Mózg na autopilocie. Jak nie dać się oszukać schematom myślenia ebook

Tytuł oryginału

HOW YOUR BRAIN IS WIRED

An Owner’s Manual

Copyright © 2023 by Cathy Tomlinson

and Crawford Hollingworth

First Published in the UK by Unbound

All rights reserved

Projekt okładki

Paweł Panczakiewicz

Rysunki

© Josa Taylor Design

Redaktor prowadzący

Adrian Markowski

Redakcja

Joanna Popiołek

Korekta

Małgorzata Denys

ISBN 978-83-8391-788-7

Warszawa 2025

Wydawca

Prószyński Media Sp. z o.o.

02-697 Warszawa, ul. Rzymowskiego 28

www.proszynski.pl

[email protected]

Człowiek ma w istocie więcej wolnej woli

i kontroli nad własnym życiem,

gdy wie, że nie wszystko zależy od niego

i nie na wszystko ma wpływ.

John A. Bargh,

Before You Know It:

The Unconscious Reasons

We Do What We Do

KRÓTKI PRZEGLĄD MECHANIZMÓW POZNAWCZYCH

To coś, co dotyczy nas wszystkich.

Tak już mamy, że zachowujemy się w pewien ściśle określony sposób:

Brzmi to znajomo? Ludzki mózg jest pełen sprzeczności. O ileż bogatsze i bardziej satysfakcjonujące byłoby życie, gdybyśmy potrafili te skłonności poskromić – choćby tylko czasem i choćby tylko na chwilę.

KWESTIONARIUSZ DLA ADEPTÓW KONTROLI NAD MECHANIZMAMI POZNAWCZYMI

Czy nadal się zastanawiasz, czy ta książka jest dla ciebie?

Czy zdarza ci się pomyśleć, że za dużo jest w twoim życiu rutyny?

Tak

Nie

Czy dostrzegasz wokół siebie wiele takich rzeczy, które kiedyś cię cieszyły, a teraz wydają ci się zwyczajne?

Tak

Nie

Czy czas płynie ci ostatnio szybciej?

Tak

Nie

Czy miewasz trudności z przywołaniem z pamięci rutynowych elementów swojego dnia (na przykład drogi do pracy), zupełnie jakbyś działał na autopilocie?

Tak

Nie

Czy podczas rozmowy zdarza ci się myśleć o tym, co za chwilę powiesz, zamiast słuchać osoby, która do ciebie mówi?

Tak

Nie

Czy zabiegasz o to, żeby za wiele się w twoim życiu nie zmieniało?

Tak

Nie

Czy skala zadania czasem przytłacza się do tego stopnia, że niemal cię paraliżuje?

Tak

Nie

Czy wydaje ci się, że trudno się zmienia zachowania i przełamuje nawyki?

Tak

Nie

Jeśli odpowiedziałeś „tak” na którekolwiek z tych pytań, koniecznie przeczytaj tę książkę!

Wprowadzenie

W ciągu ostatnich dwudziestu lat wiele się dowiedzieliśmy o funkcjonowaniu ludzkiego mózgu. Kolejne przełomowe odkrycia dowiodły, że na nasze zachowanie mają wpływ podświadome mechanizmy. To one decydują o tym, jak myślimy i jakie podejmujemy działania. Wychodzi zatem na to, że nie mamy aż takiej kontroli nad własnym umysłem, jak by nam się wydawało.

W tej książce będzie mowa o różnych typowych mechanizmach funkcjonowania mózgu, które zwykło się nazywać błędami poznawczymi (ang. cognitive bias). Chodzi konkretnie o skłonność lub predyspozycję do pewnego szczególnego – niekiedy sprzecznego z logiką – sposobu myślenia, postępowania czy nawet zapamiętywania, który czyni nas istotami omylnymi. Niektóre z tych błędów poznawczych mają wpływ na to, jak postrzegamy siebie i otaczający nas świat. Bezpodstawnie wyolbrzymiają nasze wyobrażenia o własnej roli. Tak działa choćby egocentryzm atrybucyjny (czy egotyzm atrybucyjny1), który każe nam wierzyć, że jesteśmy najważniejszymi istotami we Wszechświecie, nieomylnymi i zawsze postępującymi słusznie. Tego typu mechanizmy są niekiedy ważne dla naszego przetrwania i postępu, ale – zwłaszcza jeśli nie będziemy zdawać sobie sprawy z ich istnienia – mogą być niebezpieczne. Istnieje również coś takiego jak efekt potwierdzenia, który skłania nas do wyszukiwania informacji zgodnych z naszym wstępnie przyjętym założeniem, a tym samym utrudnia nam dostrzeżenie szerszego obrazu sytuacji. To duże zagrożenie zwłaszcza w świecie wypełnionym dezinformacją i fake newsami.

Niektóre błędy poznawcze zniekształcają wspomnienia. Efekt retrospektywny powoduje, że wydarzenia z przeszłości zapisują się w pamięci w bardziej pozytywnym świetle, co z kolei skłania nas do podejmowania w przyszłości tych samych decyzji – i powtarzania starych błędów.

Psychologowie zajmujący się ludzkimi zachowaniami rozpoznali, przebadali (wielokrotnie), opisali i przedstawili światu wiele tego typu mechanizmów poznawczych. Wikipedia opisuje ich sto osiemdziesiąt pięć, a lista cały czas się wydłuża. Pięćdziesiąt spośród nich zostało omówionych w Dodatku.

Na pewno warto pamiętać, że jeśli się tych zjawisk nie zna i nie rozumie, to one wszystkie cały czas na nas oddziałują – bez udziału naszej świadomości, a więc bez naszej zgody. Niektóre przeinaczają wspomnienia, inne zaburzają proces decyzyjny, a wszystkie kształtują nasze postępowanie. Do niedawna modele ludzkich zachowań i procesów decyzyjnych powstawały bez wiedzy na temat tych mechanizmów i opierały się na prostym założeniu, że człowiek jest istotą racjonalnie myślącą, a w związku z tym, o ile tylko dysponuje właściwymi informacjami, zawsze dokonuje trafnych wyborów. Na ten temat amerykańscy psychologowie Dan Arieli (znany ze swojego wkładu w rozwój nauki o zachowaniach ludzi) i Janet Schwartz piszą tak:

Często nam się wydaje, że jesteśmy istotami rozumnymi i racjonalnymi. Oznaczałoby to, że na podstawie poprawnych informacji zawsze podejmujemy słuszne decyzje. Skoro zatem jemy za dużo, to wystarczy nam przedstawić dane dotyczące kaloryczności posiłków i wszystko będzie dobrze. Skoro za mało oszczędzamy, trzeba dać nam do ręki kalkulator emerytalny, a oszczędności zaczną się gromadzić niemal automatycznie. Jeśli problemem jest pisanie wiadomości na telefonie podczas prowadzenia samochodu, dość poinformować wszystkich, że to niebezpieczne. Młodzież nie kończy szkoły? Lekarze nie myją rąk przed badaniem pacjenta? Dzieciom trzeba wyjaśnić, dlaczego powinny ukończyć naukę, a lekarzom przedstawić argumenty za myciem rąk. Niestety życie nie jest takie proste.2

Szacuje się, że nawet w 95 procentach aktywność naszego mózgu ma charakter podświadomy. Badacze opisujący zachowania dokonali wielu odkryć, które pomogły nam zrozumieć mechanizmy jego działania. Dzięki temu dziś rozumiemy wiele z nich i możemy się nimi zachwycać, ale też próbować je wykorzystywać. To właśnie te niezwykłe mechanizmy czynią nas ludźmi, istotami o wielu atutach, ale też wielu słabościach. Kolejnym krokiem tego nadzwyczajnego procesu poszerzania wiedzy i samoświadomości wydaje się zaakceptowanie istnienia pewnych faktów i odpowiednie do nich ustosunkowanie.

Tak w zasadzie należałoby zdefiniować treść tej książki. Im więcej wiemy na temat funkcjonowania mechanizmów poznawczych, tym lepiej możemy je wykorzystywać i tym skuteczniej możemy zapobiegać ich podświadomemu oddziaływaniu. Psychologowie behawioralni przekonują, że już sama świadomość specyfiki tych mechanizmów może bardzo wiele zmienić: może dać nam poczucie sprawczości i ukierunkować naszą uwagę na te momenty, w których zachowujemy się nie do końca racjonalnie lub nie do końca zgodnie z własnym interesem. Ta wiedza może nam też pomóc zrozumieć, dlaczego czasem tak trudno nam wykształcić nowe nawyki albo pozbyć się starych – a tym samym nam te zadania ułatwić. Przede wszystkim wydaje się jednak, że im lepiej rozumiemy mechanizmy działania mózgu i specyfikę jego funkcji poznawczych, tym większe mamy szanse wykorzystywać je do własnych celów. Gdy się rozumie zasady funkcjonowania systemu, można próbować go ograć – poprzez wzmacnianie lub wyciszanie pewnych procesów i odwoływanie się do nich w celu ułatwienia sobie życia albo osiągnięcia czegoś, co w przeszłości przychodziło nam z trudem. Dla wielu osób wskoczenie na jedną z takich poznawczych fal jest jak przełomowe odkrycie. Ta książka powstała po to, aby takich odkryć było jak najwięcej.

Nikogo zapewne nie zdziwi, że do potęgi tych mechanizmów odwołują się także rządy, marki i firmy, które – jak się przekonamy w części drugiej – korzystają z nowej wiedzy w celu modelowania naszych podświadomych zachowań. Bynajmniej nie odmawiam wszystkim tym działaniom słuszności moralnej czy podstaw etycznych, bo często mają one na celu to, abyśmy podejmowali lepsze decyzje w różnych sferach naszego życia, zdecydowanie jednak nie zawsze o moralność czy etykę w tym chodzi. Firmom zależy przede wszystkim na tym, żebyśmy jak najwięcej kupowali. Rządy chciałyby nas podporządkować swoim decyzjom. Świadomość, że tak to działa, na pewno nam nie zaszkodzi, lepiej wiedzieć, niż nie wiedzieć. Weźmy choćby szalony świat polityki XXI wieku. Tu trzeba trzymać rękę na pulsie, bo politycy i ich spece od kampanii garściami czerpią z arsenału behawioralnych sztuczek.

Ta książka powstała przede wszystkim po to, aby pomóc czytelnikom lepiej zrozumieć zasady funkcjonowania ludzkiego mózgu. Ma też przyczynić się do lepszego życia, lepszych decyzji i nowych osiągnięć. Ma otworzyć drogę do głębszego zrozumienia siebie samego i swoich zachowań. Wszystko to osiągniemy poprzez bliższe zapoznanie się z mechanizmami podświadomości, procesami poznawczymi i skłonnościami behawioralnymi. Przedstawimy je w prosty i zrozumiały sposób, wspierając się wynikami interesujących odkryć naukowych.

Na kolejnych stronach zostaną przytoczone wypowiedzi profesorów psychologii i specjalistów badających zachowania. Będziemy odwoływać się też do artykułów naukowych. Nasza podróż przebiegnie więc pod hasłem naukowej rzetelności. Oprócz badaczy dopuścimy jednak do głosu również tych, którzy podjęli trud przeprojektowania mechanizmów myślowych i na własnej skórze przekonali się, jaki wpływ na życie może mieć wzrost świadomości ich działania. Tego typu spostrzeżenia przedstawi nam nasza Drużyna Mózgu. Rekrutowaliśmy do niej menedżerów, artystów, rodziców, mediatorów, prawników, coachów, lekarzy, nauczycieli, tłumaczy, informatyków i aktorów. Dołączyli do niej również hipnoterapeuta, perkusista i pianista koncertowy. Miało to być grono ludzi inspirujących, a jednocześnie gotowych podważać nasze tezy. Chcieliśmy sprawdzić, czy wzrost poziomu świadomości cokolwiek w ich życiu zmieni. W szczególności chcieliśmy ocenić, w jakim stopniu da im to poczucie sprawczości i wpłynie na ich codzienność.

Ich losy i doświadczenia – począwszy od tego, jak zapoznawali się z mechanizmami działania mózgu, a skończywszy na tym, jak tę wiedzę wykorzystali – zostały opisane w części trzeciej. Przytoczone tam historie nie pozostawiają wątpliwości co do tego, że rozbudzenie świadomości i pogłębienie wiedzy może zasadniczo zmienić życie człowieka. Doświadczenia i spostrzeżenia tych ludzi mogą stać się inspiracją do przemyśleń, ale też do działania, choćby w postaci drobnego modyfikowania własnych zachowań.

Nowo zdobyta wiedza to punkt wyjścia do:

Jako przedsmak wszystkiego tego, co może przynieść to nowe spojrzenie, przytaczam kilka wypowiedzi członków naszej Drużyny Mózgu na temat ich doświadczeń związanych z udziałem w eksperymencie.

Dzięki wszystkiemu temu, czego się dowiedziałem w ciągu kilku minionych tygodni, czuję się pewniejszy, silniejszy i bardziej świadomy. Mam w sobie więcej życzliwości i spokoju, ale też uważniej i z większością jasnością umysłu przyglądam się wszystkiemu, co mnie otacza. Jestem wdzięczny za tę wiedzę, ona mi bardzo dużo daje.

Oczy mi się otworzyły i teraz postrzegam różne rzeczy w bardziej pozytywnym świetle, działam bardziej produktywnie. Dużo można się dowiedzieć o sobie i o ludziach wokół. Można znaleźć wiele rozwiązań, dzięki którym nasze życie stanie się lepsze.

Ta świadomość i ta refleksja mnie wzbogacają. Zwolniłem, ale mam więcej energii. Gdy rozmawiam ze znajomymi czy rodziną, łatwiej mi przywoływać przykłady albo argumenty przeciwne. Mam też większą motywację, żeby robić coś dla siebie, podejmować ryzyko, polegać na własnych umiejętnościach. Mam świadomość, że mogę być lepszym człowiekiem – że do tego wystarczy poprzedzić działanie krótką refleksją i że zanim się wyda osąd, na temat własny lub innej osoby, warto się chwilę zastanowić.

Więcej teraz wiem na temat własnego postępowania. Nauczyłem się słuchać, zmieniłem wiele nawyków i wyrwałem się z rutyny. Dzięki temu lepiej sobie radzę. Poleciłbym ten program każdemu, ponieważ można się w ten sposób wiele dowiedzieć sobie, a w rezultacie także o innych.

To może przynieść życiowy przełom. Ja dzięki temu zrozumiałem, skąd się mogą brać napięcia i konflikty. Teraz lepiej rozumiem, co i jak mówię.

Niektóre z tych opowieści i doświadczeń będziemy tu przytaczać jako ilustrację poszczególnych mechanizmów, ponieważ można na ich przykładzie wyraźnie pokazać, że ludzki mózg cechuje się zaskakującą wręcz plastycznością. Wartość eksperymentów polega jednak również na tym, że po ich zakończeniu ochotnicy czasem zgłaszają się do badaczy i opowiadają im, co się zmieniło w ich życiu, odkąd zaczęli się zastanawiać nad błędami poznawczymi i bardziej świadomie sterować funkcjonowaniem swojego mózgu. Jeden z ochotników po raz pierwszy pokonał trasę półmaratonu (w Paryżu). Inny, po odpowiednim przeszkoleniu, wyruszył na wyprawę charytatywną na Kubę. Ktoś założył firmę, ktoś inny zatrudnił się na etacie, ktoś złożył podanie na studia i rozpoczął naukę. Ktoś zapewnił sobie angaż w teatrze („Chwyciłem byka za rogi. Rzuciłem się w wir przygody”). Niektórzy zaobserwowali poprawę relacji z bliskimi, w szczególności z partnerami, dziećmi czy rodzicami. Inni twierdzili, że się uspokoili, a do ludzi podchodzą z większą życzliwością i zrozumieniem, co daje im zadowolenie z życia i poczucie większych możliwości. Wszyscy zgodnie podkreślali, że bardziej cieszą się życiem. A to przecież niebagatelna sprawa.

O równowadze w życiu wiele już napisano. Na rynku jest pełno książek o jodze i zdrowym odżywianiu, o poprawnym bieganiu, o poszukiwaniu w sobie wewnętrznego dziecka, o pływaniu w dziczy i oczyszczaniu przestrzeni ze zbędnych rzeczy. Ta książka raczej w żadnej z tych kwestii nie pomoże, skupia się bowiem przede wszystkim na definiowaniu na nowo stosunku do pewnych spraw. Chodzi w niej o to, aby spojrzeć na samego siebie i własne wybory z innej perspektywy. Gdy się to zrobi, można dostrzec coś niesamowitego – a mianowicie że drobna korekta zachowań może doprowadzić do gigantycznej, niekiedy fascynującej zmiany w życiu.

CIĄG DALSZY DOSTĘPNY W PEŁNEJ WERSJI

1 Oba te pojęcia odnoszą się w istocie do tego samego zjawiska.

2 Janet A. Schwartz, Dan Ariely, Life is a Battlefield, „Independent Review” Vol. 20, 3 (zima 2016), s. 377–382.