaresa, kłócących się zawzięcie. Amfares wymyślał Lizandrosowi za to, że odwołał go z gry. On umyślnie przegrywał, aby rozpalić durnych Sycylijczyków i potem ich ograć. Lizandros krzyczał, że to właśnie on uratował głupiego Amfaresa od dalszych przegranych i za to należy mu się nagroda. Kiedy Damochares pochwalił się „zdobytym” płaszczem, Amfares zażądał od niego zwrotu przegranej. Ale teraz wyśmiali go obydwaj, Damochares i Lizandros. Zawrzała nowa kłótnia. Wreszcie Lizandros rozstrzygnął spór: sprzedadzą płaszcz w Atenach, podzielą zarobek na trzy części. Amfares będzie miał zwrot przegranej. Lizandros dostanie za sprytne wyrwanie Amfaresa z rąk oszustów, Damochares zaś za udany rabunek. Damochares zasapał z niezadowolenia, ale zgodził się. Wiedział, że ten wyszczekany Amfares sprzeda płaszcz trzykrotnie drożej, niżby on to potrafił. Zarobek więc będzie ten sam.

Pogodzeni i uśmiechnięci wrócili na pokład. Błahym kłamstwem wykręcili się przed Agisem. Nie dopytywał się. Ojciec uczył go, aby nie był dociekliwy w sprawach małej wagi.

W jakiś czas potem Agis, przechadzając się po pokładzie, podsłuchał mimo woli opowiadanie helotów o przygodzie w oberży i kłótni przyjaciół na przystani. Serce jego wezbrało goryczą. Aż do tego stopnia są nieszczerzy najbliżsi przyjaciele? Powiedzieć im o odkryciu prawdy? Zemszczą się na niewinnych helotach, nie uwierzą, że przypadkiem usłyszał całą historię. A więc najlepiej będzie przemilczeć. Mają różne słabostki jego przyjaciele, ale w gruncie rzeczy, Agis wierzył w to najmocniej, są dobrymi chłopcami. Ich wypaczone charaktery to błędy wychowania państwowego. Przecież tam każą kłamać i kraść, tylko nie wolno dać się złapać na przestępstwie. Skutki tych nauk sięgają w wiek dojrzały. Inne wychowanie zalecał jego wielki przodek, boski Likurg. Wypaczyła się jego idea przez wieki, zwyrodniała metoda. Należałoby ją oczyścić z tych niepożądanych naleciałości, przywrócić do pierwotnego stanu. Czy znajdzie się człowiek, który podejmie ten trud Heraklesa czyszczącego stajnię Augiasza?

Długo w noc Agis samotnie przemierzał wąskie deski pokładu. Nie męczyły go takie noce pełne burzliwych, płonących myśli, przeciwnie — uskrzydlały.

Nagrodą za nie przespaną noc był wschód słońca. Z błękitnej wody, zza dalekich różowych wysepek wyłonił się ogromny, czerwony rydwan promiennego Heliosa. Rozmigotało się morze, w blasku stanęły wzgórza Attyki, wyraziste, niemal dotykalne na długość wyciągniętej dłoni. Agis stał i patrzył. Nie słyszał głosów komendy, nie zauważył, że trójrzędowce odbiły od przystani i sunęły teraz wprost ku wznoszącemu się nad horyzont słońcu. Z głębiny morskiej wynurzyły się nagle delfiny, święte zwierzęta Posejdona. Całe stado. Bijąc płetwami i prężąc grzbiety, wywijały koziołki jak gromada rozdokazywanych dzieci. Agis przyglądał się urzeczony, pełen radosnej nadziei. Może równie nagle w srebrzystej łodzi ukażą się wdzięczne nereidy, piękna Galatea, szlachetna Tetyda, matka Achillesa? Gdy statki podpłynęły, delfiny znikły tak nagle, jak się ukazały. I tylko morze ciche, ogromne, rozmigotane niosło spokój, wytchnienie i radość.

Kiedy wypłynęli na Zatokę Sarońską, naprzeciw nich pojawiły się trzy statki.

— Patrz, Agisie, ten idący środkiem, o purpurowych żaglach, to słynny „Paralos”, który zawsze wita dostojnych gości — wskazywał na morze Mandroklejdas i stanął po lewej ręce królewicza, tak jak nakazywała etykieta. Za nimi ustawili się pozostali przyjaciele i dowództwo statku. Wszyscy w kosztownych zbrojach, wysokich, żółtych butach lakońskich z wykładanymi wyłogami, w błyszczących szyszakach. Herold zatrąbił sygnał powitalny.

Na „Paralosie” spostrzeżono stojącego na dziobie okrętu znakomitego gościa, choć on jeden stał bez zbroi, skromny, łagodnie uśmiechnięty, w białym płaszczu o purpurowym szlaku. Uderzono w bębny, zagrali fleciści.

Kiedy statki zbliżyły się bokami na dogodną odległość, marynarze przerzucili mostek, po którym weszli na spartański trójrzędowiec gospodarze: dowódca floty ateńskiej, Eteonik, dowódca sił lądowych, strateg Tydeus, i prytan Kleofon. Po wyszukanych przemówieniach powitalnych, w których mówiło się o wielkiej przeszłości Sparty i Aten, prytan założył Agisowi i Mandroklejdasowi wieńce ze świeżych kwiatów na głowę i zaprosił na „Paralos”. Poczęstowano ich pucharem wina, wszyscy strącili po parę kropli do morza na libację bogom morskim. Stali na pokładzie, a na spotkanie im szła ruda, ciężka skała. Na jej szczycie w barwach tęczy mieniły się przepiękne świątynie bogów. Akropolis. Agis westchnął głęboko jak człowiek, który z krainy rzeczywistości wkracza w świat baśni.

— Cóż to tak błyszczy na Akropolis jak piorun Zeusa zastygły w locie? — zapytał po chwili, choć domyślił się, na co patrzy.

— To włócznia opiekunki Aten, Ateny Promachos, Przodownicy Szeregów — odpowiedział uroczyście dowódca floty Eteonik — wskazuje naszym okrętom drogę do domu.

Nad brzegami Styksu

Zatrzymali się na obszernym placu przed teatrem. Na lewo wycięta w zboczu góry Kinortion wznosiła się amfiteatralnie obszerna niecka najsłynniejszego teatru Hellady, znakomite dzieło Polikleta, zwanego Młodszym. Fioletowe cienie załamywały się na pustych w tym dniu stopniach teatralnych z szarego piaskowca. Zadrzewiony szczyt góry, z przeświecającymi różowo ścianami świątyni Apollina Maleatos, mienił się purpurą i złotem. Smukłe, jońskie kolumny proscenium grały wszystkimi barwami, jakie potrafił wymyślić twórczy mózg ludzki.

Po prawej stronie placu, w obszernym gaju oliwnym zamienionym w miasteczko namiotów, kłębił się wielotysięczny tłum pątników, pielgrzymów, obieżyświatów, wróżbitów, wykładaczy snów, zaklinaczy wężów, straganiarzy. W nikłym cieniu drzew leżeli na noszach ciężko chorzy. Odpoczywali po trudach podróży lub czekali na miejsce w świętym hieronie. Nieraz wypadało czekać i kilkanaście dni, chyba że chory był na tyle zamożny, by przekupić kapłana spisującego na tabliczce kolejność zgłoszeń.

Największy ścisk i gwar panował wokół straganów, gdzie sprzedawano figurki z brązu, marmuru lub gliny wyobrażające boga Asklepiosa z wężami, statuetki jego żony, Epiony, kojącej bóle, jego sławnych synów — lekarzy Machaona i Podalejriosa, córek Higiei i Napakei — bogiń zdrowia i lecznictwa, żywe święte węże, specyfiki święcone przy ołtarzu Asklepiosa, amulety, talizmany, których moc okazywała się niezawodna w leczeniu niedomagań nie tylko ciała, lecz duszy i serc.

Król Eudamidas skinieniem ręki przywołał dowódcę oddziału królewskiej jazdy, która mu stowarzyszyła przez cały czas podróży.

— Zawiadom, Kleasie, o moim przybyciu. I znajdź miejsce wygodne na obozowisko. Pospiesz się, bo jestem znużony.

Kleas klepnął konia w kark i pociągnął za cugle. W asyście trzech jeźdźców na karych, pięknych koniach argiwskich ruszył przez tłum ku niewidocznemu zza drzew świętemu obwodowi Asklepiosa.

Król Eudamidas, na wpół leżąc w swoim dwukołowym wózku-noszach, przymknął oczy, osłonił twarz połą płaszcza. Odizolował się od widoku handlarzy, ale z tym większą siłą wdzierały się do jego uszu piosenki i okrzyki reklamujące niezawodne leki.

— Ziele bohaterskie, ziele cudowne przeciw wszelkim niemocom, przeciw wężom i skorpionom, zbierane w noc świętych Boedromion! Lek oczyszczający, lek odmładzający! Cudowne ziele bohaterskie! Kupujcie na wrzody, na liszaje, na kamienie nerkowe, na porost włosów, przeciw gadom i myszom!

— Sory kupujcie, sory egipskie! Dla bezpłodnych, dla paralityków, dla ślepych i głuchoniemych! Ślepi widzą, głusi słyszą, bezpłodne rodzą, paralitycy chodzą. Sory to sprawia, błogosławione sory egipskie!

— Asklepios pomoże! Figurki święcone w boskim tolosie! Nie lęka się chorób, kto nosi przy sobie Asklepiosa!

Z pobliskich łąk dochodził ostry kwik gryzących się koni, drażniący ryk osłów, z dala pianie kogutów, z drzew oliwnych zmieszany chór ptasich świergotów. Eudamidas zatkał uszy palcami. Teraz słyszał już tylko jednostajne donośne buczenie, jakby się znalazł wiosną wśród moczarów nad Eurotasem, kiedy tokują bąki.

„Asklepios pomoże — rozmyślał nabierając znów otuchy. — Gdyby chciał pomóc...” Wiedza ludzka okazała się bezsilna. Uczciwy Damiades przyznał się do swojej klęski. Twierdził wprawdzie, że król pożyje jeszcze kilka, a może kilkanaście lat, ale wyleczyć go nie jest w stanie. Tylko jak żyć ze świadomością, że znów przyjść może atak nieludzkiego bólu i powali jak ścięte drzewo... Król Eudamidas postanowił obronić się przed spodziewanym bólem i przedwczesną śmiercią.

— Usnął — usłyszał szept obok siebie — usnął znużony daleką drogą.

Eudamidas odrzucił połę płaszcza, spojrzał. Przed nim stał Kleas w towarzystwie dwóch młodych kapłanów.

— Nie śpię — odpowiedział. — Osłoniłem twarz przed słońcem. Oczy się męczą jasnością dnia.

— Witaj, najszlachetniejszy, najdostojniejszy Eudamidasie, królu Lacedemończyków — skłonili się obaj kapłani i kładąc rękę na serce wyrecytowali formułkę powitalną:

— Asklepidzi zapraszają do hieronu Boga Uzdrowiciela. Końęzą właśnie składanie ofiar i za chwilę będą na twe usługi, panie. Czekają na ciebie gościnne pokoje. Zaszczyt to dla nas, sług Asklepiosa, twój przyjazd, dostojny królu. Zechciej podjechać do propylei, najznakomitszy basileusie — powiedział jeden z kapłanów.

— Pójdę pieszo — zdecydował Eudamidas.

Kleas ostrożnie i z szacunkiem pomógł wysiąść z dwukółki swemu panu. Poprzez starte podeszwy sandałów Eudamidas wyczuł ostrokanciasty żwir placyku, ogarnęła go gorąca fala idąca od rozprażonej słońcem ziemi. Wydało się, jakby stopy zanurzył w misie z wrzątkiem.

— Daleko? — zapytał kapłana.

— Będzie ze dwa stadiony, dostojny panie.

„Czy nie przeceniłem swoich sił?” — pomyślał król i postąpił dwa kroki w przód. Z obu stron ustawili się przy nim kapłani.

Jeźdźcy zeskoczyli z koni i trzymając je za uzdy uczynili szpaler, którym posuwał się król. Szli w milczeniu, dostojnie, i ta cisza podziałała na hałaśliwych Greków. Tłum kłębiący się na placyku i w gaju uświadomił sobie nagle, że jakiś znakomity gość zaszczycił swą obecnością święte Epidauros. Umilkły nawoływania przekupniów, ucichły pieśni żebracze, przerwano na chwilę wszelkie transakcje i czynności. Zwarci, głowa przy głowie, ustawili się wszyscy wzdłuż drogi wiodącej do świętego obwodu i patrzyli.

— Król — informowali szeptem jedni drugich. — Król Sparty.

Żaden najdrobniejszy szczegół jego powierzchowności nie uszedł uwagi patrzących. Skromnie ubrany. Zwyczajne, żołnierskie, dobrze już zniszczone sandały, żołnierski purpurowy płaszcz hoplitów spartańskich. Tylko biała wstążka opasująca czoło, której luźne końce obszyte frędzlami spadały na plecy, mówiła o jego godności. Średniego wzrostu, szeroki w barach, patrzący surowo ciemnymi oczyma spod nawisłych kruczoczarnych brwi. Usta zaciśnięte, wąskie, skrzywione grymasem bólu czy też pogardy. Wysunięta dolna szczęka nadaje twarzy wyraz stanowczości i uporu. Nie maskuje tego krótka, czarna broda, gęsto przetykana siwizną, choć zasłania trochę chudość zapadłych policzków. Skóra na skroniach sucha, zmarszczona. Chociaż idzie taki dumny, nieprzystępny, nie widzący nikogo, po królewsku niedbały, cieszą się, że oto zrównał się z nimi w cierpieniu. Bo w tych zaciśniętych wargach jest ból. Przeorał już całą twarz, wyrzeźbił ją w maskę tragiczną.

— Musiał to być kiedyś piękny mężczyzna — szepcze do ucha producentowi dywanów z Koryntu golibroda z Megary, Korybolos.

— Ba — odpowiada zagadnięty — u nich nie ma ludzi brzydkich i słabych. Od czego przepaść w Tajgecie i spartańskie wychowanie? To taki wiatr, co odsiewa wszelkie plewy.

Koryntianin popisuje się wiedzą o Sparcie. Słuchają chętnie. Sparta. Dumna, niepokonana, której nigdy nie dotknęła stopa najeźdźcy. Sparta, w której nic się nie zmieniło od czasu pierwszej olimpiady do dopiero co minionej, sto trzydziestej trzeciej. Niezmienny, tajemniczy kraj o najlepszym ustroju. Tylko wybrańcy spośród obcokrajowców mogli przekroczyć jego granice, tylko najlepsi spośród nich mogli się tam osiedlić. Sparta — zazdrość i duma innych państw greckich. Czy o jej wielkości nie świadczył nawet ten mały oddział jeźdźców, kroczących teraz za swoim królem? Dorodni, smukli, w krótkich purpurowych chlamidach, które wystarczająco odsłaniały ciała, aby pokazać mocne mięśnie i smagłość spalonej słońcem skóry. Posuwali się krokiem równym, marszowym, jak na uroczystej procesji, prowadząc swego króla ku propylejom hieronu. Wszyscy jednakowi wzrostem i urodą jak synowie jednej matki. Do uszu Eudamidasa dochodziły strzępy rozmów i wykrzykniki pełne uznania. Prostował się wtedy jeszcze bardziej i szedł krokiem żołnierskim, choć ból przyczajony gdzieś pod żebrami jak zły pies nagłym szarpnięciem dawał znać, że czeka uparcie na swoją zwykłą porę. Eudamidas z przerażeniem myślał o nocy, która nadejdzie. Zimny pot okrył mu skronie i cienkimi strużkami spływał po plecach.

Pod kolumnami propylei czekali już kapłani w uroczystych białych chitonach jońskich, obfitymi fałdami spadających ku ziemi. Na głowach mieli wieńce.

Na przedzie stał Archelas, najwyższy godnością, corocznie wybierany spośród prastarego rodu Asklepiadów, arcykapłan.

— Bądź pozdrowiony, najwyższy kapłanie Sparty, Eudamidasie, królu Lacedemończyków — podniósł obie ręce ku górze gestem powitalnym arcykapłan Archelas. — Witamy cię w progach świętego przybytku naszego najłaskawszego Boga Uzdrowiciela.

— Witajcie, dostojni i świątobliwi mężowie — odparł Eudamidas. — Z dalekiej Sparty przybyłem tu, aby pokłonić się Bogu Cudotwórcy.

— Chętnie cię przyjmie pod swe opiekuńcze ramię.

Po wymianie jeszcze kilku grzecznościowych formuł skierowali się w głąb świętego obwodu. Świta Eudamidasa oddaliła się, jeźdźcy dosiedli koni i wrócili do gaju, gdzie im wyznaczono miejsce na obozowisko.

Eudamidas ożywił się, poczuł się lepiej, jakby już nań powiał uzdrawiający dech Asklepiosa. W cieniu portyku panował miły przewiew, pachniało pieczonym mięsem, kadzidłem, jakimiś ziołami. Z pobliskiego stadionu dochodziły dźwięki fletu, widocznie odbywały się tam ćwiczenia czy zawody gimnastyczne.

— Zbliża się pora wieczornego posiłku — odezwał się Archelas — pozwól, dostojny gościu, że pod świętą fontanną kapłani obmyją kurz z twoich stóp, namaszczą cię i przyniosą do prytaneum. Tam będą na ciebie oczekiwać.

Młodzi kapłani powiedli Eudamidasa pod fontannę, gdzie go obmyli strumieniem najpierw ciepłej, potem coraz chłodniejszej wody. Wymasowali mu lekko całe ciało, nacierając oliwą pachnącą ziołami. Eudamidas że zdziwieniem spostrzegł, że ból się uciszył. Była to pierwsza chwila spokoju od kilku miesięcy. Położyli go na wygodnym łożu przenośnym, ustawili je w cieniu płatana, okryli ciepłym pledem. Pozostał przy nim jeden z kapłanów. Eudamidas miał odpoczywać tak długo, dopóki trzykrotnie nie przepłynie woda w klepsydrze ustawionej na stopniu posągu Epiony, kojącej bóle.

Młody kapłan powiedział królowi, że nazywa się Lyzon. Był to sympatyczny młodzieniec o oliwkowej cerze i migdałowej barwy oczach. Wtajemniczył króla w zwyczaje i pracę Epidauros, które było nie tylko miejscem kultu Asklepiosa, ale też sanatorium i stacją klimatyczną.

— Leczymy — chwalił się Lyzon — kąpielami w gorącej wodzie, mocą Asklepiosa wytryskującej ze skał. Leczymy kąpielami słońca, które jest tu wyjątkowo łaskawe. Dajemy chorym pić słonawą, ożywczą wodę, płynącą ze świętego źródła. Takiej wody nie ma nigdzie indziej w całej Helladzie. Mamy różne cudowne leki. Skórę ze świętych węży rozpuszczoną w winie, kantarydy roztarte z miodem na ołtarzu Asklepiosa, kadzidło ze świątyni egipskiego Amona, zioła przeróżne. Pół dnia zajęłoby mi wyliczanie wszystkich cudotwórczych maści i leków. Leczymy tak, jak rozkaże w proroczych snach Asklepios. Czasem to trwa jeden dzień, dwa dni, czasem nawet wiele miesięcy. Gdy łaska Asklepiosa spłynie na wybranego, wystarcza jedna noc, którą chory spędzi w świętym Abatonie. Człowiek kładzie się do snu chory, wstaje uzdrowiony.

— Czyż to możliwe? — ze zdziwieniem, ale i z nadzieją w głosie zapytał Eudamidas.

— Będziemy przechodzili obok świątyni Asklepiosa, tam zobaczysz i własnymi oczyma przeczytasz, dostojny królu, tabliczki dziękczynne cudownie uzdrowionych.

— Chciałbym wierzyć, jakże bardzo chciałbym wierzyć — westchnął Eudamidas.

— Kiedy się przychodzi do Asklepiosa, trzeba zwątpienie i niewiarę zostawić poza bramą świętego obwodu — odparł patetycznie Lyzon — w przeciwnym razie można obrazić boga.

— Nie chciałbym go obrażać. Jutro złożę mu hekatombę z białych kogutów. Piękne, roczne koguty, przywieźliśmy je ze Sparty. I złożę mu złote wota z kosztownych łańcuchów i pierścieni zdobytych kiedyś na Etolach.

— Nie mówmy jeszcze o tym, królu Sparty — powiedział Lyzon. — Kiedy przedstawisz swoją sprawę arcykapłanowi, on zdecyduje, jakie i kiedy mają być oczyszczenia i ofiary.

— Czy zawsze najwyższy kapłan decyduje o tych sprawach?

— Skądże. Tu przepływa miesięcznie kilka tysięcy chorych i ludzi, którzy przyjechali w imieniu chorych. Ze wszystkich miast Hellady, z Wielkiej Grecji, z Azji, Egiptu, Rzymu, słowem, z całego świata. Dla wszystkich kapłanów, wieszczów, lekarzy jest dosyć zajęcia. Dostojny Archelas przyjmuje tylko nielicznych i najznakomitszych pątników.

Lyzon spojrzał na klepsydrę.

— Czas już, królu; Czy zechcesz sam pójść, czy mamy cię zanieść na łożu?

— Pójdę. Pokażesz mi po drodze tablice dziękczynne.

— Tak jest, dostojny basileusie.

Zatrzymali się przed główną świątynią hieronu, poświęconą władcy tego miejsca, Asklepiosowi. Na kolumnach otaczających świątynię i na jej ścianach Eudamidas zobaczył niezliczone wota: ręce, nogi, oczy, lane ze złota i srebra, z marmuru, całe figurki z terakoty lub brązu, obok zaś lub pod nimi tabliczki z brązu. Eudamidas czytał:

„Nikanor, kulawy. Gdy siedział w świątyni, jakiś chłopiec porwał mu, czuwającemu, szczudło i uciekł z nim. Wówcasz Nikanor zerwał się, pobiegł za nim i odtąd był zdrów”.

„Arete, Spartanka, puchlina wodna. Zamiast niej, ponieważ została w Sparcie, spała jej matka w świątyni i miała sen następujący: zdawało się jej, że bóg odcina jej córce głowę i zwiesza ciało zwrócone karkiem w dół. Gdy wypłynęło dużo cieczy, bóg zdjął ciało i z powrotem nasadził głowę. Po tym śnie matka wraca do Sparty i zastaje córkę, która miała taki sam sen, zupełnie zdrową”.

„Agestratos, ból głowy. Cierpiał na bezsenność z powodu bólów głowy. Gdy usnął w sanktuarium, miał taki sen: zdawało mu się, że bóg leczy jego ból głowy, potem stawia go nagiego i pokazuje przy ataku w walce na pięści. Gdy rozedniało, odszedł uzdrowiony i wkrótce potem zwyciężył w, pankrationie podczas Nemejów”.

„Uleczony z paraliżu, z kamieni nerkowych, ze ślepoty, z podagry” — Eudamidas przebiegł oczyma jeszcze kilkanaście tabliczek, szukając opisu cierpienia, które go tu przygnało, ale nie znalazł. Chwilę tylko trapił go zawód, wiara przemogła. Kto wie, może jutro, może za kilka dni też zawiśnie jego tabliczka z opisem choroby i cudownego wyleczenia.

— Ufunduję złotą tablicę wagi jednego talenta. Nie będę skąpił dla Asklepiosa, niech się tylko zlituje nade mną.

W prytaneum, budynku przeznaczonym zawsze dla najdostojniejszych gości, już na niego czekano. Podsunęli mu honorowe łoże, obok łoża arcykapłana. Pozostałe miejsca zajęli kapłani poszczególnych świątyń hieronu, goście zagraniczni i inni dostojnicy.

Kapłani-niewolnicy wnieśli gliniane misy pełne mięsiwa, koszyki z pszennym pieczywem i kratery z winem i wodą.

— Wybacz, dostojny Archelasie — powiedział Eudamidas — od dawna już nie jadam mięsa. Budzi we mnie niepohamowany wstręt. Wystarczy mi kawałek bułki rozmoczony w wodzie zaprawionej mlekiem.

Pożywiali się przez pewien czas w milczeniu. Gość nie odzywał się, a dobry obyczaj nakazywał uszanować jego zadumę i nie pytać, jeśli sam nie zacznie rozmowy. Dyskretnie przyglądali się, jak Eudamidas żuje starannie swoją bułkę, popijając drobnymi łykami wody. Jedli również wstrzemięźliwie, bo dzień był skąpy w ofiary, mięsa było mało, a musiało jeszcze starczyć dla chorych, którzy przebywali dłuższy czas na kuracji.

— Oto jedno ze źródeł waszej wytrzymałości na chłód, trud i niewygody.

To bardzo daleka przyczyna — uśmiechnął się Eudamidas. — Nasze wychowanie państwowe hartuje ciała i rzeźbi twarde charaktery. Nawet siedmioletni wilczek z gimnazjonu nie przyzna się nigdy, że jest głodny lub że mu zimno, choćby najokropniej cierpiał z tego powodu.

Archelas pochwalił wychowanie spartańskie, które daje państwu znakomitych wodzów i niezwalczonych żołnierzy. Prowadząc lekką, wyszukaną rozmowę arcykapłan badał sytuację wewnętrzną Sparty, porównywał to, co wiedział od kapłanów Asklepiosa urzędujących w Sparcie, z tym, co mówił jeden z królów spartańskich. Tego króla i jego ród znał, znał jego uczciwość, prostolinijność, lakońską skromność i wstrzemięźliwość. Co do drugiego króla, Leonidasa, współrządcy Eudamidasa, krążyły tak sprzeczne i bałamutne opinie, że nawet on, wytrawny dyplomata i znawca nie tylko organizmu, lecz i duszy człowieka, nie mógł sobie wyrobić zdania.

Eudamidas grzecznością i serdecznością starał się zjednać Archelasa. Kierowała nim troska nie tylko o własne-zdrowie, które pragnął tu odzyskać, ale też w równym stopniu o sprawy Sparty. Przychylność Epidauros dla Sparty to ważny sojusznik w rozgrywkach z trzęsącym całym Peloponezem Związkiem Achajskim, skupiającym w swych szeregach wszystkie prawie miasta i państewka Peloponezu.

Ta ostrożna rozmowa, o wyważonych słowach, kosztowała Eudamidasa sporo wysiłku. Chwilami czuł zamęt w głowie i paraliżujące zmęczenie obejmowało całe ciało. Archelas zauważył to.

— Czas, królu Eudamidasie, abyś odpoczął po trudach podróży i przed wysiłkiem, jaki cię czeka jutrzejszego dnia.

— A co mi obiecujesz na jutro?

— Obrzędy oczyszczające, ofiary, wróżby, masaż różnymi maściami, wreszcie sen w Abatonie.

Król Eudamidas uśmiechnął się blado:

— Najtrudniej będzie o ten sen w Abatonie.

— Czemu to, królu Eudamidasie?

— Nie sypiam. Już od dłuższego czasu Hypnos opuścił progi mej sypialni.

— Tu będziesz spał. Dziś jeszcze dostaniesz kubek ziół, które sprowadzą sen spokojny, bez cierpień i złych majaków.

— O dzięki ci, najdostojniejszy. Na myśl o nocy spokojnej już czuję się zdrowszy.

Dano Eudamidasowi pokój w prytaneum. Była to maleńka ciupka bez okna, zamiast drzwi wisiała przejrzysta tkanina, która nie hamowała dopływu powietrza, a chroniła przed moskitami i ćmami nocnymi. Siennik wypchany sianem i kwadratowa poduszeczka stanowiły jedyne wyposażenie izdebki. Na podłodze stał gliniany dzbanek ze świeżą wodą i kubek. Kiedy Eudamidas położył się i przykrył własnym płaszczem, wszedł Lyzon z garnuszkiem parującego płynu. Zapachniało miętą, rumiankiem i makówkami. Eudamidas małymi łykami, tak jak go pouczył Lyzon, wypił gorzkawy płyn. Usłyszał lekkie dzwonienie w uszach, poczuł szum w głowie i zapadł w upragniony, spokojny sen, jak mu obiecał arcykapłan. Rano obudził się wypoczęty, choć z ociężałą nieco głową. Kiedy wyszedł z prytaneum, na marmurowych stopniach przed wejściem siedziało dwóch kapłanów. Wstali i skłonili się Eudamidasowi.

— Czekacie na mnie?

— Tak, najdostojniejszy królu. Czy zechcesz poddać się obrzędowi oczyszczania?

— Oczywiście. Oddaję się całkowicie pod władzę Asklepiona i jego kapłanów.

— Będziesz dziś, dostojny panie, pierwszy przy świętym źródle. Arcykapłan rozkazał wstrzymać wszystkich pątników, zanim twoje stopy nie dotkną świętego basenu.

Eudamidas nie odpowiedział, choć mile go połechtało to wyróżnienie. Mówiono mu, że między znakomitymi gośćmi są dwaj stratedzy króla Pontu, jeden strateg ateński, senator rzymski, bankier z Aleksandrii, a nawet podobno jakiś król z Azji. A jednak muszą czekać w kolejce, zanim Asklepios jemu, królowi Sparty, nie okaże swej łaski.

Płyty z białego, gładkiego marmuru tworzyły wygodny chodnik, którym szli w kierunku świętego basenu. Na lewo Eudamidas widział wielki ołtarz Asklepiosa z niebieskawego marmuru, za nim wznosił się przepiękny, okrągły, złotawy obelisk tolosu, dzieło Polikleta. Mimo swych potężnych rozmiarów tolos wydawał się lekki i zwiewny dzięki smukłym, jońskim kolumnom. Wielka świątynia Asklepiosa jaśniała bielą marmurów.

Po dobrze przespanej nocy Eudamidas odkrył piękno hieronu. Wydało mu się, że widzi go po raz pierwszy, bo poprzedniego dnia szedł jakby z zamkniętymi oczyma. Biel, czerwień, złoto, błękit, bogactwo barw polichromii na fryzach świątyń i na kolumnach, bogactwo odcieni marmurów, ołtarzy i posągów w oprawie czarnozielonych pinii, siwych oliwek, zieleni dębów i bzów.

„Ileż pogody i szczęścia w tym krajobrazie — pomyślał — jakaż harmonia i ukojenie spływa na tych, którzy przychodzą z chorobami duszy, niepokojem, trwogą i nieznanymi chorobami ciała”.

Przy fontannie czekała już grupa kapłanów w uroczystych szatach. Na drodze świętej, wytyczonej lasem kolumn, stał cichy, przejęty ważnością mających się rozpocząć uroczystości, tłum pątników i chorych.