Socjobiologiczna koncepcja ludzkiej natury ebook

Od autora

Niniejsza publikacja zawiera treść mojej rozprawy doktorskiej zatytułowanej „Socjobiologiczna koncepcja natury ludzkiej na przykładzie poglądów Edwarda Osborna Wilsona”, napisanej pod kierunkiem prof. dr hab. Zdzisławy Piątek. Niewielkie zmiany w obecnej wersji polegają głównie na nadaniu rozprawie bardziej eseistycznego charakteru.

Chciałbym gorąco podziękować profesor Zdzisławie Piątek z Uniwersytetu Jagiellońskiego za wiele lat cierpliwej opieki naukowej i nieustanne sprowadzanie na równą drogę filozoficzną z wybojów nieprzemyślanych spekulacji; za niezliczone bezcenne uwagi, dzięki którym zdołałem nadać pożądany kształt rozprawie doktorskiej. Jeśli są w tej pracy jakiekolwiek niedoskonałości, wynikają wyłącznie z mojego zamiłowania do lakoniczności i poetyckich metafor.

Wszystko, co najlepsze, zawdzięczam przede wszystkim swoim Rodzicom. Nie wymyślono dotąd odpowiednio wielkich słów do wyrażania wielkich uczuć, dlatego napiszę prosto: są dla mnie zawsze wzorem i oparciem.

Rozdział 1Wprowadzenie

1.1 Główny cel książki

W celu zrealizowania sokratejskiego przykazania: Poznaj samegosiebienależy odpowiedzieć na pytanie o naturę ludzką. Co to bowiem znaczy: poznaj samego siebie? Oznacza to: poznaj swoją naturę. Rzecz jasna, należy rozeznać, jaki wpływ na człowieka ma kultura, a jaki geny. Czy jednak trzeba uciekać się do nauk biologicznych, aby wyjaśnić naturę ludzką? Czy nie wystarczy przyjrzeć się kulturze, w której ludzkie życie jest zanurzone i która, jak twierdzą niektórzy, całkowicie zerwała związek z tym, co biologiczne?

Jak pisał Comte: „Trzeba uciekać się do praw rządzących naturą ludzką, których całokształt, utrzymujący się stale w ciągu społecznej ewolucji, dostarcza środków sprawdzenia dla analizy socjologicznej. Skoro zjawisko społeczne ujęte totalnie jest po prostu tylko rozwojem ludzkości, w którym nie powstają żadne nowe zdolności, to wszystkie odkryte przez obserwacje przyrody dyspozycje powinny się odnaleźć chociaż w zarodku we wzorze, który biologia ułożyła zawczasu dla socjologii, w celu ograniczenia jej mimowolnych pomyłek”1. Kluczowe wydaje się tu rozstrzygnięcie kwestii, czy kultura, rozumiana jako całokształt duchowego i materialnego dorobku ludzkości, ma związek z biologią człowieka. Czy też należy uznać, że obraz człowieka jako jednego z wielu gatunków zwierząt, gatunku o łacińskiej nazwie Homo sapiens (którą przecież sam sobie nadał), nie ukazuje pełni natury ludzkiej? Czy należy go uzupełnić, czy może zastąpić obrazem człowieka jako istoty wyzwolonej z wrodzonych skłonności oraz genetycznie zadanych predyspozycji?

Powinienem przede wszystkim określić, jak rozumiem tytułową naturę ludzką. Słowo „natura” ma bowiem kilka znaczeń, a ja chciałbym uniknąć pułapki wieloznaczności. Przez naturę ludzką rozumiem główne rysy charakterystyczne człowieka. Charakterystyczne, czyli opisujące, co to takiego ów „człowiek”. Czy mają to być cechy wyłącznie ludzkie, niespotykane u innych organizmów żywych? Niekoniecznie. Człowieka jako gatunek charakteryzuje np. podział na dwie płcie (bakterie nie mają płci, grzyby mogą mieć więcej niż dwie) – ale nie jest to cecha specyficznie ludzka. Trudno jednak wyobrazić sobie charakteryzowanie człowieka bez uwzględniania tej cechy – zatem pewne cechy charakterystyczne dla człowieka dają się odnaleźć u innych gatunków. Ludzkiej natury nie określa zestaw cech właściwych wyłącznie człowiekowi. Można się zastanowić, czy w ogóle da się przedstawić obraz ludzkiej natury złożony wyłącznie z takich unikalnych cech – może naturę ludzką charakteryzuje unikalność zestawienia cech, a nie unikalność ich samych? Tak jak katedra od piekarni nie różni się tym, że zbudowano ją ze specjalnych, „katedralnych” cegieł – w odróżnieniu do innych, „piekarnianych” cegieł użytych do budowy piekarni. Cegły są takie same, lecz różne są sposoby ich połączenia, konfiguracja. Podobnie budowa organizmów żywych – okazało się, że jesteśmy zbudowani z tych samych materiałów co inne organizmy żywe; również genetyczny przepis na człowieka zawiera te same litery-geny co przepisy na zwierzęta i rośliny – różnią się jedynie treścią. Należy się zatem przygotować na to, że ludzkiej natury nie scharakteryzuje zestaw unikalnych, niepowtarzalnych cech – lecz że te same pojedyncze cechy znajdziemy gdzie indziej (choć możemy oczekiwać, że ich złożenie w człowieku będzie niepowtarzalne).

Tak więc pytanie o naturę ludzką nie zawiera implikacji, by podana odpowiedź koniecznie ukazywała człowieka w aurze niezwykłości i niepowtarzalności – choć tego nie wyklucza. Takie rozumienie natury ludzkiej implikuje traktowanie jej jako pewnej „istoty” bycia człowiekiem. Staram się też uniknąć koncentrowania się na jednej cesze i bagatelizowania bogactwa wiedzy o człowieku, choć nie odżegnuję się od próby odpowiedzi na pytanie o jakiś unikalny aspekt jego natury. Uważam, że ludzką naturę konstytuuje zestaw cech, a nie jedna właściwość – wybór jednej tylko cechy jest perspektywą kuszącą, choć zbytnio upraszczającą wizerunek człowieka.

Skąd jednak miałbym czerpać pewność, że zaprezentowany zestaw cech jest wyczerpujący? Otóż tej pewności nie mam, gdyż ludzka wiedza nie jest skończona. Nie wiem, czego dowiemy się w przyszłości (mogę jedynie zgadywać) – lecz mogę się spodziewać, że wiedza będzie nieustannie poszerzana i zapewne za sto lat będzie można udzielić znacznie precyzyjniejszej odpowiedzi na pytanie o zestaw cech charakteryzujących człowieka, niż to można uczynić dzisiaj. Co nie oznacza, by należało się powstrzymać od prób udzielenia odpowiedzi na to pytanie – nawet niepełna odpowiedź przybliża nas do zrozumienia własnej natury bardziej niż brak odpowiedzi.

Aby podać pełny obraz ludzkiej natury, należy skorzystać z wiedzy o człowieku, jakiej dostarczają różne dziedziny nauki. Dokładnie to przyświecało Wilsonowi, kiedy postulował utworzenie socjobiologii – dyscypliny mającej za zadanie wyjaśniać biologiczne podstawy i konsekwencje zachowań społecznych (nie tylko ludzkich). Mnie interesuje jednakże ukazanie socjobiologicznego spojrzenia na naturę ludzką. Będzie to wymagało przede wszystkim określenia relacji między ewolucją genetyczną a kulturą, przedstawienia biologicznych uwarunkowań społecznych zachowań człowieka i możliwych tego praktycznych konsekwencji.

Obraz natury ludzkiej, który staram się wyekstrahować z socjobiologii, prowadzi do określonych wniosków. Można je co prawda przełożyć na konkretne działania zmierzające do rozwiązania niektórych problemów, z jakimi stykamy się na co dzień – jednakże nie oznacza konieczności stosowania tych czy innych rozwiązań. Wspomniane problemy dotyczą między innymi następujących kwestii:

– czy człowiek jest samolubnym indywidualistą?

– czy można usprawiedliwiać nierówność i dyskryminację, jako konieczne „skutki uboczne” ludzkiej natury?

– czy należy dążyć do usankcjonowania wrodzonych skłonności normami etycznymi?

– czy można usprawiedliwić status quo współczesnych systemów politycznych i społecznych, z wszystkimi ich wadami?

– czy tylko ludzie mogą tworzyć kulturę?

– czy współczesne osiągnięcia nauk przyrodniczych odzierają człowieka z duchowości i zagrażają cennym dla ludzi wartościom?

Mam jednocześnie nadzieję, iż obraz natury ludzkiej, jaki wyłoni się po połączeniu w całość puzzli wszystkich rozdziałów niniejszej książki, pozwoli na uniknięcie pułapek związanych z fragmentaryczną znajomością socjobiologii i czysto ideologicznymi uprzedzeniami. Pozwoliłoby to prowadzić dalszą dyskusję przy użyciu merytorycznej argumentacji i w odniesieniu do tego, jak rzeczywiście socjobiologia postrzega człowieka, unikając nierzetelnych interpretacji socjobiologicznej koncepcji natury ludzkiej, opartych na nieporozumieniu.

Skąd moja troska o dokładne rozumienie socjobiologii? „Dyskusje z socjobiologią i o socjobiologii odbywały się w niezwykle gorącej atmosferze. Wykłady Wilsona były pikietowane, a on sam obrzucany puszkami po piwie i coca-coli. W lutym 1978, na dorocznym zjeździe American Association for the Advancement of Science, kiedy na sympozjum poświęconym socjobiologii zapowiedziano wystąpienie Wilsona, grupa złożona z piętnastu młodych ludzi wdarła się na podium dzierżąc plakat obwołujący Wilsona »faszystowskim i rasistowskim uczonym roku«, a jeden z nich wylał mu na głowę dzbanek wody”2. Być może podłożem tak skrajnych reakcji jest nieuświadomione założenie, że człowiek wyzwolił się całkowicie od bagażu ewolucyjnego i podąża ku przyszłości niezależny i nie związany żadnym „dziedzictwem” swych przodków – a być może obawa przed utratą takich przekonań. Coraz dokładniejsze badania nauk biologicznych owocują jednak wynikami, które zdecydowanie przypominają człowiekowi o przynależności do świata zwierząt. Ewolucja trwa i podlegamy nadal jej prawom, ze wszystkimi tego konsekwencjami. Rzecz jasna nie oznacza to bagatelizowania kultury, dorobku cywilizacyjnego, wpływu ludzkości na kształt i jakość środowiska, w którym żyje. Oznacza to jednak, iż ludzkość nie jest bezkarna i – czy się jej to podoba czy nie – nadal podlega prawom biologii i ponosi konsekwencje swych działań. Podleganie prawom biologii nie jest rzecz jasna rozumiane infantylnie, jako zezwolenie na gwałt i przemoc uzasadniane bezrozumnym „niech przeżyje najsilniejszy” – bowiem takiego prawa w biologii nie ma. Prawa, o których mowa, to nic innego jak pewne prawidłowości dające się zauważyć w procesie zróżnicowanej przeżywalności organizmów w ewolucyjnej skali czasu. Ich dokładne zrozumienie wymaga współdziałania wielu dyscyplin naukowych. Ludzie poznali zaledwie fragmenty praw i związków, które leżą u źródła powstania życia i różnicowania się organizmów żywych. Jest to jednak zdecydowanie więcej niż nic i odrzucanie tej wiedzy przy objaśnianiu natury ludzkiej, jest najzwyklejszym uporem przy tkwieniu w błędzie. Nie wiemy tego, czy kiedykolwiek zagadka ludzkiej natury zostanie definitywnie rozwiązana – jednakże możemy być pewni, że odrzucając wiedzę biologiczną znacznie zmniejszamy swoje szanse na znalezienie jej rozwiązania.

Ponadto na gruncie socjobiologii otrzymujemy wyjaśnienie „jak jest”, a nie „jak powinno być”. Gdybyśmy jednak mimo tego podjęli próbę wyprowadzenia z socjobiologicznej koncepcji natury ludzkiej wskazówek dotyczących sposobów świadomego wpływania na kształt norm obowiązujących w ludzkiej społeczności, nie musi to prowadzić do „zdziczenia ludzkich obyczajów”. Wyrywanie z kontekstu wypowiedzi socjobiologów może niekiedy tworzyć wrażenie, jakoby socjobiologia była niebezpieczna dla idei szeroko pojętego humanizmu i stanowiła zagrożenie dla tradycyjnych ludzkich wartości – dlatego tak ważny jest pełny obraz ludzkiej natury, jaki wyłania się z socjobiologii i pełny kontekst.

1.2 Dlaczego socjobiologia?

Zajmując się socjobiologią nie sposób uciec od następujących pytań, które obecne są w antropologicznej myśli filozoficznej: czy człowiek jest tylko zwierzęciem, czy też wykroczył poza przyrodnicze granice zwierzęcego świata? Czy ludzkie zachowanie podlega genetycznie uwarunkowanym wzorom, dziedzicznym normom – czy zależy wyłącznie od wychowania i zdobywanych w życiu doświadczeń? Czy ludzki umysł działa według wspólnych wszystkim ludziom standardów ugruntowanych genetycznie, odziedziczonych po przodkach, czy jest tabula rasa, czystą tablicą gotową do zapisania dowolnymi treściami? Czy mamy do wyboru tylko skrajne stanowiska – albo geny, albo kultura – czy też istnieje możliwość wypracowania stanowiska pośredniego?

Zajmując się socjobiologią nie sposób uciec od tezy, iż biologiczne podłoże natury człowieka ma wpływ na kształt tworzonej przez niego kultury, od tezy: „Mimo, że geny ustąpiły ze swej nadrzędności, pozostawiły sobie pewien wpływ przynajmniej na właściwości behawioralne będące podłożem odmienności kultur”3. Jeśli jednak kultura, jaką tworzymy, ma związek z naszą biologią, to na czym on polega? Socjobiologia udziela interesującej odpowiedzi na to pytanie. Dlaczego jednak w ogóle słuchać tej odpowiedzi? Dlaczego zastanawiać się nad nią? Dlatego, iż socjobiologia rozwija się i wciąż dostarcza nowych, niezwykle istotnych dla zrozumienia natury ludzkiej wskazówek. Dlaczego więc miałaby być traktowana jako godna politowania przez filozofów? Uważam, że to, co socjobiologia ma do zaoferowania poszukiwaczom odpowiedzi na pytanie o naturę człowieka, jest na tyle interesujące, że warto nieco na ten temat pofilozofować. „Nie wierzę, by nadszedł czas, aby napisać finis socjobiologii człowieka”4.

Socjobiologia zajmuje się zatem systematycznym badaniem biologicznych podstaw zachowania społecznego, ukazując również jego biologiczne konsekwencje. Wymaga ona respektowania wiedzy biologicznej w snuciu refleksji o społeczeństwie. Nie epatuje przy tym niezrozumiałym żargonem, lecz w prostym języku wyraża spostrzeżenia dotyczące ludzkiej natury, oparte na przyjęciu teorii ewolucji i próbie bezstronnego spojrzenia na człowieka jak na jeden z wielu gatunków zwierzęcego świata. Nie oznacza to jednak odnoszenia ludzkich stosunków społecznych do modeli zwierzęcych. Byłoby to zdecydowane „poetyckie” nadużycie. Z biologicznego punktu widzenia można powiedzieć: „Zwierzęta nie są po to, by nam dostarczać modeli zachowań, ale by przetrwać i wydać na świat potomstwo”5. Jednakże kompletnie niezrozumiałe jest ignorowanie faktu, że jesteśmy zwierzętami i genetycznie ugruntowany zestaw określonych cech i predyspozycji, jaki zapewnił przetrwanie naszemu gatunkowi, rzutuje na różnorodne przejawy naszej aktywności. Czy kultura rzeczywiście uwalnia od wpływu genów? Czy mamy do czynienia wyłącznie z alternatywą: genetyczna determinacja lub całkowite wyzwolenie spod „dyktatury genów”? Czy nie poszukujemy przypadkiem wymówki, aby zlekceważyć biologię i zasklepić się w utopijnej wizji „człowieka – pana przyrody”? Socjobiologia dostarcza wiele materiału do przemyśleń, kiedy zechcemy poszukać odpowiedzi na powyższe pytania. Daje ona gwarancję, iż wyjaśnienia biologiczne ludzkich zachowań nie zostaną odrzucone a priori, lecz skonfrontowane z kulturowymi w celu udzielenia jak najobszerniejszego wyjaśnienia zagadki ludzkiej natury.

Na gruncie socjobiologii nie sposób odrzucać teorii ewolucji. Jeśli odrzucimy tę teorię, to niestety razem z socjobiologią. Znajomość pojęcia ewolucji jest kluczowa do zrozumienia tego, co mają do powiedzenia socjobiologowie. Socjobiologowie próbują bowiem rozszerzyć pojęcie ewolucji tak, aby obejmowało nie tylko cechy anatomiczne organizmów, ale również zachowanie. Tak jak ewoluowały skrzydła i płetwy, tak też ewoluowało zachowanie. Wyjaśnia się zagadki ludzkiego zachowania funkcjonalnie, traktując owo zachowanie jako manifestację ewolucyjnie wyselekcjonowanych schematów zachowań6.

Socjobiologia zajmuje się ogólnie biologicznymi podstawami zachowań społecznych wszystkich gatunków zwierząt, ale ja się koncentruję na człowieku. Socjobiologia traktuje człowieka jako istotę społeczną, poszukując źródeł zachowań społecznych w ludzkiej biologii. Nie jest to myśl nowa, ale po raz pierwszy tak wyraźnie wyeksplikowana i poszerzona o próbę ukazania konsekwencji przyjęcia takiego stanowiska. Wynika to stąd, że dociekanie biologicznych uwarunkowań relacji międzyludzkich stało się łatwiejsze dzięki wynikom badań prowadzonych w ramach nauk biologicznych.

W naukach humanistycznych i przyrodniczych funkcjonowała nieformalna umowa, że osobno należy dyskutować o biologii zwierząt, a osobno o biologii człowieka. Humanistyczne podejście do natury ludzkiej wymagało, aby człowieka potraktować jako istotę wyzwoloną od biologicznych ograniczeń, zaś biologicznym ograniczeniem jest wszystko to, o czym decydują geny, co uwarunkowane przez geny – wszystko to, co w człowieku „zwierzęce”.

Wilson złamał to tabu, w swej „Socjobiologii” traktując człowieka jako kolejny gatunek na liście zwierząt społecznych i rozważania dotyczące biologicznych podstaw zachowań społecznych człowieka zamieścił tuż po podobnych rozważaniach dotyczących szympansów. Co prawda człowiek otrzymał w tej pracy osobny rozdział, a szympans musiał podzielić się rozdziałem z pozostałymi naczelnymi, jednakże udanie została oddana przynależność człowieka do świata zwierząt – człowiek został potraktowany „łącznie” z pozostałymi gatunkami. Obrazowo mówiąc, owo „łącznie” stało się źródłem rzeki niechęci, którą Wilson musiał przepłynąć po opublikowaniu jego książki. Niechęci o tyle niezrozumiałej, że przecież Wilson nie propagował żadnej arbitralnej ideologii ani nie agitował na rzecz jakiejkolwiek partii politycznej – zaproponował jedynie wyjaśnienie ludzkich zachowań społecznych w oparciu o współczesną wiedzę z dziedziny biologii.

Socjobiologia nie jest bynajmniej dziedziną, w której wszystko już powiedziano. Socjobiologia czeka choćby na wyjaśnienie działania ludzkiego mózgu na poziomie neuronalnym. Wilson jest zachwycony bliską (określa ją na ok. 100 lat) perspektywą owego szczytowego osiągnięcia nauk neurologicznych, które umożliwi w jego mniemaniu wykonanie milowego kroku również w naukach socjologicznych.

Czy socjobiologia jednakże w ogóle jest nauką – czy wyjaśnienia zastępuje mitami? Czyli przede wszystkim: czy jest falsyfikowalna? Otóż jest – należałoby poddać rewizji socjobiologiczne twierdzenia, gdyby ktokolwiek wykazał następujące rzeczy (ich lista zdecydowanie mogłaby być dłuższa):

– teoria ewolucji jest błędna – zostałby wówczas skruszony sam fundament socjobiologii;

– zaburzenia funkcjonowania mózgu nie mają wpływu na zachowanie się i charakter człowieka, albo wykazać niezależność umysłu od mózgu – zostałby wówczas podważony pogląd o biologicznym charakterze ludzkiej natury;

– nie istnieją żadne prawidłowości w rozwoju osobniczym, niezależne od kultury, w jakiej osobnik wyrósł – zostałby wówczas zakwestionowany udział genów w kształtowaniu wzorów zachowań wspólnych przedstawicielom Homo sapiens.

Przedstawiając socjobiologiczną koncepcję natury ludzkiej oprę się głównie na pracach Wilsona oraz Dawkinsa. Są oni sztandarowymi przedstawicielami socjobiologii i ich poglądy są dla tej dziedziny reprezentatywne. W prezentacji głównych aspektów socjobiologicznej koncepcji natury ludzkiej zacznę od przypomnienia pojęcia teorii ewolucji i podstawowych problemów z jego właściwym zrozumieniem. Ważna będzie odpowiedź na pytanie: czy geny mają wpływ na kulturę? Jeśli tak, to jaki? Czy pośrednikiem między genami a kulturą jest umysł ludzki? Odpowiedzią na te pytania będzie przedstawienie socjobiologicznej koncepcji koewolucji genowo-kulturowej. Przedstawienie to będzie oparte głównie na pracy „Promethean Fire. Reflections on the Origin of Mind” autorstwa Wilsona oraz Lumsdena. Koncepcja koewolucji genowo-kulturowej jest integralną częścią socjobiologicznej koncepcji natury ludzkiej.

Zamierzam się również przyjrzeć krytycznie wybranym zarzutom przeciwników socjobiologii i postaram się możliwie obiektywnie rozstrzygnąć ich zasadność. Na zakończenie spróbuję ukazać, jakie konsekwencje dla nauk humanistycznych niesie z sobą przedstawiona w niniejszej książce socjobiologiczna koncepcja ludzkiej natury.

W zamierzeniu nie jest to książka historyczna ani krytyczno-porównawcza; ma być ona aktualnym głosem w bieżącej dyskusji na temat natury ludzkiej, porządkującym socjobiologiczne dokonania i wyjaśniającym nieporozumienia. Co rozumiem przez owo uporządkowanie i wyjaśnianie? Zgromadzenie w jednym miejscu poglądów dotąd rozrzuconych po wielu publikacjach, dotyczących socjobiologicznej koncepcji natury ludzkiej, przedstawienie zarzutów do tej koncepcji i polemikę. Niniejsza książka nie ma zastąpić lektury wymienionych w bibliografii pozycji, lecz przyczynić się do lepszego zrozumienia socjobiologicznego spojrzenia na naturę ludzką i wyjaśnienia narosłych wokół niego nieporozumień. W jakim zaś sensie ma to być bieżący głos w dyskusji o naturze ludzkiej?

Podjęty przeze mnie temat wpisuje się w filozoficzną dyskusję dotyczącą poznania natury ludzkiej, jak też odnosi się do dążenia nauk przyrodniczych w kierunku jej wyjaśnienia. Jeśli dyskusja na temat natury ludzkiej ma przynieść lepsze jej zrozumienie, konieczne jest sprecyzowanie stanowisk i rzetelna argumentacja. Ukazanie konsekwencji przyjęcia socjobiologicznego punktu widzenia i wpływu biologii na społeczne nauki umożliwi całościowe podejście do socjobiologicznej koncepcji natury ludzkiej, ułatwi rzetelną dyskusję opartą na merytorycznej argumentacji, eliminując nieporozumienia oraz nadinterpretacje, których w dyspucie na temat biologicznych uwarunkowań społecznych aspektów człowieczeństwa pojawiło się wiele. Stąd też konieczność wyjaśnienia nieporozumień – nie tylko zdefiniowania kluczowych pojęć, ale przede wszystkim uwypuklenia najistotniejszych zarzutów skierowanych ku socjobiologii i krytycznego rozpatrzenia ich trafności czy zasadności.

Potraktowanie socjobiologicznej koncepcji natury ludzkiej jako bazy pozwala na chłodno, bez zbędnych emocji (jako że nie jest obciążona ideologicznymi założeniami), spojrzeć na problemy i dylematy zupełnie nowe, które powstają w miarę rozwoju nauki, przed którymi człowiek nie był dotąd postawiony (np. możliwość ingerowania bezpośrednio w kod genetyczny czy klonowania organizmów żywych).

Często biologiczne podejście do człowieka i wskazywanie na genetyczne uwarunkowania ludzkiej natury (zwłaszcza ludzkich zachowań społecznych) jest błędnie utożsamiane ze zgodą i usprawiedliwieniem dla wszelkich okrucieństw i niesprawiedliwości popełnianych przez człowieka. Być może wynika to z braku podstawowej wiedzy z dziedziny biologii, być może z pielęgnowanych tu i ówdzie w naukach humanistycznych uprzedzeń do nauk ścisłych, a być może ze spotykanym niekiedy (również w literaturze filozoficznej) utożsamieniem przyrody z przemocą i gwałtem. Chciałbym pokazać, że uznanie przyrodniczej wiedzy o człowieku, dopuszczenie jej do świadomości, nie skutkuje upadkiem moralnym i totalnym zanikiem przyzwoitości; nie oznacza również wyrzeczenia się rozumu i zdrowego rozsądku. Rzekłbym, iż jest wręcz przeciwnie. Świadomość biologicznych podstaw człowieczeństwa może stanowić zabezpieczenie przed popadaniem w nierealistyczne utopie, skutkujące realizacją najgorszych ludzkich obaw. Nie dostarczy nam ta świadomość ani gotowego kodeksu moralnego, ani rozgrzeszenia z niecnych uczynków. Może stać się źródłem cennej porcji argumentów w rozwiązywaniu konfliktów, ale nie zastąpi dotychczasowych źródeł. Nie wymusi na nas żadnych konkretnych działań, ale dostarczy nowych kryteriów oceny tych, które podejmujemy.

Przedstawiciele socjobiologii z reguły unikali jak ognia jakichkolwiek prób wyciągania praktycznych wniosków z głoszonej przez siebie teorii. Z oczywistych względów: podjęli się oni wyjaśnienia biologicznych mechanizmów rządzących społecznym życiem człowieka. Wyjaśnienia – a więc byli jak najdalsi od wartościowania takich czy innych zachowań lub poglądów. Tłumaczyli „jak jest”, a nie „jak powinno być”. Mnie również w niniejszej książce nie o chodzi o podanie gotowego kodeksu postępowania, lecz wskazanie na fakty przez nas nieuświadamiane, lub też zwyczajnie pomijane.

1.3 Uwagi na temat wyboru literatury

Socjobiologiczne podejście do człowieka, czyli poszukiwanie biologicznych uwarunkowań ludzkiego zachowania społecznego, wywołało spory ferment w zachodnich środowiskach akademickich, zwłaszcza w latach siedemdziesiątych i osiemdziesiątych. Ferment i zamieszanie spowodowane było nie samym poszukiwaniem takich uwarunkowań, ale raczej sposobem, w jaki to zostało uczynione. Zaliczenie człowieka, bez zbędnego krygowania się, w poczet zwierzęcych gatunków społecznych – co Wilson uczynił w swej „Socjobiologii” – był sporym szokiem dla wszystkich, którzy w antropologii filozoficznej i socjologii próbowali ignorować fakt, że człowiek jest zwierzęciem. Tumult ucichł, ale nie dlatego, że socjobiologia się przeżyła. Ponad dwie dekady to wystarczająco dużo czasu, by oswoić się z oczywistymi twierdzeniami prezentowanymi przez socjobiologów. Ponadto w tym czasie badacze dostarczyli nowych dowodów na to, że człowiek nie wyzwolił się w kulturze od swego biologicznego dziedzictwa, jak marzyło się to niektórym myślicielom.

Z niniejszej książki będzie można rzecz jasna zapoznać się z charakterystyką socjobiologiczną człowieka – niemalże w telegraficznym skrócie, biorąc pod uwagę bogactwo poświęconej temu literatury. Choć bywa tak, że istotnych fragmentów trzeba szukać w różnych rozdziałach poszczególnych pozycji, zaś sama praca Wilsona „O naturze ludzkiej” tematu bynajmniej nie wyczerpuje. W przypadku tego autora, dla ogarnięcia podstawowej myśli dotyczącej natury ludzkiej należałoby się moim zdaniem najpierw zapoznać z trzema co najmniej pozycjami: „Socjobiologia: nowa synteza”, „Promethean Fire” i „Konsiliencja”. Dopiero wówczas jego pomysł na zaprzęgnięcie nauk biologicznych do opisu zachowań społecznych człowieka jawi się w szerszym aspekcie i ukazuje się właściwy kierunek pracy intelektualnej Wilsona – co samo stanowić by mogło temat osobnej książki. Z kolei w przypadku Dawkinsa wystarczyłoby, jak sądzę, zapoznać się z dwiema pozycjami, aby odczytać zarys jego podejścia do natury ludzkiej: „Samolubny gen” oraz „Fenotyp rozszerzony”. Oczywiście listę można wydłużać, dodając kolejnych autorów i kolejne pozycje. Myślę, że taką kontynuacją może być lista zamieszczona w bibliografii, choć daleko jej do pretendowania do miana listy wyczerpującej bądź najlepszej z możliwych. Uważam jednak, iż zestaw lektur, jaki wybrałem, daje wystarczające pojęcie o socjobiologii i problemach zarówno wewnątrz tej dziedziny, jak i wokół niej.

1.4 Kluczowe pojęcia

Natura. Pojęcie natury, jak już pisałem, jest wieloznaczne – na co dzień używane jest choćby w następujących znaczeniach: natura jako przyroda; natura jako stan pierwotny, niezmieniony przez człowieka; natura jako przyrodnicze podłoże zjawisk; natura jako cechy wrodzone; i wreszcie natura jako cechy charakterystyczne (czegoś). Zwłaszcza dwa znaczenia mogłyby okazać się mylące: natura jako główne cechy charakterystyczne czegoś i natura jako właściwości wrodzone. Używam w tej książce słowa „natura” w pierwszym znaczeniu – cechy charakterystyczne. Kiedy mam na myśli cechy wrodzone, piszę po prostu o cechach wrodzonych. Kolejne nieporozumienie mogłoby wynikać z tego, iż „natura” jest również synonimem słowa „przyroda”. Zatem i w tym przypadku konsekwentnie piszę o „przyrodzie”, rezerwując dla terminu „natura” zadeklarowane przeze mnie znaczenie.

Jeszcze raz podkreślę, iż celem uniknięcia nieporozumień i dwuznaczności, które mogłyby zostać spowodowane wieloznacznością pojęcia „natury”, staram się używać go tylko w jednym znaczeniu: natura jako główne rysy charakterystyczne. Jednakże niekiedy nie mam możliwości zastosowania się do tej zapowiedzi, nie popadając jednocześnie w sztuczność: trudno zastępować czymkolwiek chociażby termin „dobór naturalny”. W miejscach, gdzie nie uniknąłem użycia pojęcia „natura” w innym niż zapowiadane znaczeniu, dodatkowe wyjaśnienie lub wyraźny kontekst powinny zapobiec nieporozumieniom.

Chciałbym uniknąć jeszcze jednego – ukazania człowieka w opozycji do świata przyrody. Aby określić ludzką naturę, należy – moim zdaniem – uwzględniać całą dostępną wiedzę na temat człowieka, nie kończąc dociekań w sferze kultury, lecz poszerzając je o obszar nauk przyrodniczych. Pogląd, w którym człowieka traktuje się jako istotę wyzwoloną od biologicznych ograniczeń, określiłbym jako klasyczne, humanistyczne podejście do natury ludzkiej. Z jednej strony reprezentuje je Kartezjusz, który silnie akcentuje dualizm człowieka, rozumianego jako połączenie ciała-mechanizmu i duszy, siedliska myśli i świadomości. Już sam Kartezjusz miał problem ze wskazaniem, w jaki sposób obie sfery człowieka miałyby się łączyć i wskazywał na szyszynkę (gruczoł dokrewny leżący na powierzchni grzbietowej międzymózgowia) jako łącznika. Z drugiej strony, Kant postrzega ów dualizm raczej w kontekście etyki obowiązku, która zakłada przezwyciężenie wszelkich popędów i skłonności autonomiczną wolą, niemającą biologicznego podłoża. Jednocześnie silnie akcentuje poszanowanie prawa jako pobudki woli do działania, nadając nawet nacisk na postępowanie wbrew skłonnościom. Już ta niezwykle uproszczona charakterystyka pokazuje stale obecną tendencję przeciwstawiania tego, co człowieka wiąże ze światem przyrody, własnościom i działaniom mającym człowieka stawiać poza tym światem.

Biologiczne ograniczenia to nic innego, jak nasze gatunkowe dziedzictwo, przekazane nam w genach przez przodków. To, co w człowieku „zwierzęce”, odziedziczone po przodkach – to wszystko jest tym, o czym decydują geny. Genów sobie nie wybieramy – otrzymujemy je od rodziców, którzy dostali je od swoich rodziców itd. Tak więc jeśli piszę o tym, że w człowieku jest coś zwierzęcego, kiedy piszę o ludzkiej biologii – mam na myśli to, co uwarunkowane genetycznie. Bicia serca nie musimy się uczyć – bije ono „samo”. Wiersza na Dzień Matki musimy się nauczyć – „sam” się nie nauczy. Gdzie leży granica między tym, co uwarunkowane genetycznie, a tym, co wyuczalne? Na to pytanie nie jestem w stanie konkretnie odpowiedzieć zwłaszcza dlatego, że ta granica jest nieostra – za sprawą nowych odkryć w dziedzinie genetyki dowiadujemy się, że to, co wydawało się przynależeć do jednej z tych dwóch sfer, jest miejscem, gdzie one obie się nakładają. Być może współcześnie, gdy genom człowieka będzie coraz dokładniej poznany i opisywany, uda się doprecyzować zakres wpływów genów i kultury. Należy jedynie pożegnać pogląd uznający wzajemne wykluczanie się obu sfer wpływów.

W swej książce „Fenotyp rozszerzony” Dawkins zamieszcza „Słowniczek terminów naukowych” – w ten sposób rozprawiając się z ewentualnym zarzutem o brak zdefiniowania kluczowych pojęć (choć przede wszystkim w trosce o to, by zostać właściwie zrozumianym). Wydaje mi się, iż nie muszę tutaj powtarzać tego zabiegu, albowiem w zasadzie wystarczy otworzyć jakikolwiek mający dobre recenzje słownik czy encyklopedię, by zapoznać się z definicją poszczególnych terminów. Zwłaszcza że w niniejszej książce nie nadaję słowom nowych znaczeń i unikam jak ognia wprowadzania neologizmów. W razie wątpliwości, sam szukam w odpowiednich słownikach i stosuję się podczas używania ewentualnie trudnych pojęć do ich słownikowej definicji. Jednakże kilka kwestii chciałbym krótko omówić, jako że pozostawienie pewnych pojęć bez komentarza mogłoby zrodzić niepotrzebne nieporozumienia.

Przede wszystkim należy krótko scharakteryzować socjobiologię. Socjobiologia stara się wyjaśnić społeczne zachowania zwierząt (w tym człowieka) w oparciu o teorię ewolucji. Swoje twierdzenia opiera na badaniach biologicznych, stara się nie wykraczać poza teren naukowo potwierdzonych faktów. Można więc powiedzieć, że jest dziedziną o tyle wiarygodną, o ile wiarygodne są nauki biologiczne i o ile poprawne jest rozumowanie samych socjobiologów. Na gruncie socjobiologii nie da się znaleźć postulatów dotyczących porządku społecznego, jaki powinien obowiązywać wśród ludzi – gdyż takich postulatów tam nie ma. Socjobiologia stara się stwierdzić faktyczny stan rzeczy, co może pomóc wyjaśnić naturę człowieka. Nie koncentruje się na sankcjonowaniu bądź podważaniu jakichkolwiek ideologii czy urządzeń społecznych, chociaż Wilson podważał ideologię marksizmu twierdząc, że jest czymś na podobieństwo socjobiologii bez biologii.

Socjobiologia podważa jednak przekonanie, że rozwój społeczny człowieka całkowicie wyłamał się spod biologicznych praw i odbywa się wyłącznie w procesie ewolucji kulturowej. Głosi, że jeśli człowiek powstał ze swych zwierzęcych przodków pod działaniem doboru naturalnego, to także podstawowe cechy jego organizacji społecznej mogą być wyjaśnione przez tę teorię.

Czy socjobiologia jest kolejnym zbiorem złudzeń na temat natury człowieka? Opiera się ona na osiągnięciach nauk biologicznych, więc można powiedzieć, że raczej eliminuje złudzenia – o tyle, o ile eliminują je również owe nauki. Czy można ją zaś potępiać za to, że odbrązawia wyidealizowany wizerunek człowieka, poprzez ukazywanie wrodzonych skłonności tam, gdzie do tej pory nie dostrzegano wpływu ludzkiej biologii (np. postępowanie altruistyczne)? Poetycko można powiedzieć, że wydobywa ona człowieka z półmroku przesądów i stawia w dziennym świetle wniosków płynących z badań naukowych. Człowiek nie jest owadem społecznym, jego zachowanie nie jest bez reszty zaprogramowane genetycznie – jest bowiem istotą rozumną. Należałoby zatem oczekiwać, iż wiedza o własnej naturze nie przerazi go, jakakolwiek by owa natura nie była. Jeżeli człowiek pozna własną naturę, to być może nauczy się pełniej nad sobą panować, być może nauczy się ją zmieniać; jeśli zaś wycofa się na bezpieczną pozycję oderwanego od rzeczywistości marzyciela, odrzuci szansę zrozumienia siebie i innych ludzi.

Co to znaczy, że ludzkie zachowanie jest w pewnej mierze zdeterminowane genetycznie? Wilson i Lumsden w pracy „Promethean Fire. Reflections on the Origin of Mind” przedstawiają trzy modele zależności między biologicznym poziomem ewolucji a poziomem kulturowym. W myślowym eksperymencie przedstawiają hipotetyczne gatunki inteligentnych istot pozaziemskich, które stworzyły odrębne cywilizacje: eidylonów i xenidrinów7. Eidylonowie są istotami, których myśli i zachowanie są całkowicie zdeterminowane genetycznie – aż po konkretne słowa, których używają, by formułować zdania. Eidylonowie uczą co prawda swą młodzież eidylońskiej kultury, rozwijają wiedzę i doskonalą umiejętności, lecz przy pomocy pojęć i terminologii odziedziczonych genetycznie i niezmiennych. Tych samych, które przekażą potomstwu, przez określone zestawy genów. Tak więc są oni zdolni nauczyć się jedynie tego, co jest genetycznie „przynależne” ich gatunkowi (podobnie jak pasówka białobrewa – ptak z rodziny trznadlowatych – musi usłyszeć pieśń swojego gatunku, aby się jej nauczyć, ale pozostaje nieczuła na pieśni innych gatunków). Xenidrynowie z kolei są całkowitym przeciwieństwem eidylonów – są istotami, których umyły są naprawdę niezapisanymi kartami. Wszystkie kulturowe możliwości są dla nich jednakowo otwarte. Mogą zostać nauczeni dowolnego języka, kodeksu etycznego itp., ponieważ genetycznie określona jest tylko budowa ich ciał, lecz nie ich zachowanie. Ich umysły są całkowicie „produktami” środowiska w jakim żyją – kształtują się pod wpływem aktualnych wydarzeń, języka i obyczaju. Gdybyśmy obserwowali eidylonów i xenidrinów przez krótki okres czasu, moglibyśmy dostrzec podobieństwa w zewnętrznych przejawach ich zachowania. Lecz dokładna obserwacja przebiegu rozwoju ich dzieci odkryłaby przed nami radykalne różnice w sposobie, w jaki działają ich umysły. Lumsden i Wilson uważają, iż pomiędzy tymi skrajnościami znajduje się trzeci gatunek – człowiek. Ludzie muszą reagować na niespodziewane zmiany w środowisku i działać w nieprzewidywalnych okolicznościach. Decyzje, jakie podejmują, są zindywidualizowane, oparte na osobistym doświadczeniu i niekiedy błędne. W tym specyficznym sensie można powiedzieć, że ludzie mają wolną wolę i ludzkie zachowanie nie jest zdeterminowane przez geny. Jednakże, choć indywidualny ludzki umysł musi być zdolny do dokonywania wyborów w sytuacjach problemowych, to jednocześnie jest biologicznie zaprogramowany tak, aby mieć skłonność do preferowania określonych decyzji kosztem innych.

Każdemu z trzech przedstawionych gatunków odpowiada inny model przekazywania kultury przez członków ich społeczeństw. Istnieje wiele wzorców kultury i pojawia się kwestia wyboru któregoś z nich. Pierwszy model: przekaz czysto genetyczny (model eidyloński). Charakterystyczną cechą jest to, że choć istnieją różne opcje wyboru i jednostki mogą być ich świadome, to tylko jedna opcja będzie preferowana – uczenie się będzie ściśle ukierunkowane. Drugi model: przekaz czysto kulturowy (model xenidryński). Cechą charakterystyczną jest to, że różne opcje wyboru są równie pociągające, zaś sam wybór dokonywany przez jednostkę jest całkowicie zależny od kultury, a nie od biologicznych predyspozycji – gdyż takie predyspozycje nie istnieją. Trzeci model: przekaz genetyczno-kulturowy (model ludzki). Spośród wielu opcji wyboru preferowane będą niektóre z nich, z uwagi na biologiczne właściwości organów zmysłów i mózgu.

Wilson