Norwegia - Praktyczny przewodnik ebook

PRAKTYCZNY PRZEWODNIK

Norwegia

Konrad Konieczny Weronika Sowa

Copyright © Wydawnictwo Pascal

Autorzy i wydawcy tego przewodnika starali się, by jego tekst był rzetelny, nie mogą wziąć jednak odpowiedzialności za jakiekolwiek skutki wynikające z wykorzystania podanych w nim informacji.

Tytuł serii: Praktyczny Przewodnik

Autorzy: Konrad Konieczny, Weronika Sowa

Redakcja: Katarzyna Zioła-Zemczak

Aktualizacja: Natalia Gomolińska

Mapy i plany: Mariusz Wideński, Wydawnictwo Kartografika

Kolorowa mapa Norwegii: Radosław Przebitkowski

Redakcja techniczna: Robert Kupisz

Projekt graficzny okładki: Jacek Dyga

Redaktor techniczny serii: Jarosław Jabłoński

Redaktor prowadząca: Agnieszka Marekwica

Zdjęcia na okładce: Dreamstime.com

Przewodniki dla firm i agencji reklamowych

[email protected]

www.pascalcreative.pl

Praktyczne przewodniki

Albania • Anglia i Walia • Austria • Azja Południowo-Wschodnia Belgia i Luksemburg • Bliski Wschód • Bułgaria Chiny • Chorwacja, Bośnia i Hercegowina • Cypr Czarnogóra, Serbia, Macedonia, Kosowo i Albania • Czechy Dania, Bornholm i Wyspy Owcze Dubaj, Zjednoczone Emiraty Arabskie i Oman Egipt • Finlandia • Francja Grecja • Gruzja, Armenia i Azerbejdżan Hiszpania • Holandia • Indie Irlandia i Irlandia Północna • Islandia • Izrael Japonia • Kanada • Kenia, Tanzania i Zanzibar Kijów • Karaiby • Kuba Litwa • Litwa, Łotwa, Estonia i obwód kaliningradzki Londyn i południowa Anglia • Maroko • Meksyk Niemcy • Norwegia • Paryż • Peru i Boliwia • Portugalia Rosja • RPA i Botswana • Rumunia i Mołdowa Słowacja • Słowenia • Szkocja Szwajcaria i Liechtenstein • Szwecja Tajlandia • Tunezja • Turcja • Ukraina • USA Węgry • Wilno i okolice • Włochy • Wyspy Kanaryjskie

Dro­gi Czy­tel­ni­ku obie­ży­świa­cie, pisz do nas, je­śli na­tra­fisz na ja­kie­kol­wiek nie­ści­sło­ści ([email protected]; Wydaw­ni­ctwo Pascal, ul. Zapora 25, 43-382 Bielsko-Biała). Wyko­rzys­tamy Two­je uwagi przy aktu­ali­za­cji książki. Na inter­ne­to­wych stronach www.pas­cal.pl prezen­tujemy peł­ną ofer­tę wydaw­nictwa – zobacz, prze­­czytaj opis, wy­bierz, zamów. Tutaj także infor­mujemy o su­per­ofer­tach i kon­kur­sach Pascala oraz wszelkich ak­tu­al­noś­ciach pod­róż­niczych.

Wy­daw­nic­two Pas­cal

Legenda

Spis planów i map

1.Oslo

2.Okolice Oslo

3.Fredrikstad

4.Fiordy południowo-zachodnie

5.Kristiansand

6.Kongsberg

7.Centralna Norwegia

8.Lillehammer

9.Park Narodowy Rondane

10.Røros

11.Park Narodowy Jotunheimen

12.Bergen

13.Okolive Bergen

14.Stavanger

15.Fiordy zachodnie

16.Ålesund

17.Molde

18.Trondheim

19.Okolice Trondheim

20.Nordland

21.Narwik

22.Vesterålen i Lofoty

23.Daleka Północ

24.Okolice Nordkapp

25.Svalbard

Autorzy przewodnika

KON­RAD KO­NIECZ­NY Swo­ją przy­go­dę z Pół­no­cą roz­po­czął wie­le lat temu od li­te­rac­kich „po­dró­ży w cza­sie” do epo­ki wi­kin­gów. Aby prze­czy­tać skan­dy­naw­skie sagi w ory­gi­na­le, na­uczył się ję­zy­ka nor­we­skie­go. W 2003 r. wsiadł na ro­wer i choć ni­g­dy wcze­śniej nie po­dró­żo­wał w ten spo­sób, pod­czas mie­sią­ca prze­je­chał nie­mal całe za­chod­nie wy­brze­że Nor­we­gii. Fior­do­we kra­jo­bra­zy roz­bu­dzi­ły w nim pa­sję nie tyl­ko po­dróż­ni­ka, ale tak­że dzien­ni­ka­rza i fo­to­gra­fa. Z ple­ca­kiem i apa­ra­tem zwie­dził inne sły­ną­ce z fior­dów re­gio­ny świa­ta, w tym Pa­ta­go­nię i Nową Ze­lan­dię. Jed­nak drze­mią­cy w nim „zew Pół­no­cy” nie­zmien­nie przy­cią­gał go na nowo do Nor­we­gii. Pod­czas ko­lej­nych wy­praw spał w na­mio­cie w po­środ­ku sta­da re­ni­fe­rów, ło­wił kró­lew­skie kra­by w Mo­rzu Ba­rent­sa i pod­czas let­nich bia­łych nocy pod­glą­dał ma­sko­nu­ry na kli­fach wy­spy Run­de.

WE­RO­NI­KA SOWA Uro­dzi­ła się w 1977 w Lu­bliń­cu. W 1995 r. wy­je­cha­ła na stu­dia do Kra­ko­wa i tam już zo­sta­ła. Ukoń­czy­ła pra­wo na UJ, stu­dia po­dy­plo­mo­we z ra­chun­ko­wo­ści na Aka­de­mii Eko­no­micz­nej oraz zro­bi­ła li­cen­cjat z ra­chun­ko­wo­ści i fi­nan­sów. W 2006 r. uro­dzi­ła syna, Mar­ka, któ­re­go rów­nież ma na­dzie­ję za­ra­zić pa­sją po­dró­żo­wa­nia. Od 1995 r. czło­nek Sto­wa­rzy­sze­nia Men­sa Pol­ska.

A.INFORMACJE O KRAJU

B.INFORMACJE PRAKTYCZNE

1.OSLO I OSLOFJORD

2.POŁUDNIOWA NORWEGIA

3.CENTRALNA NORWEGIA

4.BERGEN I FIORDY POŁUDNIOWO-ZACHODNIE

5.FIORDY ZACHODNIE

6.TRONDHEIM I OKOLICE

7.NORDLAND

8.DALEKA PÓŁNOC

A

Informacje o kraju

Nor­we­gia, le­żą­ca na pół­noc­nym krań­cu Eu­ro­py, choć geo­gra­ficz­nie wca­le nie tak od­le­gła od Pol­ski, cią­gle po­zo­sta­je kra­jem mało zna­nym, ta­jem­ni­czym, a na­wet eg­zo­tycz­nym. Po burz­li­wym okre­sie wy­praw wi­kin­gów, eks­pan­sji i od­kry­wa­nia no­wych lą­dów Nor­we­go­wie pod ko­niec śre­dnio­wie­cza usu­nę­li się w cień i na na­stęp­ne kil­ka wie­ków prak­tycz­nie znik­nę­li z kart hi­sto­rii. O kra­ju zro­bi­ło się gło­śno do­pie­ro w la­tach 70. XX w., po od­kry­ciu bo­ga­tych złóż ropy naf­to­wej i gazu ziem­ne­go w wo­dach Mo­rza Pół­noc­ne­go. Tym spo­so­bem nor­we­scy ry­ba­cy i rol­ni­cy przez po­ko­le­nia my­ślą­cy, jak zwią­zać ko­niec z koń­cem, w krót­kim cza­sie sta­li się jed­ny­mi z naj­bo­gat­szych na­ro­dów świa­ta. Do tej nie­zwy­kłej prze­mia­ny po­de­szli jed­nak z wro­dzo­ną so­bie po­ko­rą i skrom­no­ścią. W tym kra­ju po­sia­da­nie luk­su­so­we­go sa­mo­cho­du jest w złym gu­ście, po­dob­nie jak i wszel­kie inne for­my oka­zy­wa­nia bo­gac­twa. Naj­więk­szą war­to­ścią dla Nor­we­gów po­zo­sta­je kon­takt z dzi­ką przy­ro­dą, któ­ry nie­mal przy­bie­ra for­mę kul­tu re­li­gij­ne­go. Dla­te­go spo­so­bem na po­zna­nie ich na­ro­do­wej du­szy jest wła­śnie po­zna­nie za­pie­ra­ją­ce­go dech w pier­siach, su­ro­we­go pięk­na Nor­we­gii – pod wie­lo­ma wzglę­da­mi naj­pięk­niej­sze­go kra­ju na świe­cie.

•

Historia

Czasy prehistoryczne

Pierw­szy czło­wiek po­ja­wił się na te­re­nach obec­nej Nor­we­gii pod ko­niec ostat­niej epo­ki lo­dow­co­wej. 10 tys. lat temu przod­ko­wie dzi­siej­szych miesz­kań­ców kra­ju po­lo­wa­li na re­ni­fe­ry, prze­su­wa­jąc się stop­nio­wo za ustę­pu­ją­cym lo­dow­cem. Naj­star­sze jak do­tąd śla­dy dzia­łal­no­ści czło­wie­ka w Nor­we­gii od­kry­to koło Kom­sa w okrę­gu Fin­n­mark i nie­da­le­ko Fo­sna w Nord­møre.

Wśród hi­sto­ry­ków nie ma zgod­no­ści co do tego, skąd przy­by­li przod­ko­wie dzi­siej­szych Nor­we­gów oraz ja­ki­mi szla­ka­mi po­dą­ża­li na pół­noc. Z całą pew­no­ścią jed­na z tras wę­drów­ki prze­bie­ga­ła przez obec­ny re­gion Øst­fold, a po­nie­waż zna­le­zio­ne tu­taj pod­czas wy­ko­pa­lisk na­rzę­dzia są po­dob­ne do tych od­kry­wa­nych w po­łu­dnio­wej Szwe­cji czy Da­nii, wy­su­nię­to przy­pusz­cze­nie, iż naj­bar­dziej praw­do­po­dob­ny szlak mógł pro­wa­dzić z Da­nii do po­łu­dnio­wo-za­chod­niej Nor­we­gii. Wraz z wy­co­fu­ją­cym się lo­dow­cem osad­ni­cy po­ja­wia­li się jed­nak rów­nież i na pół­no­cy kra­ju. Pierw­sze gru­py, utrzy­mu­ją­ce się z po­ło­wu fok i re­ni­fe­rów po­ja­wi­ły się na te­re­nie Fin­n­mar­ku już 8 tys. lat p.n.e.

Pra­przod­ko­wie Nor­we­gów Pierw­si miesz­kań­cy kra­ju osie­dla­li się w ma­łych gru­pach w re­jo­nach, gdzie po­zwa­la­ły na to wa­run­ki na­tu­ral­ne. Śla­dy ich byt­no­ści za­cho­wa­ły się w po­sta­ci wy­ro­bów z krze­mie­nia, gli­nia­nych na­czyń, a tak­że ry­sun­ków na­skal­nych. Przy­kła­dy ich sztu­ki od­na­leźć moż­na w Nor­we­gii w za­sa­dzie wszę­dzie, wy­ry­te lub osa­dzo­ne w ska­łach. Wy­ku­wa­ne ob­ra­zy naj­czę­ściej przed­sta­wia­ją zwie­rzę­ta (re­ni­fe­ry, ło­sie, niedź­wie­dzie i ryby), choć spo­ra­dycz­nie rów­nież lu­dzi i ło­dzie.

Rol­ni­cy Oko­ło 5–6 tys. lat temu część osad­ni­ków za­ję­ła się nową dzia­łal­no­ścią – rol­nic­twem (po­cząt­ko­wo w re­gio­nie ota­cza­ją­cym Oslo­fjord). Oko­ło 1700 r. p.n.e. za­czę­li na­pły­wać do Nor­we­gii osad­ni­cy ger­mań­scy z Ju­tlan­dii i po­łu­dnio­wej Szwe­cji. Od­na­le­zio­ne ryty na­skal­ne z epo­ki brą­zu bar­dzo wier­nie przed­sta­wia­ją ów­cze­sne za­ję­cia męż­czyzn: idą­cych za płu­giem, jeż­dżą­cych kon­no, w peł­nym uzbro­je­niu oraz pły­wa­ją­cych ło­dzia­mi. Zna­le­zi­ska ar­che­olo­gicz­ne z epo­ki brą­zu (1500–500 p.n.e.) w po­łu­dnio­wej Nor­we­gii są już zdo­mi­no­wa­ne przez ele­men­ty po­cho­dzą­ce z hi­sto­rycz­nych osad. W tym sa­mym cza­sie na pół­no­cy na­dal do­mi­no­wa­ła kul­tu­ra my­śliw­ska.

Do IV w. n.e. Zna­le­zi­ska z ko­lej­ne­go okre­su hi­sto­rii Nor­we­gii, przy­pa­da­ją­ce­go na pierw­sze czte­ry stu­le­cia na­szej ery, wska­zu­ją na ist­nie­nie po­wią­zań z cy­wi­li­za­cją po­łu­dnio­wej Eu­ro­py. W okre­sie tym za­czę­to wy­twa­rzać wy­ro­by z brą­zu i szkła; roz­wi­nę­ły się rów­nież na­rzę­dzia słu­żą­ce do wal­ki. Po­ja­wi­ło się pierw­sze pi­smo ma­ją­ce po­stać za­pi­sów ru­nicz­nych.

Nie­zna­na kra­ina Sta­ro­żyt­ni nie­wie­le wie­dzie­li o Nor­we­gii. Geo­graf grec­ki, Py­te­asz z Mar­sy­lii, do­tarł na tyle da­le­ko na pół­noc, że po­znał dłu­gie zi­mo­we noce, praw­do­po­dob­nie od­wie­dził też po­łu­dnio­wą Nor­we­gię, lecz po­zo­sta­łe te­re­ny po­zo­sta­wa­ły nie­zna­ne.

Wę­drów­ki lu­dów Mi­gra­cja, jaka na­stą­pi­ła w Eu­ro­pie po upad­ku im­pe­rium rzym­skie­go w la­tach 400–550, nie po­zo­sta­ła bez wpły­wu rów­nież na dzie­je Skan­dy­na­wii. Wo­jow­ni­cy nor­we­scy, jak i inne ludy, wie­le sko­rzy­sta­li na chwi­lo­wym bra­ku mo­car­stwa. Na te­re­nie Nor­we­gii zna­le­zio­no mnó­stwo zdo­by­czy po­cho­dzą­cych z re­jo­nu Mo­rza Śród­ziem­ne­go. Na­stą­pił roz­wój osad, a jak wy­ka­zu­ją obec­ne ba­da­nia, wła­śnie w tym okre­sie wy­kar­czo­wa­no lasy na za­chod­nim wy­brze­żu.

Nie­spo­koj­ne cza­sy zmu­si­ły ple­mio­na do bu­do­wy sys­te­mów obron­nych, któ­rych po­zo­sta­ło­ści do­trwa­ły do dnia dzi­siej­sze­go. Na wschod­nim brze­gu naj­więk­sze­go nor­we­skie­go je­zio­ra, Mjøsa, frag­men­ty owych umoc­nień roz­cią­ga­ją się na dłu­go­ści 50 km.

Wikingowie

Na­sta­nie ery wi­kin­gów (ok. 800–1050) okre­śla ko­niec okre­su pre­hi­sto­rii. Ist­nie­je wie­le źró­deł do­ty­czą­cych tego okre­su, wy­ko­pa­li­ska ar­che­olo­gicz­ne, re­la­cje arab­skich kup­ców oraz nie­zli­czo­ne sagi. Te ostat­nie, choć spi­sa­ne znacz­nie póź­niej, ba­zu­ją na ust­nych opo­wie­ściach prze­ka­zy­wa­nych z po­ko­le­nia na po­ko­le­nie i dla na­ukow­ców sta­no­wią praw­dzi­wą ko­pal­nię wie­dzy. Na ba­zie tych ma­te­ria­łów moż­na śmia­ło po­wie­dzieć, że w tym okre­sie Skan­dy­na­wo­wie wdar­li się prze­bo­jem na kar­ty eu­ro­pej­skiej hi­sto­rii, po raz pierw­szy i je­dy­ny od­gry­wa­jąc w niej rolę pierw­szo­pla­no­wą.

Ple­mię zdo­byw­ców Wie­lu uczo­nych za po­czą­tek pa­no­wa­nia wi­kin­gów uzna­je splą­dro­wa­nie w 793 r. klasz­to­ru na wy­spie Lin­dis­far­ne u pół­noc­no-wschod­nich wy­brze­ży An­glii. W licz­nych kra­jach po­łu­dnio­wej i za­chod­niej Eu­ro­py wi­kin­go­wie na­dal uwa­ża­ni są za okrut­nych roz­bój­ni­ków, któ­rzy sia­li spu­sto­sze­nie. To tyl­ko część praw­dy, gdyż do wie­lu re­jo­nów ci wa­lecz­ni że­gla­rze przy­by­wa­li z po­ko­jo­wy­mi za­mia­ra­mi – roz­wi­ja­li han­del i ko­lo­ni­zo­wa­li nowe ob­sza­ry. Osie­dli­li się mię­dzy in­ny­mi na Or­ka­dach, Sze­tlan­dach, He­bry­dach i wy­spie Man. Rów­nież pół­noc­na Szko­cja i Ir­lan­dia przez lata sta­no­wi­ły część ich oj­czy­zny, a Du­blin, za­ło­żo­ny przez wi­kin­gów oko­ło 840 r., po­zo­stał pod ich pa­no­wa­niem aż do roku 1171. Tak­że miesz­kań­cy dzi­siej­szej Is­lan­dii wy­wo­dzą się wprost od nor­we­skich wi­kin­gów, któ­rzy od­kry­li ten nie­za­miesz­ka­ny wów­czas ląd (nie li­cząc ir­landz­kich mni­chów), po­dob­nie jak Gren­lan­dię, gdzie jed­nak z po­wo­du trud­nych wa­run­ków prze­trwa­li tyl­ko kil­ka wie­ków. Wi­kin­go­wie wy­pra­wia­li się tak­że na da­le­kie po­łu­dnie, gdzie ze­tknę­li się z po­tę­gą is­la­mu – wzmian­ki o ata­kach wi­kin­gów na Se­wil­lę wska­zu­ją na 844 r.

Nor­we­scy wi­kin­go­wie w więk­szo­ści po­cho­dzi­li z po­łu­dnio­wych i za­chod­nich ob­sza­rów kra­ju. Z ko­lei osad­nic­two na po­łu­dnio­wo-wschod­nich krań­cach, opie­ra­ją­ce się głów­nie na upra­wie zie­mi, roz­prze­strze­nia­ło się w głąb lądu, na nie­za­miesz­ka­ne uprzed­nio te­re­ny, po­ło­żo­ne głów­nie w gó­rach i do­li­nach.

Wy­na­laz­ki Na po­trze­by swo­ich licz­nych wy­praw, wi­kin­go­wie bu­do­wa­li szyb­kie i ła­twe w ma­new­ro­wa­niu dłu­gie ło­dzie (norw. lang­skip), wśród któ­rych naj­więk­szy po­strach bu­dzi­ły bo­jo­we drak­ka­ry, li­czą­ce do 60 wio­seł. Byli też zna­ko­mi­ty­mi na­wi­ga­to­ra­mi, któ­rzy do­sko­na­le ra­dzi­li so­bie na otwar­tym mo­rzu. W na­wi­go­wa­niu po­ma­gał im pry­mi­tyw­ny kom­pas sło­necz­ny, po­dob­ny do uży­wa­ne­go przez Ara­bów na Mo­rzu Śród­ziem­nym. Dzię­ki tego ro­dza­ju wy­na­laz­kom oraz wiel­kiej od­wa­dze nor­we­scy wi­kin­go­wie jako pierw­si Eu­ro­pej­czy­cy do­pły­nę­li do brze­gów Ame­ry­ki. Jak po­da­ją sagi, Leif Eriks­son w 1000 r. do­pły­nął do lądu o na­zwie Vin­land, Kra­ju Wina lub Kra­ju Uro­dzaj­nych Łąk. Prze­kaz skan­dy­naw­skich skal­dów po­twier­dzi­ły w 1960 r. wy­ko­pa­li­ska ar­che­olo­gicz­ne na No­wej Fun­dlan­dii, gdzie w miej­scu o na­zwie L’Anse aux Me­adows od­kry­to śla­dy ty­po­wej nor­dyc­kiej osa­dy. Miej­sce to wpi­sa­ne zo­sta­ło w 1978 r. na Li­stę Świa­to­we­go Dzie­dzic­twa Kul­tu­ral­ne­go i Przy­rod­ni­cze­go UNE­SCO.

Za ko­niec burz­li­wej ery wi­kin­gów uwa­ża się 1066 r., kie­dy to nor­we­ski król Ha­rald Sro­gi zo­stał po­ko­na­ny w bi­twie pod Stam­ford Brid­ge w An­glii.

Zjednoczone królestwo

Do IX w. re­gio­ny, któ­re w póź­niej­szym cza­sie sta­ły się Nor­we­gią, po­zo­sta­wa­ły sa­mo­dziel­ny­mi te­ry­to­ria­mi.

Za­chod­nia Nor­we­gia przy­ję­ła ger­mań­ski we­rgild – sys­tem praw­ny, we­dług któ­re­go każ­dy wol­ny czło­wiek miał pra­wo brać udział w ob­ra­dach lo­kal­ne­go Thin­gu (lo­kal­ne­go sej­mu), a La­gh­ting (zgro­ma­dze­nie na­ro­do­we) usta­na­wiał pra­wa i roz­strzy­gał spo­ry.

Po­trze­ba zjed­no­cze­nia Po­ja­wia­ły się jed­nak dą­że­nia do utwo­rze­nia wspól­ne­go or­ga­ni­zmu pań­stwo­we­go, i to za­rów­no ze stro­ny zgro­ma­dzeń lo­kal­nych, jak i lo­kal­nych kró­lów. Jed­ną z przy­czyn było za­pew­ne dą­że­nie rol­ni­ków do sta­bil­no­ści, cią­gło­ści wła­dzy i po­ko­ju, co mia­ło szcze­gól­ne zna­cze­nie na wy­brze­żu, nę­ka­nym cią­gle nie tyl­ko przez ob­cych gra­bież­ców, ale tak­że przez ro­dzi­mych wi­kin­gów.

Ha­rald Pięk­no­wło­sy Ob­sza­ry nad­mor­skie wy­róż­nia­ły się w tym okre­sie znacz­nym bo­gac­twem, co wy­ni­ka­ło i z zy­sków z han­dlu, i z mniej chlub­nych wy­praw łu­pież­czych. Na tro­nach za­sia­da­li lo­kal­ni kró­lo­wie, któ­rzy dzię­ki po­kre­wień­stwom wy­ni­ka­ją­cym z mał­żeństw po­mię­dzy swy­mi ro­da­mi, sta­no­wi­li sil­nie po­wią­za­ną gru­pę o znacz­nych wpły­wach. Wśród nich głów­ną rolę od­gry­wa­li drob­ni wład­cy z re­gio­nu Vi­ken (oko­li­cy obec­ne­go Oslo­fjor­du). Po bi­twie pod Ha­frs­fjor­dem (nie­da­le­ko Sta­van­ger), sto­czo­nej w 872 r., król Ha­rald Pięk­no­wło­sy umoc­nił swo­ją po­zy­cję jako wład­ca znacz­nych ob­sza­rów. Wie­lu lo­kal­nych przy­wód­ców (jar­lów), nie go­dząc się na pod­da­nie kró­lo­wi, zde­cy­do­wa­ło się wów­czas emi­gro­wać z kra­ju, i wraz z ro­dzi­na­mi i pod­da­ny­mi osie­dlić się na Is­lan­dii. Tym spo­so­bem lud­ność dzi­siej­szej Is­lan­dii wy­wo­dzi się w pro­stej li­nii z ko­lo­ni­za­cji wi­kin­gów. O prze­bie­gu osad­nic­twa na wy­spie szcze­gó­ło­wo opo­wia­da saga Land­náma­bók (Księ­ga Osad­nic­twa).

Pro­ces jed­no­cze­nia kra­ju za­po­cząt­ko­wa­ny przez Ha­ral­da, trwał wie­le ko­lej­nych lat, przy­no­sząc cięż­kie wal­ki za­rów­no po­mię­dzy nor­we­ski­mi wład­ca­mi, jak i Nor­we­ga­mi i in­ny­mi pół­noc­ny­mi ple­mio­na­mi. Osta­tecz­nie do­pie­ro w 1060 r. pro­ces zjed­no­cze­nia zo­stał za­koń­czo­ny.

Wprowadzenie chrześcijaństwa

Wpro­wa­dza­nie chrze­ści­jań­stwa trwa­ło w Nor-we­gii sto­sun­ko­wo dłu­go, i przy nie­chęt­nej po­sta­wie miej­sco­wej lud­no­ści mi­sjo­na­rze dłu­go nie od­no­si­li zna­czą­cych suk­ce­sów. Håkon Do­bry jako zwo­len­nik no­wych prą­dów pły­ną­cych z państw eu­ro­pej­skich, głów­nie z An­glii, usi­ło­wał wpro­wa­dzić w Nor­we­gii chrze­ści­jań­stwo, lecz wo­bec na­po­tka­nych prze­szkód zre­zy­gno­wał z tego. Jego sta­ra­nia kon­ty­nu­ował Olaf I Try­gvas­son, za pa­no­wa­nia któ­re­go w 995 r. w Mo­ster zbu­do­wa­no pierw­szy ko­ściół.

Olaf II Nowa re­li­gia sta­no­wi­ła na­tu­ral­ną kon­se­kwen­cję kon­tak­tów z chrze­ści­jań­ską Eu­ro­pą, wy­ni­ka­ją­cych za­rów­no z han­dlu, jak i łu­pież­czych wy­praw wi­kin­gów. Mi­sje z ko­ścio­łów An­glii, Nie­miec i Da­nii z ko­lej­ny­mi de­ka­da­mi przy­czy­nia­ły się stop­nio­wo do osła­bie­nia tra­dy­cyj­nej wia­ry w nor­dyc­kich bo­gów. Prze­ło­mo­wym wy­da­rze­niem w umac­nia­niu się no­wej wia­ry była śmierć Ola­fa II Moc­ne­go w bi­twie pod Sti­kle­stad w 1030 r. Po upły­wie kil­ku lat kró­la ma­ją­ce­go za­słu­gi w krze­wie­niu chrze­ści­jań­stwa za­czę­to wspo­mi­nać jako bo­ha­te­ra, mó­wio­no o cu­dach, i w sy­tu­acji, gdy mło­dy Ko­ściół nor­we­ski po­trze­bo­wał wzmoc­nie­nia wi­ze­run­ku, Olaf II zo­stał uzna­ny za świę­te­go.

Ar­cy­bi­skup­stwo Ni­da­ros Od po­ło­wy XI w. for­ma uchwa­la­ne­go pra­wa oraz śpie­wa­ne pie­śni czy też wzno­szo­ne po­mni­ki wska­zy­wa­ły na wy­raź­ne za­ko­rze­nie­nie chrze­ści­jań­stwa w Nor­we­gii. Na krót­ko przed 1100 r. za­ło­żo­ne zo­sta­ły pierw­sze bi­skup­stwa – wśród nich Ni­da­ros (póź­niej­sze Tron­dhe­im), pod­nie­sio­ne w 1152 r. do ran­gi ar­cy­bi­skup­stwa. Sta­no­wi­sko ar­cy­bi­sku­pa Nor­we­gii mia­ło też zna­cze­nie po­li­tycz­ne.

Re­for­ma­cja W 1537 r. kró­lew­skim de­kre­tem wpro­wa­dzo­no w Nor­we­gii za­sa­dy re­for­ma­cji. W tym cza­sie kraj był pod pa­no­wa­niem duń­skim, stąd zmia­ny w dzie­dzi­nie re­li­gii po­le­ga­ły na roz­wi­nię­ciu na te­re­nie Nor­we­gii dzia­łal­no­ści tzw. Ko­ścio­ła duń­sko-nor­we­skie­go. Od wcze­snych lat XVII w. re­li­gią pa­nu­ją­cą stał się lu­te­ra­nizm.

Czasy średniowiecza

W roku 1130, bę­dą­cym prze­ło­mem w hi­sto­rii Nor­we­gii, za­koń­czył się okres po­ko­ju, a roz­po­czę­ta wów­czas woj­na do­mo­wa trwa­ła aż do 1227 r. Rok 1130 jest jed­nak spe­cjal­ny rów­nież z in­nych wzglę­dów – to po­czą­tek okre­su świet­no­ści, wzro­stu licz­by lud­no­ści kra­ju, roz­wo­ju miast, a tak­że umac­nia­nia wpły­wów Ko­ścio­ła. Z cza­sem, gdy król i Ko­ściół przej­mo­wa­li pod swo­je pa­no­wa­nie ko­lej­ne ob­sza­ry kra­ju, ro­sła siła i au­to­ry­tet ad­mi­ni­stra­cji.

Zło­ty wiek Hi­sto­ry­cy twier­dzą, że tyl­ko wów­czas Nor­we­gia mia­ła szan­sę po­łą­czyć się w jed­no kró­le­stwo. Siła mo­nar­chii wzra­sta­ła nie tyl­ko w XII, ale i XIII w., do­pro­wa­dza­jąc do zwy­cię­stwa za­rów­no nad Ko­ścio­łem, jak i ary­sto­kra­cją. Tra­dy­cyj­na, nie­za­leż­na ary­sto­kra­cja świec­ka zo­sta­ła za­stą­pio­na przez słu­żeb­ną. Zmie­nił się tak­że sta­tus chło­pów – z wol­nych wła­ści­cie­li sta­li się dzier­żaw­ca­mi. W prze­ci­wień­stwie do tego, co dzia­ło się w ów­cze­snej Eu­ro­pie, sami rol­ni­cy po­zo­sta­li jed­nak ludź­mi wol­ny­mi. Za­ni­kło rów­nież nie­wol­nic­two, bę­dą­ce po­zo­sta­ło­ścią ery wi­kin­gów. XIII w. to czas świet­no­ści Nor­we­gii: pod pa­no­wa­niem Håko­na IV w skład te­ry­to­rium nor­we­skie­go wcho­dzi­ły tak­że Jäm­tland, Is­lan­dia, Wy­spy Owcze, Or­ka­dy, Sze­tlan­dy i Gren­lan­dia.

Oslo sto­li­cą W tym też okre­sie na­stą­pi­ło prze­su­nię­cie cen­trum po­li­tycz­ne­go Nor­we­gii z po­łu­dnio­we­go za­cho­du do ob­sza­rów ota­cza­ją­cych Oslo­fjord. W XIII w., za cza­sów kró­la Håko­na V, sto­li­cą Nor­we­gii sta­ło się Oslo, bę­dą­ce wcze­śniej nie­wie­le zna­czą­cym sku­pi­skiem do­mów w naj­dal­szych za­ka­mar­kach Oslo­fjor­du. Gdy w 1349 r. Nor­we­gię na­wie­dzi­ła czar­na śmierć, mia­sto li­czy­ło praw­do­po­dob­nie nie wię­cej niż 2 tys. miesz­kań­ców. W tym okre­sie licz­ba lud­no­ści w Ber­gen wy­no­si­ła 7 tys., a w Tron­dhe­im 3 tys.

Upa­dek W po­rów­na­niu ze stan­dar­da­mi eu­ro­pej­ski­mi, do­cho­dy pań­stwa w śre­dnio­wie­czu były nie­zwy­kle skrom­ne. Pod ko­niec okre­su wy­star­cza­ły za­le­d­wie na mi­ni­mal­ny roz­wój apa­ra­tu ad­mi­ni­stra­cji. Do­dat­ko­wo roz­sza­la­ła się epi­de­mia dżu­my, przy­czy­nia­jąc się do śmier­ci po­ło­wy miesz­kań­ców kra­ju (zda­niem nie­któ­rych ba­da­czy, na­wet dwóch trze­cich). Taki prze­bieg zda­rzeń zmu­sił kró­la i ary­sto­kra­cję do sku­pie­nia się na po­szu­ki­wa­niach do­cho­dów z po­sia­da­nych ziem, nie ba­cząc na gra­ni­ce pań­stwa. Wśród nor­dyc­kich kra­jów do­pro­wa­dzi­ło to do wzro­stu zna­cze­nia unii po­li­tycz­nych. W la­tach 1319–1343 Nor­we­gia i Szwe­cja mia­ły wspól­ne­go kró­la – syna szwedz­kie­go wład­cy Ma­gnu­sa Eriks­so­na – co do­pro­wa­dzi­ło w póź­niej­szym okre­sie do aran­żo­wa­nych ślu­bów po­mię­dzy ro­dzi­na­mi kró­lew­ski­mi kra­jów skan­dy­naw­skich. Syn Ma­gnu­sa, Håkon VI (1340–1380), oże­nił się z Mał­go­rza­tą, cór­ką duń­skie­go kró­la Wal­de­ma­ra At­ter­da­ga, a ich syn Olaf V po śmier­ci dziad­ka w 1375 r. zo­stał wy­bra­ny na kró­la Da­nii. W 1380 r. odzie­dzi­czył też tron Nor­we­gii po swo­im ojcu. Po jego śmier­ci do­szło do za­war­cia unii nor­we­sko-duń­skiej, któ­ra prze­trwa­ła aż do 1814 r.

Unia z Danią

Póź­ne śre­dnio­wie­cze to okres po­wol­ne­go upad­ku eko­no­micz­ne­go kra­ju. W wy­ni­ku epi­de­mii dżu­my w poł. XIV w. dra­ma­tycz­nie spa­dła też licz­ba lud­no­ści. Wie­le wska­zu­je na to, że po­wo­dem po­gor­sze­nia się sy­tu­acji było ochło­dze­nie kli­ma­tu oraz umoc­nie­nie się po­zy­cji han­ze­atyc­kich kup­ców, z cze­go ko­rzy­ści czer­pa­ły Niem­cy. Inni ba­da­cze twier­dzą, że do za­ha­mo­wa­nia roz­wo­ju przy­czy­nić się mo­gło po­stę­pu­ją­ce zu­bo­że­nie gle­by i idą­ca za tym za­paść eko­no­micz­na te­re­nów rol­nych.

Wzrost zna­cze­nia Da­nii Eko­no­micz­ny upa­dek przy­niósł rów­nież kon­se­kwen­cje po­li­tycz­ne – naj­waż­niej­szym pań­stwem nor­dyc­kim sta­ła się Da­nia. Zie­mie i re­zy­den­cje prze­szły w obce ręce, a naj­wyż­sze sta­no­wi­ska uzy­ska­li moż­no­wład­cy z Da­nii i Nie­miec. W roku 1450 unia z Da­nią zo­sta­ła ofi­cjal­nie przy­pie­czę­to­wa­na trak­ta­tem, któ­ry miał za­cho­wać i umoc­nić po­tę­gę wład­ców Nor­we­gii. Pań­stwo nie zo­sta­ło jed­nak prze­kształ­co­ne w mo­nar­chię; nie za­pew­nio­no rów­nież gwa­ran­to­wa­nej przez trak­tat rów­no­ści obu stron.

Nor­we­gia duń­ską pro­win­cją W 1536 r. król Chry­stian III prze­kształ­cił Nor­we­gię w pro­win­cję duń­ską, i tym spo­so­bem kraj utra­cił su­we­ren­ność na kil­ka na­stęp­nych stu­le­ci. Od tego cza­su ro­sło uza­leż­nie­nie kra­ju od Da­nii, a urzęd­ni­ka­mi zo­sta­wa­ły oso­by po­cho­dze­nia duń­skie­go lub nie­miec­kie­go. Król wpro­wa­dził też w Nor­we­gii nową re­li­gię – lu­te­ra­nizm. Wszel­kie pró­by opo­ru tłu­mio­no zbroj­nie, a ma­jąt­ki ko­ściel­ne prze­ję­ła Ko­ro­na.

Ab­so­lu­tyzm Ści­słe związ­ki z Da­nią do­pro­wa­dzi­ły do uwi­kła­nia Nor­we­gii w woj­nę duń­sko-szwedz­ką, wsku­tek cze­go w 1645 r. utra­co­no pro­win­cje Jäm­tland i Här­je­da­len, w 1658 r. – Ba­hu­slän, a w la­tach 1658–1660 – Tron­dhe­im. W 1660 r. kró­lem zo­stał Fry­de­ryk III, któ­ry w wy­ni­ku zmia­ny kon­sty­tu­cji uzy­skał nie­ogra­ni­czo­ne upraw­nie­nia. W Nor­we­gii i Da­nii za­pa­no­wał ab­so­lu­tyzm, co spo­wo­do­wa­ło sil­ną cen­tra­li­za­cję i biu­ro­kra­ty­za­cję wła­dzy.

Oży­wie­nie go­spo­dar­czo-spo­łecz­ne W XVII i XVIII w. znacz­nie po­pra­wi­ła się sy­tu­acja go­spo­dar­cza kra­ju. Do oży­wie­nia rol­nic­twa przy­czy­ni­ło się wy­dzier­ża­wia­nie lub sprze­da­wa­nie zie­mi przez Ko­ro­nę wol­nym chło­pom, w rę­kach któ­rych zna­la­zła się więk­szość grun­tów upraw­nych. Roz­wi­ja­ło się tak­że ry­bo­łów­stwo, prze­mysł stocz­nio­wy i drzew­ny oraz gór­nic­two; wzro­sło zna­cze­nie por­tów oraz han­dlu, zwłasz­cza po jego li­be­ra­li­za­cji pod ko­niec XVIII w. W tym cza­sie wy­kształ­ci­ła się war­stwa ro­dzi­me­go miesz­czań­stwa oraz po­wo­ła­no do ży­cia pierw­sze in­sty­tu­cje na­uko­we, np. Se­mi­na­rium Gór-ni­cze w Kongs­ber­gu (1757) czy uni­wer­sy­tet w Oslo (1811).

Unia ze Szwecją

Okres re­wo­lu­cji fran­cu­skiej i wo­jen na­po­le­oń­skich przy­niósł po­cząt­ko­wo znacz­ne oży­wie­nie nor­we­skie­go han­dlu, ale od przy­stą­pie­nia w 1807 r. Da­nii do blo­ka­dy kon­ty­nen­tal­nej prze­ciw­ko Wiel­kiej Bry­ta­nii na­stą­pi­ła izo­la­cja oraz głę­bo­ki kry­zys eko­no­micz­ny i głód. Lata te roz­bu­dzi­ły świa­do­mość na­ro­do­wą Nor­we­gów i spo­wo­do­wa­ły oży­wie­nie ru­chów wy­zwo­leń­czych. Po klę­sce Fran­cji w 1814 r. Da­nia na mocy po­ko­ju ki­loń­skie­go zo­sta­ła zmu­szo­na przez Szwe­cję do od­stą­pie­nia jej Nor­we­gii (bez Wysp Owczych, Is­lan­dii i Gren­lan­dii). Zwo­ła­ne wów­czas przez zwo­len­ni­ków nie­pod­le­gło­ści Nor-we­skie Zgro­ma­dze­nie Na­ro­do­we uchwa­li­ło 17 maja 1814 r. w Eid­svoll kon­sty­tu­cję nie­pod­le­głej Nor­we­gii, któ­ra prze­wi­dy­wa­ła mo­nar­chię dzie­dzicz­ną i trój­dziel­ny po­dział wła­dzy. Wła­dzę usta­wo­daw­czą miał spra­wo­wać par­la­ment (Stor­ting), wy­ko­naw­czą – rząd po­wo­ły­wa­ny przez kró­la, są­dow­ni­czą – nie­za­wi­słe sądy. Kon­sty­tu­cja z Eid­svoll w ów­cze­snej Eu­ro­pie uzna­wa­na była za usta­wę bar­dzo no­wo­cze­sną i de­mo­kra­tycz­ną.

Wspól­ny król Na kró­la Nor­we­gii wy­bra­no Chry­stia­na Fry­de­ry­ka, na­miest­ni­ka duń­skie­go, ale pod pre­sją mi­li­tar­ną Szwe­cji oraz dy­plo­ma­tycz­ną Wiel­kiej Bry­ta­nii i Ro­sji wład­ca ten ab­dy­ko­wał 10 paź­dzier­ni­ka 1814 r. Nie­ca­ły mie­siąc póź­niej (4 XI) Nor­we­gia za­war­ła unię per­so­nal­ną ze Szwe­cją, w wy­ni­ku któ­rej oba pań­stwa mia­ły wspól­ne­go mo­nar­chę i wspól­ną po­li­ty­kę za­gra­nicz­ną. Nor-we­gia za­cho­wa­ła jed­nak swo­ją kon­sty­tu­cję, od­ręb­ny par­la­ment, ar­mię oraz mia­no­wa­ny przez kró­la rząd.

Od­ro­dze­nie kul­tu­ro­we W XIX w. na­stą­pił szyb­ki roz­wój de­mo­gra­ficz­ny i eko­no­micz­ny kra­ju; in­ten­syw­nie roz­wi­ja­ła się też flo­ta han­dlo­wa, któ­ra w 1900 r. zaj­mo­wa­ła trze­cie miej­sce na świe­cie (po bry­tyj­skiej i ame­ry­kań­skiej). Okres roz­kwi­tu prze­ży­wa­ła rów­nież wy­zwa­la­ją­ca się spod do­mi­na­cji duń­skiej kul­tu­ra nor­we­ska, się­ga­ją­ca do tra­dy­cji lu­do­wej (E. Grieg, B. Bjørn­son). W 1857 r. za­ło­żo­no Nor­we­ską Aka­de­mię Nauk i Lite-ra­tu­ry, w 1873 r. – Chri­stia­nia Tek­ni­ske Sko­le, a w 1883 r. – kon­ser­wa­to­rium.

Pierw­sze par­tie po­li­tycz­ne W roku 1884, po dłu­go­trwa­łym spo­rze z kró­lem, Stor­ting wpro­wa­dził od­po­wie­dzial­ność rzą­du przed par­la­men­tem. Jed­no­cze­śnie po­wsta­ły pierw­sze par­tie po­li­tycz­ne (Par­tia Pra­cy zo­sta­ła za­ło­żo­na w roku 1887) oraz związ­ki za­wo­do­we (1872).

Roz­wią­za­nie unii Na tle dą­że­nia do rów­no­upraw­nie­nia ze Szwe­cją na­ra­stał od 1892 r. spór o pra­wo Nor­we­gii do od­ręb­nej służ­by dy­plo­ma­tycz­nej i kon­su­lar­nej. Wo­bec sprze­ci­wu kró­la, Stor­ting roz­wią­zał jed­no­stron­nie w 1905 r. unię, co zo­sta­ło po­twier­dzo­ne przez re­fe­ren­dum (368 392 Nor­we­gów gło­so­wa­ło za roz­wią­za­niem unii, 184 od­da­ło swój głos prze­ciw) i po żmud­nych ne­go­cja­cjach za­ak­cep­to­wa­ne przez Szwe­cję. W wy­ni­ku dru­gie­go re­fe­ren­dum Nor­we­go­wie opo­wie­dzie­li się za utrzy­ma­niem mo­nar­chii – 18 li­sto­pa­da 1905 r. na kró­la po­wo­ła­no więc księ­cia duń­skie­go Ka­ro­la, któ­ry za­siadł na tro­nie jako Håkon VII. Sto­li­cą no­we­go pań­stwa zo­sta­ła Chri­stia­nia, któ­ra w 1925 r. po­wró­ci­ła do daw­nej na­zwy – Oslo.

Norwegia po 1905 r.

Po­czą­tek XX w. to okres in­ten­syw­ne­go roz­wo­ju prze­my­słu, kul­tu­ry, na­uki i tech­ni­ki. W 1911 r. nor­we­ski od­kryw­ca Ro­ald Amund­sen jako pierw­szy czło­wiek do­tarł do bie­gu­na po­łu­dnio­we­go, a w 1913 r. wpro­wa­dzo­no po­wszech­ne pra­wo wy­bor­cze dla ko­biet (w 1898 r. uzy­ska­li je wszy­scy męż­czyź­ni).

I woj­na świa­to­wa i okres po­wo­jen­ny Pod­czas I woj­ny świa­to­wej Nor­we­gia za­cho­wa­ła neu­tral­ność, co nie za­po­bie­gło za­to­pie­niu przez Niem­ców kil­ku nor­we­skich stat­ków han­dlo­wych. Ży­cie stra­ci­ło bli­sko 2000 tys. ma­ry­na­rzy.

W 1920 r. kraj przy­stą­pił do Ligi Na­ro­dów, a w trak­ta­cie pa­ry­skim uzna­no jego pra­wa do Sval­bar­du. W 1930 r. Nor­we­gia przy­łą­czy­ła do swo­je­go te­ry­to­rium wy­spę Jan May­en, ale w 1933 r. Mię­dzy­na­ro­do­wy Try­bu­nał Spra­wie­dli­wo­ści od­rzu­cił jej rosz­cze­nia do czę­ści Gren­lan­dii.

W 1919 r. wpro­wa­dzo­no pro­hi­bi­cję (na wzór ogra­ni­czeń z cza­sów woj­ny), lecz nie ogra­ni­czy­ło to nad­uży­wa­nia al­ko­ho­lu w spo­łe­czeń­stwie. W 1932 r. pro­hi­bi­cja zo­sta­ła znie­sio­na i za­stą­pio­na przez rzą­do­wy mo­no­pol na sprze­daż al­ko­ho­lu, któ­ry obo­wią­zu­je do dziś.

Wiel­ki kry­zys Lata 20. i 30. przy­nio­sły zna­czą­ce zmia­ny na sce­nie po­li­tycz­nej. Wiel­ki kry­zys eko­no­micz­ny, któ­ry do­tknął tak­że Nor­we­gię, spo­wo­do­wał gwał­tow­ne pro­te­sty ro­bot­ni­ków, bę­dą­cych wów­czas pod sil­nym wpły­wem idei so­cja­li­stycz­nych. Po­wsta­ła Par­tia Chłop­ska i fa­szy­stow­ska par­tia o na­zwie Jed­ność Na­ro­do­wa – Na­sjo­nal Sam­ling (w 1932 r.) do­wo­dzo­na przez Vid­ku­na Qu­isling, któ­ry kil­ka lat póź­niej stał się sym­bo­lem zdra­dy na­ro­do­wej.

Oży­wie­nie go­spo­dar­cze Jed­nak w 1932 r. roz­po­czął się w Nor­we­gii nowy wzrost go­spo­dar­czy, w 1935 r. rzą­dy prze­ję­ła Nor­we­ska Par­tia Pra­cy, któ­ra za­po­cząt­ko­wa­ła po­li­ty­kę in­ter­wen­cjo­ni­zmu pań­stwo­we­go, prze­pro­wa­dzi­ła re­for­mę pra­wa pra­cy i roz­po­czę­ła roz­bu­do­wę świad­czeń so­cjal­nych. W 1938 r. pro­duk­cja prze­my­sło­wa była o 75% wyż­sza niż w 1914 r., wskaź­nik bez­ro­bo­cia ob­ni­żył się dzię­ki wpro­wa­dze­niu ro­bót pu­blicz­nych.

II wojna światowa

Do 1940 r. Nor­we­gia kon­ty­nu­owa­ła po­li­ty­kę ści­słej neu­tral­no­ści, utrzy­mu­jąc kon­tak­ty po­li­tycz­ne ze Szwe­cją, Fin­lan­dią i Da­nią. Pró­bo­wa­ła też ko­or­dy­no­wać wy­sił­ki ma­łych państw na rzecz za­cho­wa­nia po­ko­ju (tzw. gru­pa państw Oslo), ale uni­ka­ła ja­kich­kol­wiek zo­bo­wią­zań woj­sko­wych i po­li­tycz­nych. W maju 1939 r. rząd nor­we­ski od­rzu­cił ofer­tę Nie­miec za­war­cia pak­tu o nie­agre­sji. Po wy­bu­chu woj­ny Nor­we­gia ogło­si­ła neu­tral­ność, ale 9 kwiet­nia 1940 r. zo­sta­ła za­ata­ko­wa­na przez woj­ska nie­miec­kie. Sta­ło się to w cza­sie, gdy uwa­gę Nor­we­gii za­przą­ta­ła obec­ność alian­tów u wy­brze­ży Mo­rza Nor­we­skie­go, ma­ją­ca na celu od­cię­cie trans­por­tów szwedz­kiej rudy że­la­za do Nie­miec. W dniu, w któ­rym Nor­we­gia zło­ży­ła pro­test na ręce Wiel­kiej Bry­ta­nii, na­stą­pił nie­miec­ki atak na mia­sto Na­rwik.

Niem­cy szyb­ko opa­no­wa­li po­łu­dnie i środ­ko­wą część kra­ju przej­mu­jąc waż­niej­sze mia­sta, por­ty i lot­ni­ska. Pod­czas tej ope­ra­cji po raz pierw­szy w hi­sto­rii woj­sko­wo­ści uży­to spa­do­chro­no­wych jed­no­stek de­san­to­wych.

Po­la­cy w Nor­we­gii Opór wojsk nor­we­skich sku­piał się na pół­no­cy, w re­jo­nie Na­rwi­ku, gdzie od 14 kwiet­nia wspar­ty zo­stał przez bry­tyj­sko-fran­cu­sko-pol­ski kor­pus eks­pe­dy­cyj­ny. W skład kor­pu­su wcho­dzi­ła Sa­mo­dziel­na Bry­ga­da Strzel­ców Pod­ha­lań­skich pod do­wódz­twem ge­ne­ra­ła Zyg­mun­ta Szysz­ko-Bo­hu­sza, a w wal­kach mor­skich wzię­ły udział pol­skie nisz­czy­cie­le: „Grom”, „Bu­rza” i „Bły­ska­wi­ca”, któ­re po za­cię­tych wal­kach od­bi­ły mia­sto. Opór trwał do 10 czerw­ca, lecz w wy­ni­ku zmia­ny pla­nów stra­te­gicz­nych woj­ska alianc­kie wy­co­fa­ły się i Niem­cy opa­no­wa­li ca­łość kra­ju.

Król wraz z rzą­dem oraz czę­ścią flo­ty ewa­ku­ował się do Wiel­kiej Bry­ta­nii, gdzie ufor­mo­wał się rząd emi­gra­cyj­ny.

Rzą­dy fa­szy­stów Po opa­no­wa­niu kra­ju oku­pant wy­zna­czył Ko­mi­sa­rza Rze­szy na Nor-we­gię w oso­bie Jó­ze­fa Ter­bo­ve­na, a fa­szy­stow­ska Jed­ność Na­ro­do­wa z Qu­islin­giem na cze­le, zo­sta­ła uzna­na za je­dy­ną le­gal­ną par­tię po­li­tycz­ną w Nor­we­gii. Środ­ki ma­so­we­go prze­ka­zu, pra­cow­ni­cy kul­tu­ry i oświa­ty zna­leź­li się pod kon­tro­lą. W lu­tym 1942 r. Qu­isling zo­stał pre­mie­rem Nor­we­gii, lecz jego rzą­dy od po­cząt­ku nie mia­ły po­par­cia wśród lud­no­ści.

Ruch opo­ru Kie­ro­wa­ny przez Front Kra­jo­wy nor­we­ski ruch opo­ru or­ga­ni­zo­wał straj­ki i sa­bo­ta­że w za­kła­dach pra­cy oraz wy­da­wał pod­ziem­ną pra­sę. Gdy na­si­li­ły się dzia­ła­nia ru­chu opo­ru, ogło­szo­ny zo­stał stan wy­jąt­ko­wy: dwaj przy­wód­cy związ­ko­wi zo­sta­li za­bi­ci, wzro­sła licz­ba aresz­to­wań, a nie­da­le­ko Oslo utwo­rzo­no obóz kon­cen­tra­cyj­ny.

Stop­nio­wo or­ga­ni­zo­wał się woj­sko­wy ruch opo­ru. Or­ga­ni­za­cja woj­sko­wa MI­LORG po­wsta­ła jako or­gan sił zbroj­nych Do­wódz­twa Na­czel­ne­go w Lon­dy­nie. Broń i roz­ka­zy przy­cho­dzi­ły z Wiel­kiej Bry­ta­nii. Dzię­ki za­in­sta­lo­wa­nym ra­dio­sta­cjom do Lon­dy­nu re­gu­lar­nie były prze­sy­ła­ne mel­dun­ki wy­wia­du o ru­chach na­zi­stów. Or­ga­ni­zo­wa­no też ak­cje sa­bo­ta­żo­we. Naj­bar­dziej zna­ne jest znisz­cze­nie za­kła­dów pro­du­ku­ją­cych cięż­ką wodę w miej­sco­wo­ści Rju­kan (ok. 175 km na za­chód od Oslo), co za­szko­dzi­ło nie­miec­kim pla­nom pro­duk­cji bom­by ato­mo­wej. Re­pre­sje prze­ciw­ko ru­cho­wi opo­ru były su­ro­we, ale tyl­ko garst­ka Nor­we­gów ko­la­bo­ro­wa­ła z Niem­ca­mi.

Dzia­ła­nia alian­tów Po lą­do­wa­niu alian­tów w Nor­man­dii w 1944 r. nor­we­ski ruch opo­ru zre­zy­gno­wał z otwar­te­go wy­stą­pie­nia prze­ciw­ko Niem­com, po­nie­waż nie moż­na było li­czyć na po­moc alian­tów.

Ko­niec woj­ny Pod ko­niec 1944 r. woj­ska ra­dziec­kie wy­zwo­li­ły Fin­n­mark (pół­noc­ną pro­win­cję kra­ju), a 8 maja 1945 r. siły nie­miec­kie w Nor­we­gii ska­pi­tu­lo­wa­ły bez wal­ki przed za­chod­ni­mi alian­ta­mi. Rząd po­wró­cił do kra­ju z emi­gra­cji w Wiel­kiej Bry­ta­nii, a 7 czerw­ca do por­tu w Oslo za­wi­nął bry­tyj­ski okręt wo­jen­ny, na któ­re­go po­kła­dzie znaj­do­wał się król Ha­akon.

Ogó­łem 10 262 Nor­we­gów stra­ci­ło ży­cie pod­czas dzia­łań wo­jen­nych lub w wię­zie­niach. Oko­ło 40 tys. było wię­zio­nych. Ter­bo­ven po­peł­nił sa­mo­bój­stwo, oso­by ko­la­bo­ru­ją­ce z Jed­no­ścią Na­ro­do­wą były za­trzy­my­wa­ne. Qu­isling zo­stał roz­strze­la­ny wraz z 24 in­ny­mi, wy­so­ki­mi ran­gą zdraj­ca­mi, ty­sią­ce ko­la­bo­ran­tów uka­ra­no.

Historia współczesna

Ko­niec II woj­ny świa­to­wej za­stał Nor­we­gię bar­dzo znisz­czo­ną: pół­noc­na część kra­ju była spu­sto­szo­na, po­ło­wa flo­ty za­to­pio­na, pro­duk­cja w mar­twym punk­cie. Jed­nak­że pro­ces od­bu­do­wy po­stę­po­wał szyb­ko i po upły­wie trzech lat PKB osią­gnął po­ziom sprzed woj­ny. Udział Nor­we­gii w woj­nie pod­niósł jej pre­stiż w świe­cie i w efek­cie w 1945 r. Nor­we­gia zo­sta­ła jed­nym z człon­ków-za­ło­ży­cie­li ONZ, a pierw­szym se­kre­ta­rzem ge­ne­ral­nym zo­stał Nor­weg Try­gve Ha­lvdan Lie. Z prób po­wro­tu do po­li­ty­ki neu­tral­no­ści zre­zy­gno­wa­no po za­ma­chu sta­nu w Cze­cho­sło­wa­cji i za­war­ciu po­ko­ju fiń­sko-ra­dziec­kie­go w 1948 r. Pro­wa­dzo­ne na prze­ło­mie 1948 i 1949 r. roz­mo­wy ze Szwe­cją i Da­nią na te­mat skan­dy­naw­skie­go so­ju­szu obron­ne­go za­koń­czy­ły się nie­po­wo­dze­niem. W 1949 r. Nor­we­gia zo­sta­ła człon­kiem NATO, ale wpro­wa­dzi­ła za­kaz sta­cjo­no­wa­nia na swym te­ry­to­rium ob­cych wojsk w cza­sie po­ko­ju (w 1957 r. za­ka­za­ła też skła­do­wa­nia bro­ni ato­mo­wej).

Ropa naf­to­wa Po 1945 r., po okre­sie cen­tral­ne­go pla­no­wa­nia ryn­ko­we­go (do 1947 r.), rzą­dy so­cjal­de­mo­kra­tycz­ne po­wró­ci­ły do go­spo­dar­ki ryn­ko­wej z in­ter­wen­cyj­ną i re­gu­lu­ją­cą rolą władz pań­stwo­wych. Do lat 70. znacz­nie roz­bu­do­wa­no usta­wo­daw­stwo w za­kre­sie opie­ki spo­łecz­nej oraz roz­sze­rzo­no upraw­nie­nia pra­cow­ni­cze i związ­ko­we. Wy­ko­rzys-tu­jąc środ­ki po­dat­ko­we, zmie­rza­no też do wy­rów­na­nia po­zio­mu ży­cia spo­łe­czeń­stwa. Prze­ło­mo­wym wy­da­rze­niem sta­ło się od­kry­cie i roz­po­czę­cie eks­plo­ata­cji złóż ropy naf­to­wej na Mo­rzu Pół­noc­nym.

Eks­plo­ata­cja złóż W 1962 r. ame­ry­kań­skie to­wa­rzy­stwo naf­to­we Phi­lips Pe­trol zło­ży­ło wnio­sek na po­szu­ki­wa­nie ropy w nor­we­skim szel­fie na Mo­rzu Pół­noc­nym. Od­po­wiedź rzą­du w Oslo była od­mow­na, gdyż ro­dzi­mi eks­per­ci wy­klu­czy­li wy­stę­po­wa­nie złóż w tym re­gio­nie. To­wa­rzy­stwa mię­dzy­na­ro­do­we nie da­wa­ły jed­nak za wy­gra­ną. W 1966 r. Esso do­ko­nał pierw­szych prób­nych wier­ceń, a w 1970 r. Phi­lips Pe­trol po­in­for­mo­wał, że na­tra­fio­no na „gi­gan­tycz­ne pole naf­to­we”. Eks­plo­ata­cja złóż spo­wo­do­wa­ła przy­śpie­sze­nie roz­wo­ju go­spo­dar­cze­go kra­ju oraz znacz­ny wzrost za­moż­no­ści spo­łe­czeń­stwa (do tego cza­su Nor­we­gia była w za­sa­dzie bied­nym kra­jem ry­bac­kim). Obec­nie Nor-we­gia na­le­ży do naj­więk­szych na świe­cie wy­do­byw­ców i eks­por­te­rów tego su­row­ca na świe­cie (głów­nie do Nie­miec, Wiel­kiej Bry­ta­nii, Ho­lan­dii i Fran­cji), a do­chód na miesz­kań­ca osią­gnął w 2006 r. bli­sko 40 tys. $. Wo­bec ostrze­żeń eks­per­tów, że „ła­twy pie­niądz” źle wpły­wa na pro­duk­tyw­ność nor­we­skiej go­spo­dar­ki, po­wo­ła­no Nor­we­ski Pań­stwo­wy Fun­dusz Eme­ry­tal­ny, na­zy­wa­ny też fun­du­szem przy­szłych po­ko­leń. Jest on dru­gim pod wzglę­dem wiel­ko­ści na świe­cie po­sia­da­ją­cym tyl­ko jed­ne­go wła­ści­cie­la. Jego war­tość na ko­niec 2010 r. sza­cu­je się na 453 mld do­la­rów.

Norwegia a Unia Europejska

Naj­więk­szym dy­le­ma­tem Nor­we­gii w po­wo­jen­nej hi­sto­rii było pod­ję­cie de­cy­zji, czy do­łą­czyć do kra­jów Eu­ro­pej­skiej Wspól­no­ty Go­spo­dar­czej, two­rzą­cych obec­nie Unię Eu­ro­pej­ską. Gdy w 1967 r. Wiel­ka Bry­ta­nia przy­stą­pi­ła do Wspól­no­ty, pra­ce zmie­rza­ją­ce do wstą­pie­nia Nor­we­gii w sze­re­gi EWG zo­sta­ły przy­śpie­szo­ne. Stor­ting (par­la­ment) gło­sa­mi 136 do 13 za­gło­so­wał za od­no­wie­niem wcze­śniej­sze­go zgło­sze­nia z 1962 r., co uwol­ni­ło po­kła­dy sil­nych emo­cji wśród po­li­ty­ków. Po­glą­dy ule­gły po­la­ry­za­cji, do­pro­wa­dza­jąc osta­tecz­nie do upad­ku cen­tro­we­go rzą­du Bor­te­na w 1971 r. Two­rzą­ca nowy ga­bi­net Par­tia Pra­cy za­koń­czy­ła ne­go­cja­cje, przed­kła­da­jąc ich wy­nik pod ogól­no­na­ro­do­we re­fe­ren­dum, któ­re od­by­ło się pod ko­niec 1972 r. (53% spo­łe­czeń­stwa opo­wie­dzia­ło się za od­rzu­ce­niem człon­ko­stwa).

Rząd cen­tro­wy Po ta­kim wy­ni­ku rząd Brat­te­lie­go ustą­pił, a jego miej­sce za­jął nowy cen­tro­wy rząd, któ­ry po­now­nie roz­po­czął ne­go­cja­cje z EWG do­ty­czą­ce umo­wy han­dlo­wej. W 1992 r. ra­ty­fi­ko­wa­no układ EWG-EFTA o utwo­rze­niu Eu­ro­pej­skie­go Ob­sza­ru Go­spo­dar­cze­go.

So­cjal­de­mo­kra­ci i cen­tro­pra­wi­ca Ko­lej­ne wy­bo­ry w 1973 r. przy­nio­sły po­wrót do wła­dzy so­cjal­de­mo­kra­tycz­nej. Lata 1981–1985 to okres rzą­dów cen­tro­pra­wi­cy, po któ­rym wła­dzę w Nor­we­gii spra­wo­wa­ła po­now­nie Par­tia Pra­cy, z krót­ką prze­rwą w la­tach 1989–1990. W tym okre­sie znów po­wró­cił pro­blem włą­cze­nia pań­stwa w struk­tu­ry two­rzo­nej Unii Eu­ro­pej­skiej. Osta­tecz­nie w re­fe­ren­dum, prze­pro­wa­dzo­nym pod ko­niec 1994 r., wzię­ło udział 88,5% oby­wa­te­li, z któ­rych 52,5% gło­so­wa­ło prze­ciw przy­łą­cze­niu. Wy­bo­ry w 2001 r. przy­nio­sły zwy­cię­stwo cen­tro­pra­wi­cy, któ­ra pod rzą­da­mi pa­sto­ra Kjell Ma­gne Bon­de­vi­ka rzą­dzi­ła do roku 2005. W tym cza­sie rząd Nor­we­gii mimo spo­łecz­ne­go sprze­ci­wu wsparł in­ter­wen­cję USA w Ira­ku, wy­sy­ła­jąc tam gru­pę żoł­nie­rzy jako wspar­cie tech­nicz­ne.

Czer­wo­no-zie­lo­ni W 2005 r. do wła­dzy po­wró­ci­ła Nor­we­ska Par­tia Pra­cy, któ­ra po raz pierw­szy była zmu­szo­na stwo­rzyć rząd ko­ali­cyj­ny (do tej pory za­wsze rzą­dzi­ła sa­mo­dziel­nie). Pre­mie­rem tzw. czer­wo­no-zie­lo­nej ko­ali­cji zo­stał li­der la­bo­urzy­stów Jens Stol­ten­berg (46-let­ni eko­no­mi­sta). So­cja­li­ści za­po­wie­dzie­li po­wstrzy­ma­nie pry­wa­ty­za­cji stra­te­gicz­nych kon­cer­nów, a tak­że za­mro­że­nie po­dat­ków na jed­nym po­zio­mie do koń­ca ka­den­cji, od­stą­pi­li na­to­miast od za­war­te­go w pro­gra­mie wy­bor­czym zmniej­sze­nia wy­do­by­cia ropy i gazu oraz wy­klu­czy­li or­ga­ni­za­cję re­fe­ren­dum na te­mat człon­ko­stwa Nor­we­gii w UE. We­dług son­da­ży z po­ło­wy roku 2006, 52% Nor­we­gów opo­wia­da­ło się za po­zo­sta­niem kra­ju poza struk­tu­ra­mi Unii Eu­ro­pej­skiej.

Cen­tro­le­wi­ca W wy­bo­rach w 2009 r. za­gro­że­niem dla utrzy­ma­nia się przy wła­dzy Stol­ten­ber­ga była po­pu­li­stycz­na Par­tia Po­stę­pu, opo­wia­da­ją­ca się m.in. za bar­dziej re­stryk­cyj­ną po­li­ty­ką wzglę­dem imi­gran­tów. Cen­tro­le­wi­co­wa ko­ali­cja trzech par­tii na cze­le z Nor­we­ską Par­tią Pra­cy wy­gra­ła jed­nak wy­bo­ry, a rząd Stol­ten­ber­ga zo­stał pierw­szym nor­we­skim ga­bi­ne­tem od 1969 r., któ­ry zdo­łał wy­wal­czyć w wy­bo­rach re­elek­cję.

Ko­bie­ta pre­mier Obec­nie od 2013 r. pre­mie­rem jest Erna Sol­berg z Par­tii Kon-ser­wa­tyw­nej, któ­ra ob­ję­ła ten urząd jako dru­ga ko­bie­ta w Nor­we­gii. Wcze­śniej w la­tach 1981, 1986–1989, 1990–1996 pre­mie­rem była Gro Har­lem Brund­tland. Nato-miast nie­prze­rwa­nie od 1991 r. kró­lem Nor­we­gii jest Ha­rald V.

Geografia

Kraj ma zde­cy­do­wa­nie wy­żyn­no-gó­rzy­sty cha­rak­ter, po­nad 50% po­wierzch­ni kra­ju leży po­wy­żej 600 m n.p.m. Wzdłuż ca­łe­go pań­stwa cią­gną się Góry Skan­dy­naw­skie (naj­wyż­szy szczyt to Gal­dhøpig­gen: 2469 m n.p.m.), któ­rych naj­wy­żej po­ło­żo­ne par­tie po­kry­te są oko­ło 1700 lo­dow­ca­mi. Naj-więk­szym z nich jest Jo­ste­dals­bre­en, bę­dą­cy rów­no­cześ-nie naj­więk­szym lo­dow­cem kon­ty­nen­tal­nej Eu­ro­py.

Fiordy

Kra­jo­braz Nor­we­gii zo­stał w głów­nej mie­rze ukształ­to­wa­ny pod­czas ostat­nie­go zlo­do­wa­ce­nia, kie­dy to ogrom­ne masy lodu za­le­ga­ły na ca­łym te­re­nie kra­ju przez 80 tys. lat. To wła­śnie lo­dow­com kraj za­wdzię­cza naj­bar­dziej cha­rak­te­ry­stycz­ną część swo­je­go kra­jo­bra­zu, czy­li słyn­ne na cały świat fior­dy. Pod­czas ko­lej­nych zlo­do­wa­ceń po­ziom wód w oce­anach był znacz­nie niż­szy niż obec­nie, i top­nie­ją­ce masy lodu, a wraz z nimi żwir i gła­zy, przed zej­ściem do wy­brze­ża rzeź­bi­ły dłu­gie i głę­bo­kie do­li­ny, któ­re w okre­sie ocie­ple­nia zo­sta­ły za­la­ne przez pod­no­szą­cy się oce­an. Tam gdzie pa­sma gór były naj­wyż­sze, to zna­czy w Nor­we­gii Za­chod­niej lą­do­lód, szu­ka­jąc uj­ścia do mo­rza, wy­rzeź­bił cały sys­tem do­lin. Stąd wła­śnie tu­taj jest naj­więk­sze na świe­cie na­gro­ma­dze­nie fior­dów, wśród któ­rych naj­dłuż­szym i za­ra­zem naj­głęb­szym jest So­gne­fjord, li­czą­cy 204 km dłu­go­ści i po­nad 1300 m głę­bo­ko­ści.

Doliny

Lą­do­lo­do­wi kraj za­wdzię­cza tak­że cha­rak­te­ry­stycz­ne U-kształt­ne do­li­ny, ta­kie jak choć­by Vis­da­len czy Ve­oda­len w gó­rach Jo­tun-he­imen. Masy lodu do­słow­nie star­ły ostre szczy­ty tu­tej­szych gór, na­da­jąc im bar­dziej obłe, ła­god­ne kształ­ty. Jed­nak nie cały te­ren Nor­we­gii przy­kry­ty zo­stał przez lo­do­wiec. Mię­dzy in­ny­mi od­da­lo­ny od wy­brze­ża ar­chi­pe­lag Lo­fo­tów za ko­łem pod­bie­gu­no­wym oraz ma­syw Alp Sun­n­møre (Sun­n­mør-sal­pa­ne), le­żą­cy na po­łu­dnie od Ån­dal­sness zna­la­zły się poza jego za­się­giem, co wy­raź­nie wi­dać po ostrych gra­niach i spi­cza­stych szczy­tach.

Fieldy

Bar­dzo cha­rak­te­ry­stycz­nym ele­men­tem kra­jo­bra­zu Gór Skan­dy­naw­skich są wy­so­kie, roz­le­głe pła­sko­wy­że, tzw. fiel­dy, spo­śród któ­rych naj­bar­dziej zna­ny to Har­dan­ge­rvid­da. Choć leży na po­łu­dniu kra­ju, kli­mat tu pa­nu­ją­cy jest na tyle chłod­ny, że za­miesz­ku­ją go zwie­rzę­ta zna­ne ra­czej z oko­lic koła pod­bie­gu­no­we­go.

Linia brzegowa

Dłu­gość li­nii brze­go­wej Nor­we­gii jest praw­dzi­wie im­po­nu­ją­ca i li­cząc z wy­spa­mi i za­to­ka­mi, wy­no­si 25 148 km (wię­cej niż po­ło­wa ob­wo­du Zie­mi). Wzdłuż pół­noc­no-za­chod­nich wy­brze­ży cią­gną się licz­ne wy­spy (łącz­nie jest ich po­nad 50 tys.), spo­śród któ­rych naj­bar­dziej zna­ne są ar­chi­pe­la­gi Lo­fo­tów i Ve­ste­rålen.

Rzeki

Rze­ki w Nor­we­gii są krót­kie (naj­dłuż­sza Glom­ma ma je­dy­nie 598 km dłu­go­ści), ale bar­dzo za­sob­ne w wodę, z licz­ny­mi pro­ga­mi i wo­do­spa­da­mi. Mają one duży po­ten­cjał ener­ge­tycz­ny, skwa­pli­wie wy­ko­rzy­sty­wa­ny przez Nor­we­gów. Po­nad 99,6% ener­gii pro­du­ko­wa­nej w kra­ju po­cho­dzi z eko­lo­gicz­nie czy­stych hy­dro­elek­trow­ni. Wie­le jest rów­nież je­zior po­lo­dow­co­wych, z któ­rych naj­więk­sze to: Mjøsa (366 km²), Røs­svatn i Fe­mund.

Klimat

Tem­pe­ra­tu­ry śred­nio­rocz­ne w Nor­we­gii są za­ska­ku­ją­co wy­so­kie zwa­żyw­szy jej pół­noc­ne po­ło­że­nie, oraz fakt że 1/3 kra­ju znaj­du­je się za ko­łem pod­bie­gu­no­wym. Dzię­ki wpły­wo­wi cie­płe­go Prą­du Za­to­ko­we­go Nor­we­gia jest naj­bar­dziej wy­su­nię­tym na pół­noc kra­jem na świe­cie, któ­re­go wód brze­go­wych nie sku­wa lód. Cie­płe prą­dy pły­ną­ce od rów­ni­ka w kie­run­ku Mo­rza Nor-we­skie­go do­cie­ra­ją aż na pół­noc­ne krań­ce kra­ju, dzię­ki cze­mu w Var­dø, da­le­ko za ko­łem pod­bie­gu­no­wym, śred­nia tem­pe­ra­tu­ra stycz­nia i lu­te­go jest za­le­d­wie o 1–1,5°C niż­sza niż w Oslo, a w Ber­gen śred­nie mie­sięcz­ne tem­pe­ra­tu­ry przez cały rok utrzy­mu­ją się po­wy­żej zera.

Zróż­ni­co­wa­nie kli­ma­tycz­ne Ze wzglę­du na znacz­ną roz­cią­głość rów­no­leż­ni­ko­wą, kli­mat Nor­we­gii jest bar­dzo zróż­ni­co­wa­ny – na po­łu­dniu umiar­ko­wa­ny cie­pły, w środ­ko­wej i pół­noc­nej czę­ści kra­ju umiar­ko­wa­ny chłod­ny, a na krań­cach pół­noc­no-wschod­nich sub­po­lar­ny.

Tem­pe­ra­tu­ry Naj­niż­sza od­no­to­wa­na tem­pe­ra­tu­ra wy­nio­sła -51°C w Ka­ra­sjok na pół­no­cy Nor­we­gii. Śred­nia rocz­na tem­pe­ra­tu­ra waha się oko­ło 8°C na za­chod­nim wy­brze­żu, a w cen­trum i na pół­no­cy jest o kil­ka stop­ni niż­sza. Naj­zim­niej­szy­mi mie­sią­ca­mi w roku są sty­czeń i luty, a naj­cie­plej­sza jest po­ło­wa lip­ca, przy czym szczy­to­we tem­pe­ra­tu­ry w re­gio­nach nad­mor­skich i gór­skich mogą przy­pa­dać na prze­łom lip­ca i sierp­nia.

Czte­ry pory roku O Nor­we­gii mówi się, że jest jed­nym z nie­licz­nych kra­jów na świe­cie, w któ­rych jed­no­cze­śnie wy­stę­pu­ją wszyst­kie czte­ry pory roku. Bio­rąc jed­nak pod uwa­gę roz­cią­głość kra­ju, na­le­ży li­czyć się z fak­tem prze­pla­ta­nia pór roku w za­leż­no­ści od miej­sca, w któ­rym się znaj­du­je. Na prze­ło­mie wio­sny i lata moż­na pły­wać ka­ja­kiem po świe­żo roz­mar­z­nię­tych rze­kach lub też jeź­dzić na nar­tach w wyż­szych par­tiach gór.

Opa­dy O ile tem­pe­ra­tu­ry w Nor­we­gii, szcze­gól­nie la­tem nie od­bie­ga­ją od po­zio­mu do ja­kie­go przy­zwy­cza­je­ni są miesz­kań­cy środ­ko­wej Eu­ro­py, o tyle śred­nie opa­dy znacz­nie prze­kra­cza­ją eu­ro­pej­skie stan­dar­dy. Do miast szcze­gól­nie zna­nych z desz­czo­wej po­go­dy na­le­ży Ber­gen, gdzie pada śred­nio 250 dni w roku. Więk­szość opa­dów nie­sio­nych znad mo­rza roz­kła­da się wzdłuż za­chod­nie­go wy­brze­ża, i w nie­któ­rych miej­scach od­no­to­wu­je się rocz­ną sumę opa­dów wy­no­szą­cą aż 3000 mm.

Po wschod­niej stro­nie kra­ju opa­dy są już znacz­nie niż­sze bo­wiem fron­ty desz­czo­we za­trzy­mu­ją się w więk­szo­ści na wy­so­kim łań­cu­chu Gór Skan­dy­naw­skich. Dzię­ki nim po wschod­niej stro­nie kra­ju rocz­na suma opa­dów nie prze­kra­cza na­wet 300 mm. Do jed­nych z bar­dziej su­chych re­gio­nów na­le­żą góry Ron­da­ne.

Zjawiska naturalne

Dni i noce po­lar­ne Do jed­nych z bar­dziej zna­nych zja­wisk na­tu­ral­nych wy­stę­pu­ją­cych w Nor­we­gii na­le­żą dni i noce po­lar­ne. Na od­le­głej pół­no­cy kra­ju w re­gio­nie Fin­n­mark la­tem słoń­ce nie za­cho­dzi przez po­nad dwa mie­sią­ce. Okres ten skra­ca się co praw­da wraz z prze­su­wa­niem się na po­łu­dnie, jed­nak na­wet po­ni­żej koła pod­bie­gu­no­we­go, w ta­kich miej­sco­wo­ściach, jak Åle­sund czy Tron­dhe­im la­tem noce są bar­dzo ja­sne i nie za­pa­da cał­ko­wi­ta ciem­ność. Dla miesz­kań­ców po­wo­du­je to, oczy­wi­ście, pro­ble­my ze snem, cho­ciaż moż­na się do tego przy­zwy­cza­ić, za­sła­nia­jąc szczel­nie okna lub kła­dąc się re­gu­lar­nie spać. Dla przy­jezd­nych zja­wi­sko to jest na­to­miast nie­za­po­mnia­nym prze­ży­ciem i wie­le osób wy­bie­ra się za koło pod­bie­gu­no­we spe­cjal­nie po to, by nocą ob­ser­wo­wać słoń­ce su­ną­ce le­ni­wie nad ho­ry­zon­tem. Naj­bar­dziej zna­nym miej­scem ta­kich ob­ser­wa­cji jest na­tu­ral­nie Przy­lą­dek Pół­noc­ny.

Go­rzej jest z nocą po­lar­ną, pod­czas któ­rej na pół­noc­nych krań­cach kra­ju na­wet przez kil­ka mie­się­cy pa­nu­je ciem­ność. Dla miesz­kań­ców pół­noc­nej Nor­we­gii jest to co praw­da nor­mal­ne zja­wi­sko, ale mimo to wie­le osób cier­pi wte­dy na de­pre­sję spo­wo­do­wa­ną bra­kiem świa­tła sło­necz­ne­go.

Zo­rza po­lar­na In­nym fa­scy­nu­ją­cym zja­wi­skiem na­tu­ral­nym jest zo­rza po­lar­na, zna­na rów­nież pod ła­ciń­ską na­zwą au­ro­ra bo­re­alis. Zja­wi­sko to moż­na ob­ser­wo­wać zimą w ca­łej pół­noc­nej Nor­we­gii. Spek­ta­ku­lar­ne, zie­lo­no-nie­bie­skie świa­tła po­wsta­ją dzię­ki wia­trom sło­necz­nym i stru­mie­niom czą­stek ude­rza­ją­cym w at­mos­fe­rę Zie­mi. Ko­lor świetl­nych war­ko­czy za­le­ży od pier­wiast­ków, na któ­re tra­fią cząst­ki w at­mos­fe­rze; nie­bie­skie to azot, a żół­to-zie­lo­ne to tlen.

Zo­rza po­lar­na jest naj­le­piej wi­docz­na póź­ną je­sie­nią i wcze­sną wio­sną, głów­nie w pół­noc­nych re­gio­nach kra­ju, ale przy odro­bi­nie szczę­ścia zo­ba­czyć ją moż­na tak­że w Oslo czy Ber­gen. Po­ja­wia­niu się zo­rzy sprzy­ja­ją ni­skie tem­pe­ra­tu­ry. Czas trwa­nia zo­rzy może wa­hać się od kil­ku mi­nut do kil­ku­na­stu go­dzin, przy czym do jej ob­ser­wa­cji ko­niecz­ne jest cał­ko­wi­cie bez­chmur­ne nie­bo.

Flora i fauna

Flora

Po­łu­dnio­wą Nor­we­gię po­ra­sta­ją lasy mie­sza­ne i li­ścia­ste, pół­noc­ną zaś lasy so­sno­we i świer­ko­we oraz sub­ark­tycz­ne lasy brzo­zo­we. Na da­le­kiej pół­no­cy wy­stę­pu­je bez­drzew­na ro­ślin­ność ark­tycz­no-gór­ska, zbli­żo­na do tun­dry. Drze­wa igla­ste prze­rze­dza­ją się na wy­so­ko­ści oko­ło 900 m n.p.m. w kie­run­ku po­łu­dnio­wym, a na te­re­nach Finn-mar­ku już na wy­so­ko­ści 450 m, aby znik­nąć cał­ko­wi­cie w stre­fie brzóz, gdzie do­dat­ko­wo wy­stę­pu­je tak­że osi­ka oraz gór­ski je­sion. Dwie­ście me­trów wy­żej brzo­za zo­sta­je za­stą­pio­na przez brzo­zę kar­ło­wa­tą i wierz­bę, a po­wy­żej stre­fy la­sów ster­czą już tyl­ko gołe gór­skie szczy­ty. Na ob­sza­rze Nor­we­gii moż­na do­szu­kać się oko­ło 2 tys. ga­tun­ków ro­ślin, ale część z nich wy­stę­pu­je tyl­ko lo­kal­nie. Wio­sną su­ro­we pła­sko­wy­że Har­dan­ge­rvid­da i Jo­tun­he­imen po­kry­wa­ją się ko­bier­ca­mi dzi­kich kwia­tów o pięk­nych ży­wych bar­wach. Jesz­cze pięk­niej wio­sna wy­glą­da w do­li­nach fior­dów na za­chod­nim wy­brze­żu, gdzie ogrom­na ilość ga­tun­ków dzi­kich ro­ślin znaj­du­je do­bre wa­run­ki we­ge­ta­cji dzię­ki wil­got­ne­mu kli­ma­to­wi.

Fauna

Ssa­ki Więk­sze zwie­rzę­ta dra­pież­ne, ta­kie jak ry­sie, wil­ki czy niedź­wie­dzie wy­stę­pu­ją prak­tycz­nie tyl­ko w nie­do­stęp­nych re­jo­nach pół­no­cy kra­ju. Na ar­chi­pe­la­gu wysp Sval­bard bia­łych niedź­wie­dzi jest wię­cej niż sa­mych miesz­kań­ców, ich licz­bę sza­cu­je się na oko­ło 4 tys. Do po­wszech­nie spo­ty­ka­nych dzi­kich zwie­rząt w Nor­we­gii na­le­żą re­ni­fe­ry, le­min­gi, lisy, wy­dry, bor­su­ki oraz kuny. Bar­dzo po­pu­lar­ny jest łoś, a na za­chod­nim wy­brze­żu licz­nie wy­stę­pu­je czer­wo­ny je­leń. W Nor-we­gii ho­du­je się oko­ło 2 mln owiec i 200 tys. re­ni­fe­rów, któ­rych sta­da w więk­szo­ści na­le­żą do Sa­amów. Ostat­nie dzi­kie re­ni­fe­ry w Euro-pie w ilo­ści oko­ło 15 tys. sztuk za­miesz­ku­ją ob­sza­ry Har­dan­ge­rvid­da oraz przy­le­głe te­re­ny gór­skie.

Pta­ki Żyje tu rów­nież bar­dzo duża licz­ba ga­tun­ków pta­ków, w tym dra­pież­ne orły, my­szo­ło­wy i so­ko­ły. Wśród mor­skich po­pu­lar­ne są m.in. mewy trój­pal­cza­ste, ry­bi­twy, nu­rzy­ki i ma­sko­nu­ry. Wiel­kie ko­lo­nie pta­ków na wy­spach Run­de czy Lo­vund są ce­lem wy­cie­czek tu­ry­stów i fo­to­gra­fów. Szcze­gól­nie po­pu­lar­nym te­ma­tem zdjęć są ma­sko­nu­ry wy­glą­da­ją­ce ni­czym skrzy­żo­wa­nie pin­gwi­na z pa­pu­gą. Nor­we­skie lasy za­miesz­ku­je głu­szec, cie­trzew, kil­ka ga­tun­ków sowy, dzię­cioł oraz pta­ki dra­pież­ne, a je­zio­ra i ba­gna są do­mem żu­ra­wi, ła­bę­dzi, per­ko­zów, gęsi, ka­czek i wie­lu ga­tun­ków pta­ków bro­dzą­cych.

Ryby W przy­brzeż­nych wo­dach spo­tkać moż­na foki i wie­lo­ry­by, choć z po­wo­du dzia­łal­no­ści czło­wie­ka nie wy­stę­pu­ją one już tak po­wszech­nie, jak daw­niej. Wody Nor­we­gii bo­ga­te są w wie­le ga­tun­ków ryb, ta­kich jak dorsz, łu­pacz, czar­niak, ma­kre­la czy ha­li­but. Je­dy­ną rybą zdol­ną żyć za­rów­no w sło­nej, jak i słod­kiej wo­dzie, jest ło­soś, któ­ry do cza­su osią­gnię­cia doj­rza­ło­ści żyje w mo­rzu, po czym pły­nie w górę rze­ki na tar­ło, by tam za­koń­czyć ży­cie. Mło­de ło­so­sie wraz z wio­sen­ny­mi spły­wa­mi wra­ca­ją do mo­rza. W wo­dach Nor­we­gii ob­fi­cie wy­stę­pu­ją rów­nież kre­wet­ki, mał­że, kra­by oraz inne sko­ru­pia­ki, sta­no­wią­ce przy­smak w nad­mor­skich re­stau­ra­cjach.

Parki narodowe

Przy­ro­da kra­ju nie­wie­le zo­sta­ła zmie­nio­na przez czło­wie­ka, a ob­sza­ry naj­bar­dziej dzi­kie chro­nio­ne są jako par­ki na­ro­do­we. Jako pierw­szy w 1962 r. po­wstał park Ron­da­ne, a dzi­siaj jest ich aż 44, cze­go sie­dem znaj­du­je się na ar­chi­pe­la­gu wysp Sval­bard, a je­den obej­mu­je pod­wod­ny ob­szar wo­kół wysp na po­łu­dnie od Oslo. Par­ki zaj­mu­ją po­nad 17% po­wierzch­ni kra­ju. Naj­więk­szym par­kiem jest Har­dan­ge­rvid­da, ogrom­ny gór­ski pła­sko­wyż, naj­więk­szy w Eu­ro­pie. Mimo że znaj­du­je się on w środ­ko­wej czę­ści kra­ju, da­le­ko od koła pod­bie­gu­no­we­go, za­miesz­ku­ją go ta­kie zwie­rzę­ta, jak lis ark­tycz­ny, sowa śnież­na oraz ogrom­ne sta­da dzi­kich re­ni­fe­rów. W par­ku jest wie­le szla­ków tu­ry­stycz­nych, jest to tak­że po­pu­lar­ne miej­sce po­lo­wań i węd­ko­wa­nia. Inny zna­ny park to góry Jo­tun­he­imen. Mie­ści się tu naj­wyż­szy szczyt Nor­we­gii Gal­dhøpig­gen (2469 m n.p.m.) oraz wie­le lo­dow­ców. Jest to naj­bar­dziej po­pu­lar­ny cel wę­dró­wek gór­skich, a ma­syw Hur­run­ga­ne jest ulu­bio­nym miej­scem wspi­nacz­ko­wym. Rów­nie po­pu­lar­ny, choć nie­co mniej­szy jest park Ron­da­ne, le­żą­cy bli­sko dro­gi Oslo–Tron­dhe­im. Inne par­ki obej­mu­ją lo­dow­ce Jo­ste­dals­bre­en i Svar­ti­sen, czy ostat­nie pier­wot­ne lasy, jak park Gu­tu­lia. Nor­we­go­wie od wie­ków byli wy­jąt­ko­wo bli­sko zwią­za­ni z przy­ro­dą. Nie przez przy­pa­dek mot­tem kra­ju, po­wsta­łym pod­czas two­rze­nia pierw­szej kon­sty­tu­cji w Eid­svoll w 1814 r. są sło­wa „Zjed­no­cze­ni i wier­ni do­pó­ki trwa Do­vre” (Enig og tro til Do­vre fal­ler). Gór­ski ma­syw Do­vre w środ­ko­wej czę­ści kra­ju jest naj­więk­szym ob­sza­rem chro­nio­nym i sym­bo­lem Nor­we­gii. Wię­cej o par­kach na­ro­do­wych prze­czy­tać moż­na na stro­nie www.mil­jødi­rek­to­ra­tet.no.

Ludność

Pod ko­niec 2014 r. licz­ba lud­no­ści wy­no­si­ła tro­chę po­nad 5 mln miesz­kań­ców, co w prze­li­cze­niu na km² czy­ni z Nor­we­gii naj­rza­dziej za­lud­nio­ny po Is­lan­dii kraj Eu­ro­py (13 os./km²). W mia­stach miesz­ka 75% miesz­kań­ców – sama aglo­me­ra­cja Oslo sku­pia 12% lud­no­ści kra­ju. Do naj­więk­szych miast na­le­żą: Oslo (613 tys.), Ber­gen (263 tys.), Tron­dhe­im (176 tys.), a tak­że Sta­van­ger (127 tys.). Po­zo­sta­łe ośrod­ki miej­skie nie prze­kra­cza­ją 100 tys. miesz­kań­ców.

Struktura etniczna

Wśród na­ro­do­wo­ści zde­cy­do­wa­nie do­mi­nu­ją Nor­we­go­wie (87% lud­no­ści kra­ju). W pół­noc­nej czę­ści Nor­we­gii miesz­ka oko­ło 45 tys. Sa­amów i Fi­nów, na po­łu­dniu zaś nie­wiel­ka licz­ba Duń­czy­ków i Szwe­dów. Po 2004 r. do Nor­we­gii na­pły­nę­ła fala emi­gran­tów za­rob­ko­wych z Pol­ski, któ­rzy sta­no­wią obec­nie naj­licz­niej­szą gru­pę na­pły­wo­wą (we­dług ofi­cjal­nych da­nych ze stycz­nia 2014 r. ich licz­bę sza­cu­je się na 86 tys., co sta­no­wi po­nad 1,7% lud­no­ści kra­ju, nie­ofi­cjal­nie licz­bę Po­la­ków pra­cu­ją­cych w Nor­we­gii sza­cu­je się jed­nak na ok. 120 tys.). Spo­ro jest rów­nież imi­gran­tów, prze­waż­nie z Azji, Afry­ki oraz kra­jów by­łej Ju­go­sła­wii. Uzy­ska­nie po­zwo­le­nia na po­byt dla oby­wa­te­li spo­za Unii Eu­ro­pej­skiej nie jest jed­nak ła­twe, po­nie­waż wła­dze Nor­we­gii ści­śle kon­tro­lu­ją przy­pływ osób pra­gną­cych osie­dlić się tu na sta­łe.

Religia

Chrze­ści­jań­stwo przy­by­ło do Nor­we­gii w VIII w. wraz z ir­landz­ki­mi mni­cha­mi, ale to Ola­fa II Ha­ralds­so­na – pierw­sze­go nor­we­skie­go świę­te­go – uwa­ża się za tego, któ­ry na prze­ło­mie X i XI w. na­wró­cił kraj na wia­rę chrze­ści­jań­ską. Naj­więk­szy jed­nak wpływ na dzi­siej­sze re­li­gij­ne ob­li­cze Nor­we­gii wy­war­ła re­for­ma­cja. W XVI w. na tych zie­miach przy­jął się lu­te­ra­nizm, któ­ry szyb­ko stał się re­li­gią na­ro­do­wą. Obec­nie po­nad 75% miesz­kań­ców kra­ju na­le­ży do Ko­ścio­ła nor­we­skie­go, czy­li na­ro­do­we­go od­po­wied­ni­ka Ko­ścio­ła ewan­ge­lic­ko-au­gs­bur­skie­go (lu­te­rań­skie­go). Ofi­cjal­nie gło­wą Ko­ścio­ła po­zo­sta­je król Nor­we­gii, któ­ry po­dej­mu­je roz­strzy­ga­ją­ce de­cy­zje w wy­jąt­ko­wo de­li­kat­nych czy trud­nych spra­wach, np. do­ty­czą­cych do­pusz­cze­nia ko­biet do funk­cji ka­płań­skich. Wie­le osób wy­po­wia­da się jed­nak za roz­dzia­łem Ko­ścio­ła od pań­stwa i wy­stę­pu­je ze swo­ich wspól­not.

Inne wyznania

Do in­nych re­li­gii wy­zna­wa­nych w Nor­we­gii na­le­żą w spo­rej mie­rze wy­zna­nia chrze­ści­jań­skie. Spo­ty­ka się więc ka­to­li­ków (121 tys.), zie­lo­no­świąt­kow­ców (39 tys.), me­to­dy­stów (10 tys.), bap­ty­stów (10 tys.), Ad­wen-ty­stów Dnia Siód­me­go (5 tys.), pra­wo­sław­nych (13 tys.) oraz wy­znaw­ców Ko­ścio­ła szwedz­kie­go (20 tys.), a tak­że Ko­ścio­ła is­landz­kie­go (6,5 tys.). Po­nad­to miesz­ka­ją tu wy­znaw­cy is­la­mu (120 tys.), bud­dy­ści (16 tys.), świad­ko­wie Je­ho­wy (12 tys.), hin­du­si (6,5 tys.), wy­znaw­cy si­khi­zmu (3 tys.), ży­dzi (1 tys.) oraz człon­ko­wie sto­wa­rzy­sze­nia ide­olo­gicz­ne­go o na­zwie Unia Hu­ma­ni­stycz­na i Etycz­na (80 tys.).

Katolicyzm

Ko­ściół rzym­sko­ka­to­lic­ki jest obec­ny w Nor-we­gii od wie­ków, ale nie ma obec­nie po­zy­cji do­mi­nu­ją­cej. Spo­śród wy­znaw­ców ka­to­li­cy­zmu po­nad 60% to oso­by uro­dzo­ne za gra­ni­cą, któ­re wy­emi­gro­wa­ły do Nor­we­gii. Kraj jest po­dzie­lo­ny na trzy bi­skup­stwa (Oslo, Tron­dhe­im i Trom­sø) oraz 31 pa­ra­fii. Więk­szość ko­ścio­łów ka­to­lic­kich zbu­do­wa­no na po­łu­dniu kra­ju i trud­no mó­wić o ty­po­wo na­ro­do­wych ko­ścio­łach, ta­kich jak np. pol­skie. W jed­nej świą­ty­ni od­pra­wia­ne są na­bo­żeń­stwa we­dług okre­ślo­ne­go gra­fi­ku, np. w pierw­szą nie­dzie­lę mie­sią­ca po an­giel­sku, w dru­gą po nor­we­sku, w trze­cią po pol­sku, w czwar­tą po wiet­nam­sku. O bro­szu­rę in­for­ma­cyj­ną do­ty­czą­cą ko­ścio­łów ka­to­lic­kich na te­re­nie ca­łe­go kra­ju moż­na py­tać w du­żych biu­rach in­for­ma­cji tu­ry­stycz­nej, bądź też po­brać ją ze stro­ny in­ter­ne­to­wej www.ka­tolsk.no/nor­ge/mes­se­ti­der.pdf. Bro-szu­ra po­da­je tak­że in­for­ma­cje o mszach w ję­zy­ku pol­skim w wy­bra­nych mia­stach Nor­we­gii.

Obyczaje i tradycje

Nor­we­go­wie są bar­dzo dum­ni ze swych ko­rze­ni i pie­czo­ło­wi­cie pie­lę­gnu­ją tra­dy­cje kul­tu­ro­we, cze­go naj­bar­dziej wi­docz­nym ele­men­tem są stro­je lu­do­we (norw. bu­nad) o róż­nej ko­lo­ry­sty­ce, wzo­rach i ele­men­tach (w za­leż­no­ści od re­gio­nu), ubie­ra­ne przy róż­nych uro­czy­sto­ściach i świę­tach za­rów­no pań­stwo­wych, jak i ro­dzin­nych. Naj­wię­cej wi­dać ich pod­czas ob­cho­dów świę­ta na­ro­do­we­go, 17 maja, gdy w ca­łym kra­ju od­by­wa­ją się uro­czy­ste pa­ra­dy.

Muzea ludowe

W ca­łym kra­ju są rów­nież licz­ne mu­zea lu­do­we, przed­sta­wia­ją­ce bu­dow­nic­two oraz kul­tu­rę od­ręb­ną dla każ­de­go re­gio­nu. War­to zaj­rzeć choć do jed­ne­go z nich, by po­znać ory­gi­nal­ny styl, w ja­kim daw­niej bu­do­wa­no tu­taj domy. Miej­sca te naj­le­piej zwie­dzać z prze­wod­ni­kiem oraz w cza­sie wa­ka­cji, kie­dy to moż­na przy­glą­dać się pra­cy rze­mieśl­ni­ków, skosz­to­wać tra­dy­cyj­nych wy­pie­ków i ku­pić coś na pa­miąt­kę.

Baśnie

Bar­dzo po­pu­lar­ne jest opo­wia­da­nie ba­śni, w któ­rych do­mi­nu­ją­cą rolę od­gry­wa­ją róż­ne nad­na­tu­ral­ne stwo­ry. Naj­więk­szą po­pu­lar­no­ścią wśród nich cie­szy się troll, któ­ry z cza­sem stał się jed­nym z sym­bo­li Nor­we­gii (moż­na go zna­leźć w każ­dym skle­pie z pa­miąt­ka­mi). Jak gło­szą le­gen­dy, isto­ty te miesz­ka­ją w gę­stych la­sach, na ośnie­żo­nych szczy­tach gór lub w głę­bo­kich fior­dach. Przy­bie­ra­ją róż­ny wy­gląd, ale prze­waż­nie mają po czte­ry pal­ce u rąk i nóg, dłu­gi nos, duży brzuch oraz ogon za­koń­czo­ny pę­dzel­kiem wło­sów. Po­dob­no nie są wro­go na­sta­wio­ne do lu­dzi, ale by­wa­ją zło­śli­we i wy­rzą­dza­ją róż­ne pso­ty.

Sagi

Waż­ne miej­sce w kul­tu­rze nor­we­skiej zaj­mu­ją sagi – śre­dnio­wiecz­ne, ust­nie prze­ka­zy­wa­ne hi­sto­rie opo­wia­da­ją­ce o ży­ciu i do­ko­na­niach ów­cze­snych lu­dzi. Wie­le z nich spi­sa­li is­landz­cy skal­do­wie, po­tom­ko­wie nor­we­skich wi­kin­gów, i te za­cho­wa­ły się do dzi­siej­szych cza­sów. Pa­mięć o epo­ce wi­kin­gów, kie­dy kraj prze­ży­wał okres swo­jej naj­więk­szej świet­no­ści, na­bra­ła szcze­gól­ne­go zna­cze­nia pod­czas od­ra­dza­nia się świa­do­mo­ści na­ro­do­wej w po­cząt­kach XIX w. Dziś licz­ne po­zo­sta­ło­ści z tego okre­su są pie­czo­ło­wi­cie pie­lę­gno­wa­ne, i wie­le z nich oglą­dać moż­na w mu­ze­ach, ta­kich cho­ciaż­by jak Mu­zeum Ło­dzi Wi­kin­gów w Oslo, je­dy­nym tego typu miej­scu w ca­łej Nor­we­gii. Pa­mięć o „zło­tych wie­kach” do­ty­czy rów­nież cha­rak­te­ry­stycz­nych dla Nor­we­gii ko­ścio­łów sta­vkir­ke, bę­dą­cych do dziś ży­wym przy­kła­dem naj­wyż­sze­go kunsz­tu śre­dnio­wiecz­nych bu­dow­ni­czych i sny­ce­rzy.

Wielcy Norwegowie

Ele­men­tem bu­du­ją­cym toż­sa­mość na­ro­do­wą Nor­we­gów jest pa­mięć o słyn­nych po­sta­ciach wy­wo­dzą­cych się z tego przez wie­ki bied­ne­go, i ży­ją­ce­go w cie­niu swo­ich są­sia­dów kra­ju; od­kryw­cach (Ro­ald Amund­sen, Thor Hey­er­dahl, Fri­djof Nan­sen), ar­ty­stach (Bjørn­stjer­ne Bjørn­son, J.C. Dahl, Olav Duun, Edvard Grieg, Knut Ham­sun, Hen­rik Ib­sen, Edvard Munch), a w koń­cu gwiaz­dach cza­sów współ­cze­snych, czy­li spor­tow­cach (Son­dre Nor­he­im, Las­se Kjus, Kje­til An­dré Aamodt, Tore An­dré Flo, Pet­ter Nor­thug, Bjørn Einar Ro­møren, Tom Hil­de, Ma­rit Bjør­gen).

Flaga

Spo­so­bem pod­kre­śla­nia toż­sa­mo­ści jest wy­wie­sza­nie fla­gi na­ro­do­wej na masz­cie przed swo­im do­mem. Wisi ona nie tyl­ko w dniach świąt na­ro­do­wych, ale tak­że na co dzień. Zwy­czaj ten nie jest zresz­tą cha­rak­te­ry­stycz­ny tyl­ko dla Nor­we­gii i spo­tkać się z nim moż­na rów­nież w Szwe­cji, Da­nii jak i Fin­lan­dii.

Kontakt z naturą

Góry cią­gną­ce się wzdłuż ca­łe­go kra­ju są dziś atrak­cją tu­ry­stycz­ną, ale dla tu­tej­szych miesz­kań­ców przez wie­ki sta­no­wi­ły ba­rie­rę czę­sto nie do prze­by­cia, i wie­le osób stra­ci­ło w nich ży­cie pod­czas zi­mo­wych prze­praw. Po­dob­nie było z mo­rzem, któ­re z jed­nej stro­ny ży­wi­ło, a z dru­giej co roku za­bie­ra­ło w swo­je od­mę­ty że­gla­rzy i ry­ba­ków. Pod­czas gdy w in­nych kra­jach lu­dzie oswa­ja­li przy­ro­dę, z cza­sem zdo­by­wa­jąc nad nią cał­ko­wi­tą kon­tro­lę, w Nor­we­gii jesz­cze dziś czło­wiek czę­sto musi ska­pi­tu­lo­wać przed jej ka­pry­sa­mi. Szcze­gól­nie wy­raź­nie wi­dać to pod­czas zimy, gdy za­my­ka się wie­le dróg, bo­wiem z po­kry­wa­ją­cą je wie­lo­me­tro­wą war­stwą śnie­gu nie spo­sób jest wal­czyć.

Ży­cie w tak trud­nych wa­run­kach wy­ro­bi­ło w Nor­we­gach swe­go ro­dza­ju po­ko­rę i sza­cu­nek do przy­ro­dy, któ­ry z cza­sem prze­kształ­cił się w bli­skie do niej przy­wią­za­nie. Dziś śmia­ło moż­na po­wie­dzieć, że po­trze­ba bli­skie­go kon­tak­tu z na­tu­rą jest na­ro­do­wą ce­chą Nor­we­gów.

Hytte

Po­nad po­ło­wa miesz­kań­ców kra­ju po­sia­da swój ca­ło­rocz­ny do­mek let­ni­sko­wy (hyt­te), gdzie w oto­cze­niu dzie­wi­czych kra­jo­bra­zów spę­dza każ­dą moż­li­wą chwi­lę. Hyt­te mogą być zlo­ka­li­zo­wa­ne na wy­spach (tak­że tych na je­zio­rach!), w gó­rach, la­sach – byle z dala od miej­skiej za­bu­do­wy. Zda­rza się, że zimą Nor­we­go­wie do­jeż­dża­ją do swo­ich hyt­te na bar­dzo po­pu­lar­nych w Skan­dy­na­wii sku­te­rach śnież­nych. Na­to­miast do dom­ków zbu­do­wa­nych na nie­któ­rych wy­spach nie do­cie­ra ko­mu­ni­ka­cja pu­blicz­na i trze­ba dys­po­no­wać pry­wat­nym wod­nym środ­kiem trans­por­tu. Oczy­wi­ście prze­waż­nie w po­bli­żu hyt­te nie ma skle­pów ani in­nych punk­tów usłu­go­wych, dla­te­go na­le­ży za­brać ze sobą od­po­wied­nią ilość pro­wian­tu i in­nych po­trzeb­nych rze­czy.

Turystyka górska

Za­mi­ło­wa­nie do ak­tyw­ne­go sty­lu spę­dza­nia wol­ne­go cza­su po­wo­du­je, że la­tem na gór­skich szla­kach tu­ry­stycz­nych spo­tkać moż­na głów­nie Nor­we­gów, a nie za­gra­nicz­nych tu­ry­stów. W szko­łach or­ga­ni­zo­wa­ne są co­rocz­nie obo­wiąz­ko­we dni jaz­dy na nar­tach, a więk­szość pocz­tó­wek wy­da­wa­nych przez prze­mysł tu­ry­stycz­ny przed­sta­wia kra­jo­bra­zy, a nie atrak­cje kul­tu­ro­we.

Ekologia

Nor­we­go­wie bar­dzo dba­ją o śro­do­wi­sko na­tu­ral­ne, tak więc nie ma mowy o za­śmie­ca­niu dróg lub miejsc pu­blicz­nych, nie wspo­mi­na­jąc już o la­sach czy gó­rach. Oczy­wi­ście cen­tra du­żych miast, np. Oslo czy Ber­gen, nie są ide­al­nie czy­ste, ale zde­cy­do­wa­na więk­szość mia­ste­czek i do­mów jest bar­dzo za­dba­na i schlud­na.

Tolerancja

Spo­łe­czeń­stwa skan­dy­naw­skie na­le­żą do jed­nych z naj­bar­dziej li­be­ral­nych w Eu­ro­pie, i Nor­we­gia nie sta­no­wi tu wy­jąt­ku. Da­le­ko idą­ca to­le­ran­cja do­ty­czy wszel­kich sfer ży­cia, od oby­cza­jo­wej (związ­ki ho­mo­sek­su­al­ne są le­gal­ne od 1993 r., a od 2009 r. jako szó­sty kraj na świe­cie Nor­we­gia uzna­ła mał­żeń­stwa osób tej sa­mej płci), po po­li­tycz­ną. Dowo-dem na to jest sym­pa­tia, jaką w 2001 r. wzbu­dzi­ło mał­żeń­stwo na­stęp­cy tro­nu, księ­cia Håko­na Ma­gnu­sa z Met­te-Ma­rit Tjes­sen Hob­by, byłą kel­ner­ką, któ­ra w prze­szło­ści za­ży­wa­ła nar­ko­ty­ki i mia­ła czte­ro­let­nie­go wów­czas syna z prze­by­wa­ją­cym w wię­zie­niu han­dla­rzem nar­ko­ty­ków. Zwy­kli oby­wa­te­le szyb­ko uzna­li, że ksią­żę ma pra­wo do mi­ło­ści jak każ­dy inny oby­wa­tel, a Met­te-Ma­rit za­skar­bi­ła so­bie sym­pa­tię, gdy pu­blicz­nie przy­zna­ła się do burz­li­wej prze­szło­ści i za­pew­ni­ła, że u boku księ­cia za­cznie „nowe ży­cie”.

Przestrzeganie prawa

Tak otwar­ty sto­su­nek do kwe­stii spo­łecz­nych ma w Nor­we­gii opar­cie w sil­nie za­ko­rze­nio­nym sza­cun­ku do pań­stwa i jego in­sty­tu­cji. Nor­we­go­wie do­kład­nie prze­strze­ga­ją prze­pi­sów, i nie ma w tym kra­ju mowy o „do­ga­dy­wa­niu się” z urzęd­ni­ka­mi czy po­li­cją. Przy tym apa­rat pań­stwo­wy funk­cjo­nu­je nad­zwy­czaj spraw­nie, a po­ziom ko­rup­cji na­le­ży do naj­niż­szych na świe­cie.

Sza­cu­nek do pra­wa wi­dać wy­raź­nie na­wet w co­dzien­nych sy­tu­acjach. Je­śli nie wol­no w ja­kimś miej­scu pa­lić, to nikt tego nie zro­bi, a je­że­li usta­wio­no znak ogra­ni­cze­nia pręd­ko­ści – nikt nie po­je­dzie szyb­ciej. Za­ka­zów jest jed­nak nie­wie­le – i tak nie ma za­ka­zu dep­ta­nia traw­ni­ków czy ogól­ne­go za­ka­zu fo­to­gra­fo­wa­nia w mu­ze­ach, a je­śli już cze­goś ro­bić nie wol­no, to na­praw­dę z istot­nych wzglę­dów.

Więk­szość nor­we­skich zwy­cza­jów nie róż­ni się od ogól­no­eu­ro­pej­skich (w tym tak­że pol­skich) za­cho­wań. Chcąc więc od­po­wied­nio się za­cho­wać, wy­star­czy prze­strze­gać ogól­nych za­sad sa­vo­ir-vi­vre’u. Je­śli ktoś nie jest cze­goś pew­ny (np. jak i z czym jeść re­gio­nal­ne da­nie), wy­star­czy za­py­tać, a na pew­no znaj­dzie się oso­ba, któ­ra udzie­li wy­czer­pu­ją­cych ob­ja­śnień.

Kuchnia

Po­dró­żu­jąc po Nor­we­gii, moż­na na­brać prze­ko­na­nia, że na­ro­do­wym da­niem Nor-we­gów jest piz­za, po­da­wa­na wszę­dzie – od bud­ki na par­kin­gu po eks­klu­zyw­ną re­stau­ra­cję w cen­trum Oslo. Piz­zę je się rów­nież w nor­we­skich do­mach, a naj­po­pu­lar­niej­sza z nich, mro­żo­na Gran­dio­sa, sprze­da­wa­na jest co roku w ilo­ści 20 mln sztuk.

Szybkie dania

Oprócz piz­ze­rii po­pu­lar­ne są rów­nież re­stau­ra­cje z kuch­nią da­le­ko­wschod­nią (wiet­nam­ską, chiń­ską, hin­du­ską, a na­wet ja­poń­ską), ofe­ru­ją­ce duże por­cje smacz­ne­go je­dze­nia po umiar­ko­wa­nych ce­nach (100−150 Nkr).

Pra­wie wszę­dzie moż­na ku­pić prze­ką­ski: da­nia w sty­lu ham­bur­ge­ra oraz kieł­ba­ski z chle­bem, fryt­ka­mi lub w cie­ście (od 65 Nkr za por­cję).

Dania narodowe

W re­stau­ra­cjach po­da­je się oczy­wi­ście spo­ro dań na­ro­do­wych, ta­kich jak ma­ry­no­wa­ny ło­soś (gra­vlaks) czy får-i-kål, czy­li po­traw­ka ja­gnię­ca z ka­pu­stą. Po­pu­lar­na jest rów­nież dzi­czy­zna, zwłasz­cza mię­so re­ni­fe­ra i ło­sia. Naj­czę­ściej spo­ty­ka­ne są jed­nak po­tra­wy z ryb i owo­ców mo­rza, do któ­rych Nor­we­gia ma pra­wie nie­ogra­ni­czo­ny do­stęp. Dorsz, śledź, ło­soś i pstrąg są po­da­wa­ne na naj­róż­niej­sze spo­so­by. Do naj­po­pu­lar­niej­szych tra­dy­cyj­nych po­traw ryb­nych na­le­żą fi­ske­bol­ler, czy­li kul­ki z mie­lo­nej ryby oraz bar­dzo smacz­ne ko­tle­ci­ki ryb­ne – fi­ske­ka­ker. Przy­go­to­wu­je się je z dor­sza, siei, pstrą­ga czy na­wet ło­so­sia. Moż­na je do­stać w sto­isku ryb­nym w każ­dym su­per­mar­ke­cie. Z za­chod­nie­go wy­brze­ża (Ve­stlan­det) wy­wo­dzi się fi­ske­gra­teng, czy­li mie­szan­ka ryb i ma­ka­ro­nu za­pie­ka­na z so­sem be­sza­me­lo­wym i żół­tym se­rem. Pod­czas wi­zy­ty w Nor­we­gii war­to też spró­bo­wać pro­stej, ale bar­dzo smacz­nej zupy ryb­nej (fi­ske­sup­pe). W przy­droż­nych go­spo­dach (Vert­shus lub Ve­ikro) naj­po­pu­lar­niej­szy­mi po­zy­cja­mi menu są albo lak­se­ko­te­let­ter (ko­tle­ty z ło­so­sia) z ziem­nia­ka­mi i mi­ze­rią, albo kjøt­t­ka­ker, czy­li pul­pe­ci­ki mię­sne po­da­wa­ne z re­gu­ły z ziem­nia­ka­mi, sur­kål (go­to­wa­na kwa­śna ka­pu­sta z kmin­kiem) i tyt­te­bær (bo­rów­ki). Bar­dzo smacz­ne są duże kre­wet­ki (fri­ske re­ker) ser­wo­wa­ne z ma­jo­ne­zem, cy­try­ną, ma­słem i ba­giet­ką. W menu re­stau­ra­cji zna­leźć moż­na rów­nież świe­że raki, kra­by, ho­ma­ry, ostry­gi i mał­że.

Od lu­te­go do kwiet­nia po­da­wa­ny jest ikrzak dor­sza z Lo­fo­tów (lo­fot­skrei). W okre­sie Bo­że­go Na­ro­dze­nia na do­mo­wych sto­łach po­ja­wia się dorsz ma­ry­no­wa­ny w ługu (lu­te­fisk) oraz ma­ry­no­wa­ny śledź (spe­ke­sild).

Grill

Ro­dzi­me, nor­we­skie spe­cja­ły spo­ro jed­nak kosz­tu­ją i za nie­wy­szu­ka­ną ko­la­cję dla dwóch osób trze­ba za­pła­cić oko­ło 600 Nkr. Dla­te­go wśród tu­ry­stów o mniej za­sob­nych port­fe­lach bar­dzo po­pu­lar­ne jest sa­mo­dziel­ne ło­wie­nie ryb i przy­rzą­dza­nie ich na gril­lu. Jed­no­ra­zo­we gril­le (ok. 40 Nkr) do­stęp­ne są w więk­szo­ści skle­pów. Nie ma­jąc smy­kał­ki do węd­ko­wa­nia, sko­rzy­stać moż­na ze smacz­nych i sto­sun­ko­wo ta­nich mro­żo­nych ryb czy du­żych kre­we­tek.

Popularne dania

W re­stau­ra­cjach czę­sto spo­ty­ka­ny jest tzw. kold­bord, stół szwedz­ki, na któ­rym moż­na zna­leźć róż­no­rod­ne sa­łat­ki, mię­sa, sery i owo­ce. Naj­po­pu­lar­niej­szym do­dat­kiem do dań mię­snych są, po­dob­nie jak w na­szym kra­ju, ziem­nia­ki. Praw­dzi­wy Nor­weg nie wy­obra­ża so­bie obia­du bez ziem­nia­ków na sto­le. In­nym nor­we­skim bo­gac­twem jest runo le­śne. Bar­dzo lu­bia­ne są tu m.in. ja­go­dy, ma­li­ny i mo­rosz­ki. Czę­sto sta­no­wią one pod­sta­wę wy­śmie­ni­tych de­se­rów. Zbie­ra­nie grzy­bów jest na­to­miast w Nor­we­gii mało po­pu­lar­ne, ze wzglę­du na oba­wę przed za­tru­ciem.

Przy­pra­wy sto­su­je się bar­dzo oszczęd­nie, w po­wszech­nym uży­ciu, jak w ca­łej Skan­dy­na­wii, są prak­tycz­nie je­dy­nie sól, pieprz oraz kar­da­mon, do­da­wa­ny do ciast.

Alkohol

Al­ko­hol jest w Nor­we­gii pro­duk­tem re­gla­men­to­wa­nym. Po wpro­wa­dze­niu pro­hi­bi­cji w 1919 r. pań­stwo na­dal utrzy­mu­je mo­no­pol na sprze­daż na­po­jów wy­so­ko­pro­cen­to­wych, któ­re do­stęp­ne są tyl­ko w sie­ci 295 pań­stwo­wych skle­pów Vin­mo­no­po­let. Po­zwo­le­nie na za­kup al­ko­ho­lu po­wy­żej 22% mają oso­by, któ­re ukoń­czy­ły 20 lat. Ko­lej­nym czyn­ni­kiem ogra­ni­cza­ją­cym spo­ży­cie są wy­jąt­ko­wo wy­so­kie ceny al­ko­ho­lu, się­ga­ją­ce 400 Nkr za 0,7 li­tra wód­ki. Miesz­kań­cy ra­dzą so­bie z tym pro­ble­mem, wy­ra­bia­jąc al­ko­hol spo­so­bem do­mo­wym, co ma szcze­gól­nie bo­ga­tą tra­dy­cję w środ­ko­wej czę­ści kra­ju, w re­gio­nie Trøn­de­lag.

Je­dy­nie piwo (norw. øl) do­stęp­ne jest w po­wszech­nej sprze­da­ży, lecz i tu wpro­wa­dzo­no ogra­ni­cze­nie. Dzia­ły z pi­wem czyn­ne są tyl­ko do godz. 20.00, a w so­bo­ty do 18.00. Aby ku­pić piwo, trze­ba mieć ukoń­czo­ne 18 lat, a w przy­pad­ku na­po­jów wy­so­ko­al­ko­ho­lo­wych li­mit wie­ku wy­no­si 20 lat. Na­ro­do­wą spe­cjal­no­ścią jest ake­vitt (40% al­ko­ho­lu) po­da­wa­ny w re­stau­ra­cjach z lo­dem w nie­wiel­kich szkla­necz­kach. Jego na­zwa wy­wo­dzi się od aqua vi­tae, czy­li woda ży­cia. Swo­ją cie­ka­wą tra­dy­cję mają lin­je­ake­vitt, ta­kie jak Løi­ten Lin­je czy Ly­sholm Lin­je. Doj­rze­wa­ją one na po­kła­dach stat­ków, trzy­ma­ne w dę­bo­wych becz­kach, a do sprze­da­ży tra­fia­ją po tym, jak dwu­krot­nie prze­kro­czą rów­nik (norw. lin­jen).

Nor­we­go­wie rzad­ko piją dla to­wa­rzy­stwa i wła­ści­wie mało kto sły­szał tu o „sta­wia­niu ko­lej­ki”. Zda­rza się na­to­miast, szcze­gól­nie w klu­bach mło­dzie­żo­wych, że oso­ba od­cho­dzą­ca od baru pro­si o „przy­pil­no­wa­nie ku­fla”, kosz­tow­ny tru­nek może, bo­wiem zna­leźć ama­to­ra.

Sztuka norweska

Literatura

Po­cząt­ki li­te­ra­tu­ry nor­we­skiej się­ga­ją IX–XIII w. Wte­dy to po­wsta­wa­ły sagi (opo­wie­ści o ży­ciu co­dzien­nym i do­ko­na­niach wi­kin­gów), któ­re po­cząt­ko­wo prze­ka­zy­wa­ne były ust­nie z po­ko­le­nia na po­ko­le­nie, a do­pie­ro póź­niej zo­sta­ły spi­sa­ne. Waż­ny­mi twór­ca­mi tego okre­su byli skal­do­wie, czy­li po­eci i pie­śnia­rze dwor­scy, któ­rzy two­rzy­li pa­ne­gi­ry­ki na cześć wład­ców i ary­sto­kra­tów oraz opi­sy ich czy­nów bi­tew­nych. W XII w. po­eta i po­li­tyk Snor­ri Stur­lu­son spi­sał Eddę star­szą i Eddę młod­szą bę­dą­ce zbio­ra­mi pie­śni o bo­gach i bo­ha­te­rach, wraz z ko­men­ta­rza­mi i re­gu­ła­mi po­etyc­ki­mi. Dzię­ki nie­mu za­cho­wa­ne zo­sta­ły ele­men­ty sztu­ki skal­dów, bę­dą­cej w mo­men­cie two­rze­nia Eddy u pro­gu odej­ścia w nie­pa­mięć. Wie­le pie­śni za­cho­wa­ło się tak­że w He­im­skrin­gli Stur­lu­so­na, zbio­rze sag za­wie­ra­ją­cym hi­sto­rie o kró­lach nor­we­skich.

Ję­zyk duń­ski W wy­ni­ku po­li­tycz­ne­go i kul­tu­ral­ne­go uza­leż­nie­nia Nor­we­gii od Da­nii w XIV–XVIII w. do­szło do za­ha­mo­wa­nia roz­wo­ju li­te­ra­tu­ry nor­we­skiej. W ję­zy­ku oj­czy­stym roz­wi­ja­ła się je­dy­nie twór­czość lu­do­wa, a w li­te­ra­tu­rze ofi­cjal­nej uży­wa­no ję­zy­ka duń­skie­go. Ib­sen scha­rak­te­ry­zo­wał póź­niej ten okres jako „czte­ry wie­ki ciem­no­ści”.

Od­ro­dze­nie na­ro­do­we Ruch od­ro­dze­nia na­ro­do­we­go, któ­ry w 1814 r. do­pro­wa­dził do ze­rwa­nia unii z Da­nią, ob­jął swym za­się­giem rów­nież li­te­ra­tu­rę. W pro­ce­sie tym wy­stą­pi­ły dwa kie­run­ki re­pre­zen­to­wa­ne przez czo­ło­wych przed­sta­wi­cie­li ro­man­ty­zmu nor­we­skie­go. Je­den z nich zmie­rzał do peł­ne­go usa­mo­dziel­nie­nia się li­te­ra­tu­ry, opar­tej na twór­czo­ści lu­do­wej i śre­dnio­wiecz­nej tra­dy­cji, dru­gi na­to­miast dą­żył do jej una­ro­do­wie­nia przy za­cho­wa­niu wię­zi z Da­nią. Ten­den­cje te zna­la­zły od­bi­cie w po­wsta­niu dwóch ję­zy­ków: ny­norsk i bok­mål.

Li­te­ra­tu­ra XIX i XX w. Za ojca współ­cze­snej li­te­ra­tu­ry nor­we­skiej uzna­je się Hen­ry­ka We­rge­lan­da (1808–1845). Lata 50. XIX w. przy­nio­sły roz­wój nor­we­skie­go dra­ma­tu i pro­zy. Wte­dy to po­wsta­ła pierw­sza no­wo­cze­sna po­wieść Ca­mil­li Col­lett. Do roz­wo­ju twór­czo­ści dra­ma­tycz­nej przy­czy­ni­ły się pró­by stwo­rze­nia te­atru na­ro­do­we­go (od 1850 r. w Ber­gen i od 1852 w Oslo), a dzia­ła­nia te po­pie­ra­li dwaj naj­wy­bit­niej­si nor­we­scy dra­ma­to­pi­sa­rze: Bjørn­stjer­ne Bjørn­son i Hen­ryk Ib­sen. Za gra­ni­cą świa­to­wy roz­głos zy­skał szcze­gól­nie Ib­sen, któ­re­go dra­ma­ty (Dzi­ka kacz­ka, Nora czy Dom lal­ki) na sta­łe we­szły do ka­no­nu li­te­ra­tu­ry świa­to­wej. Bjørn­son, dziś już mniej po­pu­lar­ny, był au­to­rem opo­wia­dań i po­wie­ści o te­ma­ty­ce wiej­skiej. W 1903 r. jako pierw­szy nor­we­ski pi­sarz otrzy­mał Na­gro­dę No­bla w dzie­dzi­nie li­te­ra­tu­ry (Ib­se­na ni­g­dy tą na­gro­dą nie uho­no­ro­wa­no). Do tej wiel­kiej dwój­ki do­łą­czy­li nie­ba­wem Alek­san­der Kiel­land i Jo­nas Lie, zaj­mu­ją­cy się w swych dzie­łach pro­ble­ma­ty­ką spo­łecz­ną.

Na po­cząt­ku XX w. na pierw­szy plan wy­su­nę­li się: Knut Ham­sun, zna­ny z ro­man­tycz­nej pro­zy i twór­ca ta­kich dzieł, jak Głód, Bło­go­sła­wień­stwo zie­mi i Pan, oraz S. Un­d­set, na­zy­wa­na naj­wy­bit­niej­szą nor­we­ską pi­sar­ką. Obo­je otrzy­ma­li Na­gro­dy No­bla, od­po­wied­nio w 1920 i 1928 r.

Li­te­ra­tu­ra współ­cze­sna Po­wo­jen­ną li­te­ra­tu­rę nor­we­ską ce­chu­je wie­lość ga­tun­ków i nur­tów, a pol­ski czy­tel­nik po raz pierw­szy miał oka­zję spo­tkać się z jej twór­ca­mi przy oka­zji wy­da­wa­nia se­rii skan­dy­naw­skiej przez Wy­daw­nic­two Po­znań­skie w la­tach 70 XX w. Wów­czas uka­za­ły się ta­kie cie­ka­we ty­tu­ły, jak Ka­pi­tan Wor­se A.L. Kiel­lan­da, Ostat­ni wi­king Jo­ha­na Bo­je­ra i an­to­lo­gia no­wel i opo­wia­dań nor­we­skich Tam gdzie fior­dy. Póź­niej na­stą­pi­ła dłu­ga prze­rwa, i do­pie­ro w la­tach 90. wy­daw­nic­twa na nowo do­strze­gły pi­sa­rzy znad fior­dów. W 2008 r. na ryn­ku wy­daw­ni­czym po­ja­wi­ła się waż­na po­wieść Pera Pet­ter­so­na Krad­nąc ko­nie, a z li­te­ra­tu­ry po­pu­lar­nej cykl ksią­żek o El­lin­gu, au­tor­stwa In­gvar Am­bjørn­sen. Be­st­sel­le­ro­wą po­wieść Świat Zo­fii Jo­ste­ina Ga­ar­de­ra prze­tłu­ma­czo­no na 54 ję­zy­ki i wy­da­no w 20 mln eg­zem­pla­rzy. Świa­to­wą po­pu­lar­ność zdo­by­wa­ją tak­że nor­we­scy au­to­rzy po­wie­ści kry­mi­nal­nych, w tym tłu­ma­cze­ni na ję­zyk pol­ski Jo Nes­bø i Ka­rin Fos­sum.

Muzyka

W od­róż­nie­niu od wie­lu in­nych kra­jów Eu­ro­py, Nor­we­gia szczy­ci się nie­prze­rwa­ną tra­dy­cją mu­zy­ki lu­do­wej, prze­ka­zy­wa­ną z po­ko­le­nia na po­ko­le­nie do cza­sów współ­cze­snych.

Mu­zy­ka lu­do­wa Nor­we­ska mu­zy­ka lu­do­wa wy­ka­zu­je związ­ki z daw­ną skan­dy­naw­ską kul­tu­rą mu­zycz­ną, cze­go wy­ra­zem są spe­cy­ficz­ne ga­tun­ki (pie­śni ob­rzę­do­we lub li­rycz­ne – stev), sta­re ska­le me­lo­dycz­ne i uży­wa­ne in­stru­men­ty (drum­la mun­n­har­pe, róż­ne­go ro­dza­ju fle­ty i fu­jar­ki, róg ba­ra­ni buk­ke­horn, róg drew­nia­ny lur i nor­we­ska cy­tra lan­ge­le­ik). Póź­niej­sze od in­stru­men­tów dę­tych są po­pu­lar­ne skrzyp­ce har­ding­fe­le z czte­re­ma lub pię­cio­ma do­da­ny­mi stru­na­mi, umiesz­czo­ny­mi pod stru­na­mi wła­ści­wy­mi.

Mu­zy­ka po­waż­na Roz­wój pro­fe­sjo­nal­nej mu­zy­ki nor­we­skiej da­tu­je się do­pie­ro na po­czą­tek XIX w. W du­żej mie­rze była to za­słu­ga Ole Bul­la – świa­to­wej sła­wy skrzyp­ka, któ­re­go okrzyk­nię­to nor­dyc­kim Pa­ga­ni­nim. Ar­ty­sta ten kładł duży na­cisk na roz­wój kie­run­ku na­ro­do­we­go w mu­zy­ce, zbie­ra­jąc pie­śni lu­do­we z róż­nych re­gio­nów kra­ju lub pro­mu­jąc mło­dych ar­ty­stów. To dzię­ki nie­mu mógł w peł­ni roz­wi­nąć swój ta­lent Edvard Grieg, któ­re­go naj­słyn­niej­szym dzie­łem, zna­nym dziś na ca­łym świe­cie, jest su­ita or­kie­stro­wa Peer Gynt, opar­ta na po­ema­cie H. Ib­se­na. Kon­ty­nu­ato­ra­mi tra­dy­cji ro­man­tycz­nych byli: J. Svend­sen, Ch. Sin­ding, a w XX w. – G. Schjel­de­rup i D. Jo­han­sen.

Folk i pop Współ­cze­śnie nor­we­ska sce­na mu­zycz­na jest nie­zwy­kle bo­ga­ta, a Nor­we­skie ze­spo­ły zna­ne są sze­ro­ko poza gra­ni­ca­mi kra­ju. Fol­ko­wa śpie­wacz­ka Ma­rie Bo­ine, jazz­man o pol­skich ko­rze­niach Jan Gar­ba­rek czy we­te­ra­ni mu­zy­ki pop, ze­spół A-ha, mają od­da­nych fa­nów na ca­łym świe­cie.

Jazz Nor­we­scy mu­zy­cy jaz­zo­wi od­no­szą suk­ce­sy na sce­nie mię­dzy­na­ro­do­wej od lat 60. XX w. Zna­ny­mi wy­ko­naw­ca­mi tej sce­ny są wspo­mnia­ny Jan Gar­ba­rek, Ka­rin Krog i Ter­je Ryp­dal. Obec­nie do mię­dzy­na­ro­do­wej eli­ty jaz­zo­wej na­le­żą rów­nież Try­gve Seim, Nils Pet­ter Mo­lvær i Håkon Korn­stad oraz ze­spo­ły Ato­mic, Wi­bu­tee i Jaga Jaz­zist.

Sce­na po­pu­lar­na Nor­we­gia jest ko­leb­ką odła­mu mu­zy­ki me­ta­lo­wej, zwa­ne­go black me­tal (norw. svart me­tal), re­pre­zen­to­wa­nej przez gru­py Dark­th­ro­ne, May­hem, Bu­rzum, Im­mor­tal, Em­pe­ror, En­sla­ved, Gor­go­roth, Sa­ty­ri­con i Dim­mu Bor­gir. W ostat­nich la­tach cie­ka­we po­łą­cze­nie moc­ne­go brzmie­nia z mu­zy­ką fol­ko­wą za­pro­po­no­wa­ły ze­spo­ły Lumsk i Gåte. Z nor­we­skich gwiazd mu­zy­ki roc­ko­wej wy­mie­nić moż­na ta­kie gru­py, jak Tur­bo­ne­gro, Glu­eci­fer, Big­bang, Ma­dru­ga­da i Ka­izers Or­che­stra. Na­to­miast fani de­li­kat­niej­szych dźwię­ków z pew­no­ścią chęt­nie po­słu­cha­ją twór­czo­ści cór­ki słyn­ne­go jazz­ma­na, Anji Gar­ba­rek. Na sce­nie elek­tro­nicz­nej od lat do­mi­nu­je Röyk­sopp, a w ostat­nim okre­sie swo­ją po­zy­cję umac­nia trip-ho­po­wy Flunk. W 2009 r. Nor­we­gia wy­gra­ła kon­kurs Eu­ro­wi­zji pio­sen­ką Fa­iry­ta­le skom­po­no­wa­ną przez Alek­san­dra Ry­ba­ka. Uzy­ska­ła ona re­kor­do­wą licz­bę 387 punk­tów, a pio­sen­karz stał się mu­zycz­nym to­wa­rem eks­por­to­wym Nor­we­gii.

Architektura

Od wie­ków głów­nym ma­te­ria­łem bu­dow­la­nym w Nor­we­gii jest drew­no. Więk­szość obiek­tów, za­rów­no daw­nych, jak i po­wsta­ją­cych współ­cze­śnie, wzno­szo­nych jest wła­śnie z drew­na – rza­dziej z trud­ne­go do ob­rób­ki ka­mie­nia, a wy­jąt­ko­wo z ce­gły.

Sta­vkyr­ke Naj­star­sze za­cho­wa­ne drew­nia­ne bu­dow­le w Nor­we­gii oraz na świe­cie to sta­vkyr­ke – cha­rak­te­ry­stycz­ne ko­ścio­ły po­cho­dzą­ce z XI–XIII w., któ­rych na­zwa po­cho­dzi od za­sto­so­wa­nych w kon­struk­cji słu­pów no­śnych (stav). Ty­po­wą ce­chą są po­nad­to stro­me, wie­lo­krot­nie ła­ma­ne da­chy oraz bo­ga­te sny­cer­skie de­ko­ra­cje. Do naj­bar­dziej zna­nych obiek­tów tego typu na­le­żą ko­ścio­ły w Hed­dal, Lom, Bor­gund, Urnes (wpi­sa­ny na Li­stę Świa-to­we­go Dzie­dzic­twa Kul­tu­ral­ne­go i Przy-rod­ni­cze­go UNE­SCO) oraz świą­ty­nia Wang pod Kar­pa­czem w Pol­sce (o tym jak nor­we­ski ko­ściół tra­fił pod Su­de­ty, moż­na prze­czy­tać na stro­nie www.wang.com.pl).

Sztu­ka ro­mań­ska Rów­no­cze­śnie roz­wi­ja­ła się ro­mań­ska ka­mien­na ar­chi­tek­tu­ra sa­kral­na, ma­ją­ca ce­chy an­glo­sa­skie, co zbyt­nio nie dzi­wi, zwa­żyw­szy na fakt, że chrze­ści­jań­stwo przy­by­ło do Nor­we­gii z Wysp Bry­tyj­skich. Przy­kła­dem tego typu bu­dow­li jest ka­te­dra w Sta­van­ger (1130–1152), z póź­niej­szym go­tyc­kim pre­zbi­te­rium oraz wspa­nia­ła, obec­nie go­tyc­ka ka­te­dra w Tron­dhe­im (XII–XIV w.).

Re­ne­sans i kla­sy­cyzm Brak sa­mo­dziel­no­ści na­ro­do­wej przy­niósł w XV–XVIII w. sta­gna­cję sztu­ki nor­we­skiej. Ar­chi­tek­tu­rę re­ne­san­so­wą re­pre­zen­tu­ją twier­dze (m.in. we Fre­drik­stad) oraz ra­tusz w Ber­gen, ba­ro­ko­wą zaś licz­ne ko­ścio­ły, pa­ła­ce i bu­dow­nic­two drew­nia­ne. Ko­niec XVIII i po­czą­tek XIX w. to okres kla­sy­cy­zmu – po­wstał wte­dy pa­łac kró­lew­ski, a tak­że gieł­da i uni­wer­sy­tet w Oslo.

Sve­it­ser­stil Mniej wię­cej od roku 1840 ar­chi­tek­ci za­czę­li pro­jek­to­wać drew­nia­ne bu­dyn­ki w tzw. szwaj­car­skim sty­lu uzdro­wi­sko­wym (sve­it­ser­stil), wy­wo­dzą­cym się z Nie­miec, gdzie szwaj­car­ska, gó­ral­ska kul­tu­ra była bar­dzo ce­nio­na przez ro­man­ty­ków. Jego cha­rak­te­ry­stycz­ny­mi ce­cha­mi były spa­dzi­ste da­chy i we­ran­dy zdo­bio­ne ażu­ro­wy­mi or­na­men­ta­mi. W Nor­we­gii styl ten zo­stał wzbo­ga­co­ny o ro­dzi­me ele­men­ty za­czerp­nię­te z ko­ścio­łów sta­vkir­ke i z cza­sem zy­skał mia­no „smo­cze­go sty­lu”. Jego przy­kła­dem są wnę­trza ho­te­lu Kvik­nes w Ba­le­strand.

Se­ce­sja Na po­cząt­ku XX w. po­pu­lar­ność za­czę­ła zdo­by­wać se­ce­sja, do któ­rej włą­czo­no ele­men­ty nor­we­skie. Przy­kła­dem za­sto­so­wa­nia tego sty­lu jest cen­trum mia­sta Åle­sund (od­bu­do­wa­ne po po­ża­rze w 1904 r.) oraz gmach Te­atru Na­ro­do­we­go w Oslo.

Ar­chi­tek­tu­ra współ­cze­sna Ce­chą cha­rak­te­ry­stycz­ną współ­cze­snej ar­chi­tek­tu­ry jest za­sto­so­wa­nie ce­gły i be­to­nu, po­łą­czo­ne­go w twór­czy spo­sób z tra­dy­cyj­nym bu­dul­cem, ja­kim jest drew­no. W Nor­we­gii wie­le mu­ze­ów, bu­dyn­ków uży­tecz­no­ści pu­blicz­nej, a na­wet mo­stów wy­róż­nia się cie­ka­wy­mi i ory­gi­nal­ny­mi kształ­ta­mi, a ca­łość jest funk­cjo­nal­na i umie­jęt­nie wkom­po­no­wa­na w kra­jo­braz. Po­dob­nie jest ze zwy­kłą miej­ską i wiej­ską za­bu­do­wą, któ­ra nie tyl­ko nie szpe­ci, ale czę­sto wręcz ozda­bia oto­cze­nie. Waż­nym wy­da­rze­niem w świe­cie ar­chi­tek­tu­ry było otwar­cie mię­dzy­na­ro­do­we­go lot­ni­ska w Gar­der­mo­en nie­opo­dal Oslo w 1999 r. Zbu­do­wa­ny z drew­na, ka­mie­nia i szkła bu­dy­nek ter­mi­na­lu od­zna­cza się pro­stym i otwar­tym wzor­nic­twem oraz asce­tycz­ny­mi, wy­sma­ko­wa­ny­mi de­ta­la­mi. Rów­nie cie­ka­wy jest bu­dy­nek par­la­men­tu Sa­amów w Ka­ra­sjok. Głów­na sala ob­rad kształ­tem przy­po­mi­na La­vvo, tra­dy­cyj­ny na­miot uży­wa­ny przez ten wę­drow­ny lód. Naj­now­szym do­ko­na­niem nor­we­skich ar­chi­tek­tów jest gmach Ope­ry w Oslo, otwar­ty uro­czy­ście 12 kwiet­nia 2008 r. Przy­po­mi­na­ją­ca krę lo­do­wą bry­ła bu­dyn­ku za­nu­rza się w wo­dach za­to­ki Bjørvi­ka, a jej po­chy­lo­ny dach two­rzy efek­tow­ny ta­ras wi­do­ko­wy. Bu­dy­nek już stał się wi­zy­tów­ką Oslo i zbie­ra ko­lej­ne mię­dzy­na­ro­do­we na­gro­dy ar­chi­tek­to­nicz­ne.

Za­bu­do­wa wiej­ska Tu­ry­sta po­dró­żu­ją­cy przez Nor­we­gię z pew­no­ścią zwró­ci uwa­gę na cha­rak­te­ry­stycz­ne ce­chy ar­chi­tek­tu­ry wiej­skiej. Do­mi­nu­ją w niej pro­ste, drew­nia­ne domy, ma­lo­wa­ne zwy­kle na bia­ło lub w cha­rak­te­ry­stycz­nym dla Skan­dy­na­wii ko­lo­rze an­giel­skiej czer­wie­ni. Daw­niej ko­lor domu był wy­znacz­ni­kiem sta­tu­su. Tani czer­wo­ny barw­nik wy­ra­bia­ny z ro­dzi­mych su­row­ców był po­wszech­nie do­stęp­ny, pod­czas gdy droż­szej bia­łej far­by uży­wa­no tyl­ko do drob­nych de­ta­li, jak ob­ra­mo­wa­nia okien. Bo­gat­si chło­pi dla pod­kre­śle­nia swo­je­go sta­tu­su ma­lo­wa­li na­to­miast na bia­ło całe domy. Do dziś za­cho­wał się po­cho­dzą­cy jesz­cze z cza­sów wi­kin­gów zwy­czaj kry­cia da­chów dar­nią, co sta­ło się na­wet swe­go ro­dza­ju modą i spo­so­bem za­zna­cze­nia na­ro­do­wej toż­sa­mo­ści, po­dob­nie jak wie­sza­nie fla­gi na masz­cie przed do­mem.

Rzeźba i malarstwo

Naj­star­sze dzie­ła sztu­ki na te­re­nie Nor­we­gii po­cho­dzą z neo­li­tu. Na­le­żą do nich m.in. ma­lo­wi­dła na­skal­ne w Alta, wpi­sa­ne na Li­stę Świa­to­we­go Dzie­dzic­twa Kul­tu­ral­ne­go i Przy-rod­ni­cze­go UNE­SCO. Na wy­do­by­tym z mułu stat­ku Ose­berg z VIII/IX w. od­kry­to wie­le geo­me­trycz­nych, ro­ślin­nych i zwie­rzę­cych or­na­men­tów. Po­dob­nie ozda­bia­no ko­ścio­ły, w tym sta­vkir­ke, sły­ną­ce ze wspa­nia­łej sny­cer­ki. Przez wie­le stu­le­ci dzie­ła te jed­nak pra­wie nie ist­nia­ły w świa­do­mo­ści Nor­we­gów ze wzglę­du na do­mi­na­cję Duń­czy­ków oraz od­da­le­nie kra­ju od głów­nych cen­trów kul­tu­ro­wych Eu­ro­py. Po­nad­to, chcąc zdo­być wy­kształ­ce­nie, ar­ty­ści nor­we­scy mu­sie­li wy­jeż­dżać za gra­ni­cę. Wszyst­ko to spo­wo­do­wa­ło, że ty­po­wo nor­we­ska sztu­ka po­ja­wi­ła się do­pie­ro w XIX w.

Dahl i Fe­arn­ley