Mity narodów Europy ebook

A

ABOVO (dosł. „od jaja”, co oznacza „od samego początku”), rzym., są co najmniej dwa wytłumaczenia tego starożytnego porzekadła. Jedni powiedzenie to wywodzą od zwyczaju starożytnych rozpoczynania uczty od jaj na pierwsze danie, a po podaniu wielu potraw kończenia jej na jedzeniu jabłek. Ab ovo ad mala – od jaja do jabłka, czyli od początku do końca. Inni uważają, że raczej chodzi o jajo Ledy, z którego narodziła się piękna Helena spartańska, praprzyczyna wielkiej awantury, jaką była wojna trojańska. Patrz także: jajo Ledy.

ABANTIADES (Abantydzi), gr., tak określano Akrizjosa (Akryzjosa) – syna, i Perseusza – prawnuka, potomków króla Argos, Abasa.

ABARIS, gr., 1. jedna z postaci Eneidy Wergiliusza, żołnierz grecki z armii dowodzonej przez Turnusa, króla Rutulów, zginął z ręki Trojańczyka Euryalosa; 2. towarzysz króla greckiego Fineusa, zabity przez Perseusza, jeden z bohaterów Metamorfoz Owidiusza; 3. sługa Apolla Hiperborejskiego; podróżował na złotej strzale jako posłaniec tego boga. Miał odwiedzić Pitagorasa, który go przyjął i wtajemniczył w misteria.

ABAS, gr., król Argos, syn Linkeusa i Hypermestry, ojciec Projtosa i Akrizjosa, dziad Danae, pradziad Perseusza. Mitologiczny heros, eponim szczepu Abantów zamieszkujących Eubeę, wyspę u wybrzeży Beocji i Attyki, dziś Negroponte.

ABDEROS, jeden z ulubieńców Heraklesa. W Tirydzie Herakles pozostawił klacze Diomedesa pod jego opieką. Klacze te żywione były ludzkim mięsem i pożarły Abderosa. W innej wersji tego mitu był to służący Diomedesa, którego zabił Herakles i którego ciało rzucił mięsożernym klaczom na pożarcie. Patrz: prace Heraklesa.

ABILA (Abyla Mons Columna), patrz: Kalpe; Słupy Heraklesa.

ABORYGENOWIE, rzym. Aborigines, mityczny szczep zamieszkujący środkową Italię. Nazwa pojawiła się po raz pierwszy w IV w. p.n.e.

ABRAKSAS (Abraxas, Abrasax), najwyższy byt (wg gnostyka Bazylidesa z II w. n.e.). Jego wyobrażenie, przedstawiane jako postać człowieka o głowie koguta z wężami zamiast nóg, ryte było na kamieniach w kształcie gemm używanych jako amulety.

ABRASAX, patrz: Abraksas.

ABRAXAS, patrz: Abraksas.

ABUNDANCJA, rzym. bogini, uosobienie wiecznego dążenia ludzi do bogactwa. Wyobrażana jako kobieta z rogiem obfitości, z którego sypią się złote monety. Postać z orszaku Cerery.

ABYLAMONSCOLUMNA (Abila), patrz: Kalpe; Słupy Heraklesa.

ACCALARENTIA, rzym. bogini, której święto, Larentalia, obchodzono corocznie 23 grudnia; była żoną pasterza Faustulusa. To ona miała uratować tonących w Tybrze chłopców – Romulusa i Remusa, późniejszych założycieli Rzymu. Uważana też bywa za matkę duchów domowych – larów.

ACCALON Z GALII, patrz: Askalon.

ACESTES, patrz: Ajgestes.

ACHAJA, gr. kraina na Peloponezie nad Zatoką Koryncką, część Tesalii zwana Achają Ftiocką. Była ojczyzną Achillesa, mitologicznego bohatera spod Troi.

ACHAJOS, gr., mitologiczny założyciel szczepu Achajów, wg jednych wersji mitu miał być synem Zeusa i Pytii; wg innych – Ksutosa i królewny ateńskiej Kreuzy.

ACHAJOWIE, mieszkańcy Tesalii, uważani za jedno z głównych plemion greckich, które na przełomie III i II tysiąclecia p.n.e. zajęło tę krainę, podbijając miejscowych Pelazgów. Za swego bohatera eponima uważali oni Achajosa.

ACHATES, rzym., postać z Eneidy Wergiliusza, towarzysz Eneasza, był mu tak wierny, że stał się bohaterem porzekadła o wierności.

ACHELOOS, gr. Achelṓos, 1. rzeka o korycie tworzącym kształt rogatego mężczyzny, miała być uosobieniem bóstwa rzecznego, z którym walczył Herakles. Jedna z wersji podania o rogu obfitości mówi, że to jemu właśnie Herakles wyrwał z czoła róg, a nimfy napełniły go kwiatami i owocami. Róg ten stał się symbolem wszelkiego bogactwa i został nazwany rogiem obfitości; 2. syn Okeanosa i Tetydy, ojciec i król rzek. Czczony w całej Grecji jako uosobienie płynącej wody.

ACHERON, patrz: Acheront.

ACHERONT, Acheron, gr. nazwa używana także jako synonim świata podziemnego, Hadesu; 1. rzeka w Hadesie, której dopływem były Pyriflegeton i Kokytos. Patrz: Hades; 2. syn Słońca i Ziemi, zamieniony za karę w rzekę, gdyż dostarczał wody tytanom walczącym z Zeusem; 3. rzeka w Epirze, płynie pomiędzy skałami i na kilku odcinkach przepływa pod ziemią, prawdopodobnie dlatego została skojarzona z mitycznym podziemnym królestwem zmarłych – Hadesem.

ACHILLES, gr., 1. pierwotnie w mitach imię Achilles nosiło bóstwo rzeczne; 2. syn nimfy morskiej Tetydy i króla Myrmidonów Peleusa. Matka po urodzeniu dziecka, trzymając je za piętę, zanurzyła w wodach Styksu, czym uodporniła jego ciało na ciosy i rany. Jedynym nieodpornym miejscem pozostała pięta, której woda Styksu nie obmyła. Był uczniem centaura Chirona, który karmił go szpikiem dzików i niedźwiedzi oraz organami wewnętrznymi lwów, dzięki czemu chłopiec w biegu był szybszy od łani, a w walce mógł pokonać lwa. Dorastającemu młodzieńcowi wyjawiono przepowiednię, że ma do wyboru życie długie, ciche i spokojne albo krótkie, burzliwe i pełne sławy. Bez wahania wybrał to drugie. Tetyda wiedziała, że sława syna wiąże się z wojną, toteż po wybuchu wojny trojańskiej ukryła Achillesa na dworze króla Likomedesa wśród jego córek, przebranego za dziewczynę, co skończyło się spłodzeniem potomka (Pyrrosa czy też Neoptolemosa) z piękną Dejdameją.

Przepowiednia głosiła, że Grecy bez Achillesa nie pokonają Troi, postanowili więc odszukać go i wciągnąć do walki. Zadania tego podjął się przebiegły Odyseusz, który w przebraniu kupca zjawił się na dworze Likomedesa. Rozłożył błyskotki, pachnidła, ale obok umieścił również oręż. Achilles sięgnął po miecz i tym się zdradził, że jest mężczyzną. Znakomitą zbroję i miecz wykonał dla niego sam Hefajstos, a Posejdon dał mu szybkie konie. Pod Troją Achilles prędko zyskał sobie sławę doskonałego wojownika – już na sam jego widok przeciwników ogarniał lęk. Był najdzielniejszy i niepokonany, ale chimeryczny. W dziesiątym roku walk, obrażony z powodu odebrania mu przez Agamemnona branki Bryzeidy, wycofał się z walki i zapowiedział, że nie weźmie ponownie miecza do ręki, chyba że wrogowie podejdą aż pod jego namiot.

Pewnego razu pożyczył swą słynną zbroję przyjacielowi Patroklesowi i ten wkrótce został zabity przez najsłynniejszego wojownika spośród obrońców Troi – Hektora. Achilles stanął do walki, aby pomścić śmierć przyjaciela. Zabił Hektora, a jego ciało zhańbił, wlokąc za rydwanem trzy razy dookoła murów miasta. Pod Troją Achilles zabił również Memnona. Sam jednakże zginął ugodzony w piętę strzałą Parysa, którą unosił Zefir, a kierował Apollo. Pochowany został nad brzegami Skamandra obok Patroklesa. Jego czyny bojowe i spór z Agamemnonem stanowią jeden z głównych wątków Iliady Homera.

ACTASANCTORUM, siedemdziesięciotomowy zbiór religijnych legend średniowiecznych spisany po łacinie, szeroko znany pod nazwą Żywoty świętych, sporządzony na podstawie źródeł historycznych, tradycji ustnej i legend. Pracę nad zbiorem zapoczątkował Heribert Rosweyde (1569–1629), jezuita z Antwerpii. Zbiór został ułożony chronologicznie wg świąt roku kościelnego. W następnych latach praca nad tym niezwykłym dziełem była kontynuowana przez innych autorów.

ADKALENDASGRAECAS, mawiali złośliwie Rzymianie, co znaczyło tyle, co nasze „na świętego nigdy”. Rzymskie kalendy oznaczały pierwszy dzień miesiąca, co ściśle określało pewien termin. W Grecji natomiast taki termin nie istniał, stąd powyższe porzekadło. Patrz: idy; kalendy.

ADAMAS, gr., Trojańczyk, syn Azjosa, zabity przez Merionesa. Postać z IliadyHomera.

ADMET, gr., syn Feresa i Klimeny, król Ferai w Tesalii, u którego Apollo musiał spędzić dziewięć lat jako pasterz-niewolnik, pokutując za zabicie cyklopa. Gospodarz okazywał boskiemu pasterzowi wiele względów, co mu się później sowicie opłaciło. Admet poprosił o rękę Alcesty (Alkestis), córki króla Jolkos Peliasa, ten zgodził się na małżeństwo pod warunkiem, że konkurent przyjedzie w odwiedziny wozem zaprzężonym w lwy i niedźwiedzie. Apollo wytresował zaprzęg dzikich zwierząt dla Admeta, dzięki czemu umożliwił mu zawarcie upragnionego małżeństwa. Jednakże w dzień ślubu Admet zapomniał złożyć ofiarę Artemidzie, która w akcie zemsty nasłała do jego małżeńskiej sypialni rojowisko węży. Ale czujny Apollo uratował życie małżonkom. Potem u parek zyskał przyrzeczenie, że Admet zostanie nieśmiertelnym, jeśli w wyznaczonej ostatniej godzinie jego życia ktoś z rodziny zgodzi się umrzeć za niego. Ze wszystkich bliskich tylko Alcesta zgodziła się na to bez wahania i dobrowolnie zeszła do grobu – skąd, w uznaniu za jej heroiczny czyn, przywrócił ją do życia Herakles (wg innej wersji wzruszona jej poświęceniem Persefona). Admet brał udział w wyprawie Argonautów i polowaniu na słynnego dzika kalidońskiego.

ADMETE, gr., córka Eurysteusza, zapragnęła posiąść bezcenny pas Hipolity, królowej Amazonek. Zdobył go dla niej, na polecenie Eurysteusza, po wielu bohaterskich czynach Herakles. Była to dziewiąta z jego słynnych prac.

ADONIE, gr., ośmiodniowe święta wiosny obchodzone ku czci Adonisa.

ADONIS, gr., syn Tejasa i jego córki Myrry (lub Smyrny), która podstępem uwiodła ojca. Piękny młodzieniec, myśliwy, w którym kochały się dwie boginie: Afrodyta i Persefona. Zginął rozszarpany przez dzika. Z jego krwi wyrósł kwiat anemonu, a z łez opłakującej go Afrodyty – białe róże. Aby pogodzić obydwie rywalki, Zeus pozwolił Adonisowi spędzać wiosnę i lato z Afrodytą na ziemi, jesień i zimę zaś w świecie zmarłych u Persefony.

W innej wersji mitu Adonis jest synem Feniksa (Fojniksa) i Alfesibei. Jeszcze inna wersja tego samego mitu mówi, że Myrra nie chciała oddać czci Afrodycie, toteż bogini przez zemstę sprawiła, że dziewczyna zakochała się we własnym ojcu i oddała się mu podstępem. Ojciec gonił za nią z mieczem w ręku, aby ją zabić. Litościwi bogowie zamienili ją w smyrnę (krzew dający mirrę). Po dziewięciu miesiącach krzew się otworzył i wydał na świat przepięknego młodzieńca – Adonisa. Ku czci Adonisa obchodzono w Grecji ośmiodniowe święto wiosny, tzw. Adonie. W Atenach przedstawiano Adonisa z Afrodytą na purpurowym łożu wśród kwiatów, owoców i ptaków jako rozkoszny obraz wdzięku wiosny, najpiękniejszej pory roku.

ADRASTA, gr., uosobienie nieuniknionego losu, bóstwo często towarzyszące bogini zemsty i sprawiedliwości, Nemezis; obydwie pojawiają się na wozie zaprzężonym w gryfy, trzymają wówczas palec na ustach na znak przezorności, którą powinien zachować każdy człowiek, jeśli nie chce zwrócić na siebie ich groźnej uwagi.

ADRASTEA (Adrastia, Adrasteia, Adrasteja), gr. nimfa, która w proroczym przewidywaniu na Krecie, na górze Dikte (zwanej też jaskinią Psychro), wychowująca małego Zeusa – przyszłego władcę ziemi, ukrytego tam przed okrutnym ojcem, Kronosem – dała mu do zabawy kulę przedstawiającą świat.

ADRASTOS, gr., syn Talaosa i Lizymachy, król Argos, ojciec Argii (Argei), teść Polinejkesa, wypędzony przez brata z Teb. Namówiony przez zięcia Adrastos wraz z siedmioma wodzami wyprawił się przeciwko Tebom, niestety poniósł klęskę, w której zginęli wszyscy wodzowie, jego samego uratował cudowny wierzchowiec Arion. Po dziewięciu latach Adrastos ponowił wyprawę wespół z siedmioma synami siedmiu poległych wodzów. Zdobył Teby, ale stracił syna. Zmarł ze zgryzoty w drodze powrotnej do Argos.

AED (Aed mac Lir), w mitologii irlandzkiej syn Aobh zamieniony w łabędzia, podobnie jak pozostałe rodzeństwo przez macochę i jednocześnie ciotkę Aoife (Aífe).

AELLO, gr., jedna z harpii. Patrz: harpie.

AER, gr., dolne powietrze, w odróżnieniu od górnego zwanego eterem.

AESSĹDHE, patrz: zastępy kurhanów.

AESIR, patrz: Asowie.

AËROPE, gr., żona Atreusa, króla Myken, ojca Agamemnona i Menelaosa, zakochana w jego bracie Tiestesie, pomogła mu zdobyć złote jagnię – symbol władzy królewskiej – czym zapoczątkowała długi łańcuch zbrodni. Atreus wrzucił ją do morza, a brata Tiestesa wypędził z kraju.

AFANC, w legendach brytyjskich prastary potwór wodny zamieszkujący Llynyr-Afanc na rzece Conwy w północnej Walii. Zwykle wyobrażano go sobie jako bobra wciągającego podstępnie ludzi w toń jeziora. W końcu jego przebiegłość uśpiła odważna dziewczyna, która ukołysała go do snu na własnej piersi, wówczas to woły wyciągnęły go na brzeg.

AFAREUS, gr., 1. jeden z drugoplanowych bohaterów Iliady, syn Kaletosa, pod Troją był jednym z wodzów greckich; 2. bohater messeński, syn króla Messenii, Perieresa, założyciel miasta Arene.

AFRODYTA, gr. bogini miłości, płodności, piękności i światła (rzymska Wenus, Wenera), wg Homera córka Zeusa i Dione; czasem zwana też Uranią, gdyż wg Hezjoda była córką Urana, Uranosa (nie mylić z muzą Uranią); matka Erosa (Amora), opiekunka heter. Według Hezjoda narodziła się z piany morskiej, która powstała, gdy Kronos kosą czy też sierpem odciął Uranowi jego narządy męskie i rzucił do morza. Długo unosiły się na falach, wydzielając obfitą pianę, z której narodziła się bogini. W wielkiej muszli dopłynęła do wybrzeży Cypru. Hory uwieńczyły jej głowę kwiatami i owocami, po czym w paradnym korowodzie zaprowadziły na Olimp, gdzie wzbudziła zachwyt wszystkich bogów. Bogini miłości zmysłowej. Stałe powodzenie zapewniał jej talizman – słynny pas wdzięków Afrodyty.

Została żoną Hefajstosa, ale nie była mu wierna, miała wielu oblubieńców. Ares był jej kochankiem i ojcem Erosa, Harmonii i Priapa. Jej kochankami byli również Trojańczyk Anchizes (ojciec Eneasza, przodka Rzymian) i Hermes, który spłodził z nią zagadkowego młodzieńca – Hermafrodytę. O pięknego Adonisa wiodła długi spór z Persefoną. Ponosi pośrednio winę za wybuch wojny trojańskiej, gdyż to ona pomogła królewiczowi trojańskiemu, Parysowi, porwać i zdobyć piękną Helenę, żonę króla Sparty Menelaosa. Były różne miejsca jej kultu: Pafos na Cyprze, Knidos w Azji Mniejszej, góra Eryks na Sycylii i Korynt, gdzie z jej kultem łączyła się prostytucja sakralna. Jej władzy podlegali zarówno bogowie, jak i ludzie, których obdarzała szczęściem w miłości. Poświęcone jej były święta Afrodyzje. Patrz też: przydomki Afrodyty.

AFRODYZJE, gr. święto ku czci Afrodyty, najbardziej uroczyście obchodzone na Cyprze, w Pafos.

AFROGENEJA, gr., zrodzona z piany morskiej, przydomek bogini miłości Afrodyty.

AGAMEMNON, gr., potomek od dawna nękanego nieszczęściami rodu Tantala. Król Argos lub Myken. Syn Atreusa, brat Menelaosa, mąż Klitajmestry, ojciec Ifigenii, Elektry, Chrysotemis i Orestesa. Był naczelnym wodzem Greków podczas wyprawy trojańskiej. Kiedy wszystko już było przygotowane do wyruszenia okrętów, niespodziewanie zapanowała uporczywa cisza morska. Aby zapewnić silne i pomyślne wiatry, Agamemnon złożył córkę Ifigenię w ofierze Artemidzie, za co Klitajmestra przysięgła, że go za ten czyn zabije, czego po wielu latach, przy pomocy kochanka Ajgistosa (Egista) dokonała. Agamemnon jest jednym z głównych bohaterów Iliady Homera.

AGANIPPE, gr., 1. jedno ze źródeł u stóp Helikonu poświęcone muzom; 2. nimfa źródła Aganippe, córka króla rzeki Termessos; 3. żona Akrizjosa, matka Danae, zwana również Eurydyką; 4. córka Ajgyptosa.

AGAPENOR, gr., syn Ankajosa, król arkadyjskiej Tegei, uczestnik wojny trojańskiej. W drodze powrotnej został zapędzony przez burzę na Cypr, gdzie osiedlił się i założył miasto Pafos.

AGATHETYCHE, gr., dobry los, szczęśliwy przypadek. Według greckich przekazów mitologicznych budowniczy najstarszych w Atenach murów obronnych, zwanych pelazgijskimi. Z czasem uważany za ducha opiekuńczego miasta.

AGATODAJMON, gr., patron zbiorów polnych i wina, dobry duch przyrody. Przed ucztami wylewano mu w ofierze puchar czystego wina. Jego imieniem nazywano dzień, w którym po raz pierwszy próbowano wina z nowych zbiorów. Jego kult łączono z kultem Agathe Tyche. Przedstawiany był jako młodzieniec trzymający w ręku kłosy i czarę wina.

AGAUE (Agawa, Agawe), gr., córka Kadmosa i Harmonii, siostra Semele, żona Echiona i matka Penteusza. Wraz z innymi kobietami opętanymi szałem bachicznym Agaue rozszarpała syna. Była to zemsta Dionizosa za to, że rozgłaszała uwłaczające pogłoski o jego matce Semele, a także za to, że sprzeciwiała się uprawianiu jego kultu w Tebach.

AGAWA (Agawe), patrz: Agaue.

AGDISTIS, patrz: Kybele.

AGELAOS (Agelaus), gr., syn Heraklesa i Omfalii, uważany za przodka legendarnego bogacza, króla Lidii – Krezusa.

AGENOR, gr., 1. król Tyru, syn Posejdona i Libii; przodek Dydony, ojciec pięciu synów: Kadmosa, Fojniksa (Feniksa), Tasosa, Fineusa i Cyliksa (Kyliksa) oraz córki Europy, porwanej przez Zeusa, który przybrał postać byka; 2. jeden z wodzów trojańskich, krewny króla Priama, zdrajca, który miał porozumiewać się z Agamemnonem. Po upadku Troi emigrował do Italii, gdzie został założycielem miasta Patavium (Padwa).

AGLAIA (Aglaja), gr., 1. jedna z trzech charyt, czyli gracji; „błyszcząca” lub „wspaniała”. Pozostałe to Eufrozyna (radość) i Talia (sprawiająca kwitnienie roślin); 2. żona Charoposa, matka Nireusa z Syme, jednego z uczestników wojny trojańskiej; 3. kochanka Heraklesa, matka Antiadesa.

AGLAURA, patrz: Aglauros.

AGLAUROS (Aglaura), gr., 1. córka Kekropsa, z którą Ares spłodził nimfę Alkipę. Bóstwo roślinności; poświęcony jej był gaj w Atenach zwany Aglaurionem; 2. córka Aktajosa, króla Attyki, żona Kekropsa.

AGLOVALE, postać z legend arturiańskich, syn króla Pellinora. Zginął przypadkowo z ręki Lancelota, gdy ten ratował Ginewrę ze stosu.

AGNAR, w mitologii staronordyckiej 1. starszy syn króla Hraudunga, brat Geirröda. Obydwaj bracia uratowali się z katastrofy łodzi rybackiej zimą na morzu, a po wydostaniu się na brzeg zostali przygarnięci przez samotne małżeństwo, w rzeczywistości tymi małżonkami byli Odyn i Frigg. Agnara wychowała Frigg na człowieka łagodnego, Geirröda – Odyn na okrutnika bez skrupułów. Wiosną wychowawcy odesłali chłopców w rodzinne strony. Kiedy ich łódź przybiła do ojczystego brzegu, Geirröd za poduszczeniem Odyna wyskoczył pierwszy i odepchnął łódź na morze, skazując tym samym brata na śmierć; 2. jedyny syn Geirröda, któremu nadał imię swego przez siebie zamordowanego brata. Geirröd wychowywał chłopca na bezwzględnego satrapę, kazał mu m.in. patrzeć na tortury, którym poddał swego gościa Grimnira. Agnar ulitował się nad nieszczęsnym, podając mu róg posilającego napoju. Wtedy to Odyn wyjawił mu, kim jest rzeczywiście, rzucił przekleństwo śmierci na Geirröda i uczynił Agnara królem; 3. niespokrewniony z dwoma wyżej wspomnianymi postaciami, bliżej nieznany władca w kraju Gotów. Zmierzył się w walce z Hjalmgunnarem, któremu Odyn obiecał zwycięstwo nad Agnarem. Uratowała go walkiria Brunhilda, która zabiła Hjalmgunnara, za co została surowo ukarana przez Odyna.

AGNI, gr., bóg ognia wzywany podczas rozniecania nowego ogniska domowego.

AGON, gr., bóstwo, personifikacja zawodów, miał pomnik w Olimpii. Od niego pochodzi nazwa igrzysk – agones.

AGONALIA, gr., nazwa uroczystości świątecznych w kalendarzu rzymskim: 9 stycznia – święto Janusa; 17 marca – święto Marsa; 21 maja – święto bóstwa Veiovis; 11 grudnia – święto na cześć bogów chtonicznych (podziemnych).

AGONIOS, patrz: Hermes.

AGORA, gr., plac lub rynek, wokół którego powstawało i rozbudowywało się miasto greckie. Na agorze koncentrowało się życie polityczne – odbywały się tu wiece, zebrania, sądy; tutaj też znajdowały się główne miejsca kultu. W Rzymie było to forum.

AGORAJA, gr., patrz: Atena.

AGRAFOJNOMOJ, gr., podstawowe, niepisane prawa regulujące stosunki międzyludzkie, miały pochodzić bezpośrednio od Zeusa, Temidy lub Dike. Należały do nich: bojaźń bogów, miłość rodziców, zakaz stosunków kazirodczych, wdzięczność dobroczyńcom, grzebanie zmarłych. One to miały stanowić podstawę wszelkich późniejszych praw pisanych.

AGRAVAINE, postać z legend arturiańskich, rycerz Okrągłego Stołu, brat Gawaina, Gaherisa i Garetha, synów króla Lota z Orkney z matki Margause. Brał udział w intrydze mającej na celu ujawnienie cudzołóstwa Ginewry z Lancelotem. Został zabity przez Lancelota w czasie próby przyłapania kochanków w sypialni in flagranti.

AGRESTES, postać z legend o królu Arturze, na długo przed Arturem miał być królem Camelotu. Był poganinem, prześladował Josephusa (Józefa Flawiusza), syna Józefa z Arymatei, został za to ukarany szaleństwem i w końcu śmiercią.

AGUIGRENOS, postać z legend arturiańskich, był dowódcą u okrutnego króla Clamadeksa, który wciągnął w pułapkę wielu rycerzy Świętego Graala, został pokonany przez Percevala stającego w obronie czci swej siostry, dziewicy Blanchefleur.

AHASWER, patrz: Żyd Wieczny Tułacz.

AIAX, patrz: Ajaks.

AIDEEN, w mitologii irlandzkiej żona Oscara, wnuka Fionna mac Cumhaila. Zmarła z rozpaczy po jego śmierci, jaką poniósł w bitwie pod Gabhara.

AIDONEUS, gr., patrz: Hades.

AIGEUS, gr., patrz: Egeusz.

AIGISTOS, patrz: Ajgistos.

AINE, w mitologii irlandzkiej bogini miłości i płodności. Nierzadko brała sobie kochanków spośród śmiertelników, dla których była okrutna i złośliwa, szczególnie wtedy, kiedy starali się o jej względy bardziej, niż sobie tego życzyła. Jednego ze swych zalotników – Alilla Oloma „bez ucha” – najpierw pozbawiła ucha, a potem życia. Aine identyfikowano czasem z irlandzką boginią wojny Morrigan.

AINLE, w irlandzkiej legendzie o Deirdre brat jej kochanka, młodego pięknego wojownika Naoise.

AIRMED, w mitologii irlandzkiej bogini leczenia, córka boga lekarza Diana Cechta, która podobnie jak ojciec w cudownym źródle przywracała życie i siły wojownikom poległym w boju z Fomoraigami.

AITRA (Etra, Ajtra), gr., 1. córka Okeanosa i Tetydy, żona Atlasa, z którym miała córki zwane hiadami i syna Hiasa (Hyasa); 2. córka króla Trojzenu, Pittheusa, matka Tezeusza, którego ojcem miał być Posejdon lub Egeusz.

AITVARAS, u ludów bałtyckich hodowany w obejściu lub w domu tajemniczy wąż zapewniający powodzenie i bogactwo. Patrz: święte węże.

AITWAR, u Litwinów rodzaj pomniejszych mitycznych istot, do których należały m.in. kauki, u innych ludów europejskich zaś np. inkluzy, skrzaty, latawce itp.

AJAJA, gr., wyspa nimfy Kirke, córki Heliosa i okeanidy Perese, słynnej czarodziejki. Kirke na Ajai zamieniła towarzyszy Odyseusza w wieprze, a jego samego, zapewniwszy mu jak najlepsze warunki, więziła jako kochanka przez rok.

AJAKOS (Eak), gr., syn Zeusa i Ajginy (Eginy), córki boga rzeki Ajsopos, założyciel rodu Ajakidów. Urodził się na Eginie, wyspie nazwanej imieniem jego matki. W związku z tym, że była bezludna, aby szybko uczynić ją zamieszkałą, Zeus zmienił żyjące tam mrówki w ludzi. Ajakos odznaczał się niezwykłą prawością, po śmierci został jednym z trzech sędziów w podziemnym świecie zmarłych, Hadesie. Ojciec Telamona, dziadek Ajaksa i Peleusa, ojca Achillesa.

AJAKS (Ajas, Aiax), gr., było dwóch Ajaksów: Mały i Wielki, 1. Ajaks Mały, syn Oileusa, króla Lokryjczyków, uczestnik wojny trojańskiej, słynny z szybkiego biegu, pychy i zuchwałości. Za znieważenie Kasandry w świątyni Ateny chciano go ukamienować, zdołał jednak umknąć. Mimo to dosięgnęła go zemsta Ateny, która zesłała burzę morską, gdy powracał spod Troi do ojczyzny. Jego okręt rozbił się, Ajaks zaś, złorzecząc bogom, schronił się na skale. Posejdon skruszył skałę trójzębem i Ajaks utonął; 2. Ajaks Wielki, syn Telamona, króla Salaminy, krewny Achillesa i najdzielniejszy po nim podczas wojny trojańskiej. Kiedy po śmierci Achillesa zbroję bohatera przyznano Odysowi, Ajaks wpadł w szał i zaślepiony gniewem wymordował stado owiec, sądząc, że to wrodzy wojownicy. Oprzytomniawszy, popełnił samobójstwo ze wstydu.

AJAS, patrz: Ajaks.

AJETES, gr., ojciec Medei, król Kolchidy, posiadacz złotego runa, uważany był za syna boga słońca Heliosa i oceanidy Perseis.

AJGAJ, patrz: Egeje.

AJGAJON (Briareus, Briarej), gr. tytan, syn Uranosa i Gai, brat Kottosa i Gygesa, jeden z hekatonchejrów, olbrzym o stu rękach i pięćdziesięciu głowach. Eponim Morza Egejskiego. Dopomógł Zeusowi w pokonaniu tytanów. Jest wersja mitu, która utrzymuje, iż był cyklopem, synem Posejdona.

AJGESTES, gr., syn boga rzeki Krimissosa i córki Fajnodamasa. Założyciel i eponim miasta Ajgesta.

AJGEUS, patrz: Egeusz.

AJGIALEJA, wiarołomna żona wojownika greckiego spod Troi, Diomedesa, wypędziła go po powrocie z wyprawy, zmuszając do wyjazdu do Apulii, gdzie założył szereg miast.

AJGIPAN, gr. przydomek Pana ukuty w związku z jego kozią postacią.

AJGISTOS (Egist), gr., syn Tyestesa i jego córki Pelopii; zrodzony z kazirodczego związku, mściciel krzywd, które wyrządził Tyestesowi jego brat Atreus. Ajgistosa porzuconego jako niemowlę przez matkę wychowywali pasterze. Następnie przyjął go do rodziny Atreus, stryj i bratanek zarazem. Kiedy Ajgistos dorósł, polecił mu zamordować swego brata Tyestesa, czyli ojca Ajgistosa, którego ten nie znał. Rozpoznał jednak ojca i w akcie zemsty zamordował Atreusa, po czym wraz z ojcem panował w Mykenach. Gdy jego stryjeczny brat Agamemnon walczył pod Troją, uwiódł mu żonę Klitajmestrę, a potem za jej namową (mściła się na mężu za śmierć złożonej w ofierze córki Ifigenii) wraz z nią zabił Agamemnona wracającego z wojny trojańskiej. Sam został zabity wraz z Klitajmestrą przez syna Klitajmestry i Agamemnona – Orestesa – który z kolei mścił się za śmierć ojca. Treść tego rozgałęzionego mitu, w którym losy Ajgistosa są tylko fragmentem, wykorzystywana była przez wielu autorów dramatycznych, starożytnych i współczesnych.

AJGLE, gr., córka boga lekarzy Asklepiosa i Hepiony, siostra Podalejriosa i Machaona, słynnych lekarzy, a także Higei (zdrowie), Iaso i Panacei.

AJGYPTIOS, gr., jeden z bohaterów Odysei, starzec z Itaki, przyjaciel Odyseusza i Telemacha.

AJGYPTOS, gr., 1. syn Belosa i Anchinoe (Achiroë, Anchirroë), córki Nilu; brat Danaosa, miał pięćdziesięciu synów, których ożenił z pięćdziesięcioma córkami Danaosa, danaidami. Czterdzieści dziewięć – z wyjątkiem Hypermestry, żony Linkeusa – na rozkaz ojca zamordowało swych mężów w noc poślubną. Podbił kraj Melampodów, który nazwał od swego imienia Egiptem; 2. dawna nazwa rzeki Nil; nazwa Nejlos, Nil pojawiła się dopiero w utworach Hezjoda.

AJLLINNA, córka Lugada, postać z iryjskiej legendarnej opowieści Zagnanie krów z Cualnge.

AJODE, gr., jedna z trzech najdawniejszych muz czczonych na Helikonie. Pozostałe to Melete i Mneme.

AJOLOS, patrz: Eol.

AJSON, gr., syn Tyro i Kreteusa, założyciela Jolkos, miasta w Tesalii, wnuk Eola. Był ojcem Jazona – przywódcy wyprawy Argonautów. Będąc królem Jolkos, pozbawiony został tronu przez przyrodniego brata Peliasa. W czasie wyprawy Jazona po złote runo Pelias zabił Ajsona, za co po powrocie Argonautów został pozbawiony życia przez Medę, żonę Jazona. Inna wersja mitu mówi, że został tylko zdetronizowany i żył jeszcze, kiedy powrócili Argonauci; został przez syna Jazona przywrócony na tron, a słynna czarodziejka, synowa Medea, cudownie go odmłodziła.

AJTRA, patrz: Aitra.

AJTWAR, lit. domowy bożek, dobry duch przynoszący szczęście i pomyślność w zbiorach. Można go było kupić w Rydze czy Kłajpedzie albo domowym sposobem wyhodować z koguciego jaja (prawdopodobnie tak nazywano jaja o dwóch żółtkach). Zamieszkiwał gdzieś za piecem lub w ustronnym kącie na strychu, wśród gratów i rupieci, karmiono go kaszą gotowaną na mleku lub jajecznicą.

AJYSYT (przynosząca narodziny), w mitologii syberyjskich Jakutów bogini matka; opuszcza swą siedzibę w niebie i odwiedza rodzące kobiety, gdyż musi dostarczyć duszę nowo narodzonemu dziecku.

AKADEMOS, gr. heros, który miał wskazać braciom Kastorowi i Polluksowi, gdzie Tezeusz ukrył ich porwaną siostrę Helenę. Helena była porwana dwukrotnie: raz jeszcze jako panna, przez Tezeusza; drugi raz już jako żona Menelaosa, przez Parysa. Akademosowi poświęcono platanowy gaj nad rzeką Kefisos, gdzie Platon założył swą szkołę filozoficzną – Akademię.

AKAMAS, gr., 1. syn Antenora i Teano, dowodził Dardanami w wojnie trojańskiej; 2. syn Tezeusza i Fedry, uczestnik wojny pod Troją.

AKASTOS, gr., syn Peliasa, króla Jolkos, mąż Astydamii, uczestnik wyprawy Argonautów i polowania na dzika kalidońskiego. Po zgładzeniu Peliasa przez Medę wypędził ją wraz z Jazonem i zasiadł na tronie Jolkos. Po nieudanej próbie zemsty na Peleusie za rzekome nastawanie na cześć Astydamii zginął wraz z nią z jego ręki. Por. Pelias.

AKESTES, gr., syn Krimissosa, boga rzeki o tej samej nazwie, i Segesty, Trojanki. Założyciel miasta w zachodniej Sycylii nazwanego imieniem jego matki. Gościł u siebie wracającego z wojny trojańskiej Eneasza, którego ojciec, oślepiony Anchizes, właśnie tutaj zmarł i za pozwoleniem Akestesa został pochowany na górze Erykas.

AKIS, gr., syn Fauna i nimfy Symantis, ukochany Galatei, w której kochał się też cyklop Polifem. Zazdrosny cyklop, przyłapawszy kochanków, chciał ich obydwoje zgładzić. Galatea wskoczyła do morza i uratowała się, Akis został przywalony wielkim głazem, spod którego wypłynął jako rzeka.

AKOJTES, gr., sternik z mitu o Dionizosie. Towarzysze Akojtesa znaleźli na wyspie Chios Dionizosa, który przybrał postać śpiącego chłopca, i zabrali go na okręt mimo protestów Akojtesa. Po przebudzeniu się chłopiec zażądał odstawienia go na wyspę Naksos, wobec odmowy zesłał na nich obłęd. Żeglarze wyskoczyli do morza i zamienili się w delfiny, ocalał tylko Akojtes, który został kapłanem Dionizosa.

AKRATOS, gr., postać z orszaku Dionizosa uosabiająca wino czyste.

AKRIZJOS (Akrisios), gr., syn Abasa i Okalei, brat bliźniak Projtosa, król Argos, mąż Eurydyki, ojciec Danae. Wyrocznia przepowiedziała mu, że zabije go wnuk. Chcąc uniemożliwić spełnienie się przepowiedni, Akrizjos zamknął swą jedyną córkę Danae w spiżowej komnacie, chroniąc ją w ten sposób przed jakimkolwiek kontaktem z mężczyznami. Zapłodnił ją Zeus, który zamienił się w złoty deszcz i przeniknął przez otwór w dachu. Danae urodziła synka Perseusza; matkę i dziecko zamknięto w skrzyni i wrzucono do morza, ale uratowali się. Gdy chłopiec dorósł, w czasie igrzysk niechcący rzucił dyskiem w tłum widzów i zabił swego dziadka.

AKTEON, gr., syn Aristajosa i Autonoi, córki Kadmosa, myśliwy, którego sztuki łowów uczył życzliwy ludziom centaur Chiron. W czasie polowania przypadkiem zapędził się do źródła Partenios, gdzie właśnie kąpała się nago dziewicza Artemida. Rozgniewana podpatrującego ją zuchwalca zmieniła w jelenia i poszczuła jego własnymi psami, które go rozszarpały.

AKWILO, patrz: Akwilon.

AKWILON (Akwilo), rzym., syn Eola i Jutrzenki, wiatr północny, odpowiednik greckiego Boreasza; małżonek Orejtyi, którą porwał. Był ojcem Kalaisa i Zetesa. Przedstawiany bywa jako siwowłosy starzec z ogonem węża. Patrz: wiatry.

AKUA, Aqua Virgo, patrz: Pani Fontanny.

ALAINLEGROS, zwany Królem Rybakiem, gdyż nakarmił głodne rzesze jedną rybą, bohater legend arturiańskich, ojciec Percevala. Wzniósł zamek Corbenic, gdzie przechowywane były insygnia Świętego Graala.

ALASTOR, gr., 1. duch mściciel; uosobienie przekleństwa, ale także złoczyńca, który dopuścił się niewybaczalnej zbrodni; 2. syn Neleusa i Chlorydy, zabity przez Heraklesa; 3. postać z Iliady, podwładny Nestora; 4. wojownik grecki, który uratował Teukrosa zranionego przez Hektora; 5. zabity przez Odyseusza przyjaciel Sarpedona; 6. syn Polinejkesa, jeden z epigonów, synów zabitych wodzów w wyprawie przeciw Tebom.

ALBANACTUS, w szkockich legendach trzeci z synów Brutusa z Troi, prawnuka Eneasza; od jego imienia wywodzi się nazwa Albany, czyli Szkocji.

ALBERYK (Alberich), w mitach staronordyckich karzeł strzegący skarbów. Postać z legendy Złoto Renu, spopularyzowana przez R. Wagnera. Alberyk jest jednym z bohaterów opery Pierścień Nibelungów. Patrz też: Andwari; Złoto Renu.

ALBION, starożytna nazwa Brytanii przed przybyciem Brutusa z Troi, opisanej w IV w. p.n.e. przez podróżnika-geografa rzymskiego Pyteasza z Massalii. Nazwa prawdopodobnie pochodzi od białych skał kredowych na wybrzeżu w Dover; łacińskie albus znaczy „biały”. William Blake w swych dziełach malarskich i poetyckich przedstawiał Albion jako giganta i wyprowadzał jego pochodzenie wprost od Kronosa.

ALBUENA, jedna z sybilli (prorokiń) rzymskich.

ALCESTA (Alkestis), gr., córka Peliasa, żona króla Ferai, Admeta. Do jej sypialni małżeńskiej w noc poślubną bogini Artemida, której małżonkowie zapomnieli złożyć należną w dniu ślubu ofiarę, nasłała rojowisko węży. Nowożeńców obronił Apollo, który również wyjednał u parek obietnicę, że Admet zostanie nieśmiertelnym, jeśli w jego ostatniej godzinie przez los mu wyznaczonej ktoś z jego bliskich zgodzi się umrzeć za niego. Alcesta jako jedyna z całej rodziny zgodziła się na to bez wahania i zeszła do grobu, skąd uratował ją Herakles.

ALCHEMIA (arab. al-kimija, co znaczy „kamień filozoficzny”), magiczna nauka powstała prawdopodobnie w Egipcie, skąd w VIII w. n.e. za sprawą arabskiego uczonego Gebera przywędrowała do Europy. Jej celem było wytwarzanie złota poprzez zmianę proporcji podstawowych elementów (ognia, wody, powietrza) przy obecności katalizatora – właśnie kamienia filozoficznego. Do najwybitniejszych alchemików Europy należał Jan Trithemius (1462–1516), który podobno umiał zamienić rtęć w złoto. Na dworze Stefana Batorego pracował alchemik John Dee (1542–1607). Alchemikom wprawdzie nie udało się otrzymać złota na wielką skalę, ale przypadkowo dokonano szeregu wynalazków, m.in. dzięki ich badaniom opracowano sposób wytwarzania porcelany, która znana była dotychczas tylko w Chinach, a na dworach europejskich osiągała cenę złota. Dzięki alchemikom powstała i szybko zaczęła się rozwijać chemia. Obecnie alchemią nazywane są pewne praktyki magiczne.

ALCJONA, patrz: Alkiona i Kelajno.

ALCYD, gr., syn Zeusa i Alkmeny (Alcmeny), przydomek Heraklesa. Patrz: Herakles.

ALCYNA, w legendzie Franków o królu Karolu Wielkim nimfa morska uosabiająca rozkosze zmysłowe. Mężczyzn, którzy się w niej kochali, znudzona ich zalotami zmieniała w drzewa lub wodospady. Najbardziej znana jest historia bohatera Astolfo, który został przez Alcynę zamieniony w krzak mirtu. Uratowała go inna nimfa, Melissa, która podarowała mu magiczny pierścień uwalniający od czarów. Wówczas nieszczęśliwy kochanek ujrzał obiekt swego uwielbienia takim, jakim on był w rzeczywistości. Alcyna okazała się starą, brzydką jędzą.

ALEINE, w legendach arturiańskich bratanica Gawaina, spadkobiercy króla Artura. Percevalowi wysłała czerwoną zbroję, w której na turnieju pokonał wszystkich i zdobył miejsce przy Okrągłym Stole.

ALEKSANDER, gr., tak nazywany był Parys. Patrz: Parys.

ALEKSIKAKOS (dosł. „broniący od złego”), gr., przydomek wielu bogów, ale najczęściej Zeusa, Apollina i Heraklesa, którego po śmierci uznano również za boga.

ALEKTO, gr., jedna z trzech erynii, uosobienie niepohamowanego gniewu. Jej siostrami są Megera (nienawiść i zazdrość) oraz Tyzyfona (zemsta).

ALEOS, gr., król Tegei, ojciec kapłanki Ateny, Auge, którą zgwałcił pijany Herakles, za co był ścigany przez Atenę. Auge w wyniku gwałtu urodziła Telefosa; dziecię na rozkaz króla porzucono w górach, wykarmiła je łania.

ALETES, gr., 1. brat Penelopy, syn Ikariosa i Peryboi; 2. syn Ajgistosa zamordowany przez Orestesa po objęciu władzy w Mykenach; 3. Trojańczyk, towarzysz Eneasza; 4. syn Hippotesa, przywódca Dorów, podbił Korynt i położył kres panowaniu potomków Syzyfa.

ALFASEM, w legendach arturiańskich jeden z okaleczonych królów – król Terre Foraine. Po chrzcie udzielonym mu przez Alaina le Gros usiłował zajrzeć do wnętrza Graala, za zuchwałość został powalony i ciężko zraniony. Zostanie uzdrowiony, gdy Graal znów zostanie odnaleziony.

ALFAR, patrz: elfy.

ALFEJOS, gr., syn Okeanosa i Tetydy, bóstwo rzeczne znane w Elidzie, Arkadii i Messenii. Zakochany w nimfie Aretuzie ścigał ją pod ziemią, aż wreszcie połączył się z nią na Sycylii.

ALFESIBEA, gr., 1. córka króla Psofis, Fegeusa, małżonka Alkmeona. Kiedy została porzucona przez męża dla Kallirroe, namówiła swych braci Temenosa i Aksjona do zabicia męża i Kallirroe; 2. żona Fojniksa, matka Adonisa.

ALFEUSZ, gr., jeden z zalotników Artemidy, która odrzuciła jego względy.

ALFÖDR (ojciec bogów), jeden z licznych przydomków staronordyckiego boga Odyna uważanego za władcę wszystkich bogów.

ALFY, patrz: elfy.

ALICELABEALEPILGRIM, postać z legend arturiańskich, jedna z licznych kuzynek Lancelota, córka Ansirusa Pielgrzyma. Była tak piękna, że aby uniknąć komplikujących życie zalotów i adoracji, zasłaniała oblicze. Została żoną rycerza Alisandra le Orphelina, któremu pomogła w ucieczce z zamku czarownicy Morgan, a który zakochał się w niej, gdy tylko odsłoniła twarz.

ALILLAOLOM (dosł. „bez ucha”), irl., jeden z kochanków bogini miłości i płodności Aine, za zbytnią natarczywość najpierw pozbawiony ucha, a potem życia.

ALISANDERLEORPHELIN, postać z legend arturiańskich, młodzieniec, który marzył o tym, by stać się jednym z rycerzy Okrągłego Stołu. Kiedy wyruszył pomścić śmierć ojca zabitego przez króla Marka z Kornwalii, przeżył wiele przygód. W czasie turnieju został ranny, wówczas zaopiekowała się nim potężna czarodziejka Morgan, licząc, że zostanie jej kochankiem. Alisander odrzucił jednak jej względy. W ucieczce z zamku Morgan pomogła mu piękna Alice la Beale Pilgrim, którą poślubił. Nigdy nie został rycerzem Okrągłego Stołu.

ALKAJOS, gr., 1. syn Perseusza i Andromedy, dzielny król Teb, ojciec Afmitriona, dziad Heraklesa; 2. syn Heraklesa i niewolnicy Jardanosa, króla Lidii, protoplasta dynastii lidyjskiej; 3. mityczny król wyspy Paros.

ALKATHOOS, gr., syn Pelopsa i Hippodamii, pokonał lwa kytarejskiego, który rozszarpał syna króla Megary, zbudował mury Megary. Po śmierci króla Megareusa objął po nim rządy; mąż Euajchme, córki Megareusa.

ALKESTIS, patrz: Alcesta.

ALKIMEDE, gr., żona Ajsona, matka Jazona, przywódcy wyprawy Argonautów po złote runo.

ALKIMEDON, gr. mityczny heros z Arkadii. Córkę Fialo wraz z dzieckiem, które spłodził z nią Herakles, skazał na zagładę, wypędzając w góry. Uratował ich Herakles.

ALKINOOS, gr., król Feaków zamieszkujących wyspę Scherii, wnuk Posejdona, małżonek Arete, ojciec Nauzykai; wbrew woli Posejdona przyjął gościnnie Odyseusza i pozwolił mu odpłynąć, za co Posejdon zmienił wszystkich mieszkańców wyspy w skały.

ALKIONA I KELAJNO (Alcjona i Celeno), gr., kochanki Posejdona, zwiastunki deszczów jesiennych.

ALKIPA, gr., córka Aresa i Aglaury zgwałcona przez Halirrotiosa, syna Posejdona i nimfy Euryte. Za co Halirrotios został zabity przez Aresa.

ALKLHA, w mitologii ludów Syberii potwór, któremu czasem udaje się połknąć księżyc lub nawet słońce, co powoduje zaćmienia. Widoczne na księżycu plamy to ślady jego zębów.

ALKMENA, gr., prawnuczka Zeusa i Danae, córka Elektriona, żona króla Teb Amfitriona. Za sprawą Zeusa, który przybrał postać jej męża i trzykrotnie wydłużył noc miłosną, urodziła Heraklesa, dając początek rodowi Heraklidów. Po śmierci Amfitriona została żoną Radamantysa, z którym zamieszkała na Wyspach Szczęśliwych.

ALKMEON, gr., syn Amfiaraosa i Eryfili, mąż Alfesibei. Mszcząc śmierć ojca, zabił matkę – za to, że dała się przekupić (naszyjnikiem Harmonii) i namówiła męża do podjęcia, z góry skazanej na klęskę, wyprawy przeciw Tebom, mimo że wiedziała, iż skończy się klęską. Dowodził zwycięską wyprawą epigonów przeciwko Tebom. Został zabity przez braci Alfesibei za porzucenie jej dla Kallirroe.

ALKOMENE, patrz: Atena.

ALOADOWIE, gr., dwaj synowie Ifimedii i Aloeusa (wg innej wersji mitu – Posejdona), olbrzymy, których imiona wyrażają siłę i gwałtowność. Są to Otos i Efialtes. Obaj w dziewiątym roku życia mieli po dziewięć sążni wysokości i dziewięć łokci grubości. Spiętrzyli Pelion na Ossę, aby się wedrzeć na Olimp. Chcieli zgwałcić Herę i Artemidę, porwali i przez trzynaście miesięcy więzili Aresa. Zeus pozabijał ich piorunami. Strąceni do Hadesu, zostali związani wężami w taki sposób, że przylegają do siebie plecami.

ALOADZI, patrz: aloadowie.

ALOPE, gr., córka Kerkijona, Posejdon spłodził z nią syna Hipotoona. Zmieniona w źródło czczone pod jej imieniem, które znajdowało się w pobliżu Eleuzys.

ALTEA, gr., córka Thestiosa, siostra Ledy, żona króla Ojneusa. Kochanka Aresa, za sprawą którego urodziła nieznośnego syna Meleagra. Gdy się chłopiec urodził, parka Atropos przepowiedziała, że dziecię będzie żyło dopóty, dopóki nie spali się głownia płonąca właśnie w ognisku. Matka natychmiast zagasiła głownię i schowała ją do skrzyni. Gdy chłopiec dorósł, w czasie polowania dopuścił się zbrodni – pozabijał swoich wujów. Rozgniewana matka wrzuciła schowaną głownię do ognia. Gdy przedmiot spłonął, Meleager zmarł w męczarniach. Po śmierci syna Altea ze zgryzoty popełniła samobójstwo.

ALWIS, w mitologii staronordyckiej karzeł ubiegający się o rękę córki Thora. Według Eddy starszej Alwis przytacza opis świata w języku bogów, ludzi i mieszkańców podziemi. Podekscytowany tak się zapamiętał w swej opowieści, że został zaskoczony przez świt i zamieniony przez światło dzienne w kamień.

AMAETHON (dziki oracz), jedna z pradawnych walijskich postaci mitycznych, prawdopodobnie opiekun rolnictwa. Brak dokładniejszych danych o nim w źródłach czy przekazach.

AMAIRGEN, patrz: Amergin.

AMALTEA, gr., sybilla kumańska.

AMALTEJA, gr., 1. koza, karmicielka Zeusa. Jedna z wersji mitu o rogu obfitości powiada, że jej róg napełniony przez wdzięcznego boga wszelkim bogactwem stał się rogiem obfitości; 2. nimfa wychowująca Zeusa na Krecie, za co wdzięczny Zeus przeniósł ją między gwiazdy.

AMANGONS, w legendach arturiańskich chciwy i okrutny władca, który żył przed Arturem, lecz jego karygodne postępki miały wpływ na późniejsze poszukiwanie Graala. Wraz z ludźmi ze swej drużyny zgwałcił dziewice przy studni i zrabował im złote kielichy. W czasach arturiańskich potomkowie zgwałconych dziewic żyli zaszyci głęboko w lasach z dala od ludzi. Mit ten wyraźnie koresponduje z podaniem o kobietach z zaświatów reprezentujących Zwierzchność – czyli władzę – i strzegących insygniów Brytanii. Czyn Amangonsa to nic innego jak uzurpatorskie zagarnięcie władzy, co przemieniło kraj w ziemię jałową. Jedynie odnalezienie Świętego Graala mogło uzdrowić stan rzeczy.

AMATA, gr., żona króla Latynusa, matka Lawinii. Przyrzekła córkę Turnusowi, królowi Rutulów, czym rozgniewała Eneasza, który również zabiegał o względy Lawinii. Eneasz zabił Turnusa, pokonał Rutulów i ożenił się z Lawinią, co stało się przyczyną samobójstwa Amaty. Zdarzenia te stanowią jeden z wątków Eneidy Wergiliusza.

AMAZONKI, gr., wywodzące swój ród od Aresa i Harmonii wojownicze kobiety znad Morza Czarnego lub wybrzeży Azji Mniejszej, tworzące społeczeństwo wyłącznie kobiece. Ich królową była Hippolita, która (jako Pentezylea) walczyła po stronie Priama pod Troją, zabita przez Achillesa. Z krótkotrwałych związków z mężczyznami, mających na celu wyłącznie prokreację, wychowywały tylko dziewczęta, chłopców zabijały lub oddawały na wychowanie ojcom. Aby móc wygodnie rzucać oszczepem czy też strzelać z łuku, odcinały sobie prawą pierś. Na żadnym reliefie czy posągu żaden artysta, z wyjątkiem Fidiasza, nie poważył się przedstawić jakiejkolwiek Amazonki w ten sposób okaleczonej. Walczyły z tak znamienitymi bohaterami mitycznymi jak Bellerofont i Herakles.

AMAZONOMACHIA, gr., walka Amazonek, wojowniczych kobiet. Nazwa dotyczy przede wszystkim wyobrażeń plastycznych. Motywy tego typu zdobiły wiele świątyń i gmachów publicznych. Temat był podejmowany przez najwybitniejszych rzeźbiarzy (np. Fidiasza) i malarzy (w tym Mikona i Polignota).

AMBRAKS, gr., syn Heraklesa, heros, eponim Ambrakii.

AMBROSIUS, w legendach arturiańskich ostatni Rzymianin, król Brytanii, brat Uthera Pendragona. W dzieciństwie pozbawił go tronu uzurpator Wortigern. Przebywał więc za granicą, skąd powrócił z Utherem i odzyskał królestwo. Przewodził w walkach Brytów z Sasami, położył wielkie zasługi w utworzeniu niezawisłej Brytanii.

AMBROZJA, gr., pożywienie bogów, które podobnie jak nektar zapewniało im nieśmiertelność; także wonny balsam, którym bogowie namaszczali swe ciała dla zapewnienia sobie wiecznej młodości.

AMERGIN (Amairgen), irlandzki bohater mityczny, piewca i sędzia swego ludu, który przyprowadził do Irlandii. Było to możliwe, gdyż w spotkaniu z trzema boginiami Zwierzchności: Banbą, Fódlą i Ériu, każdej obiecał, że nazwie wyspę jej imieniem. W stronniczym sądzie między dawnymi jej mieszkańcami, Plemieniem Bogini Danu a jego własnym ludem, opowiedział się po stronie swoich, co równało się przejęciu władzy nad wyspą.

AMFIARAOS, gr., syn Oiklesa (wg innych wersji Apollina) i Hypermestry. Heros, tłumacz snów, uczestnik wyprawy Argonautów i polowania na dzika kalidońskiego. Król Argos, ojciec Eurydyki. Wziął udział w wyprawie siedmiu przeciw Tebom. Po klęsce w czasie ucieczki na rozkaz Zeusa został wraz z końmi, woźnicą Batonem i wozem pochłonięty przez ziemię.

AMFIKTIONIA, związek miast-państw w starożytnej Grecji zawierany w celu ochrony centralnej świątyni szczególnie czczonego bóstwa, np. Apollina w Delfach.

AMFIKTIONIE, gr., wielkie i połączone z zabawą zjazdy przedstawicieli miast-państw ościennych, prawdopodobnie był to rodzaj wielkich międzymiejskich jarmarków połączonych z różnego rodzaju igrzyskami.

AMFILOCHOS, gr., syn jasnowidza Amfiaraosa, podobnie jak ojciec obdarzony zdolnością przepowiadania przyszłości; uczestnik wypraw epigonów przeciwko Tebom. Założył wraz z Mopsosem, posiadającym podobny jak on dar, wyrocznię w Mallos w Cylicji, za co został zabity przez zawistnego Apollina.

AMFION, gr., mityczny muzyk, brat bliźniaczy Zetosa, obydwaj byli założycielami Teb, przy jego muzyce i śpiewie kamienie same układały się w mury. Synowie Antiope i Zeusa, który uwiódł ich matkę, wówczas niewinną dziewczynę. Jej ojciec z tego powodu z rozpaczy popełnił samobójstwo. Amfion ożenił się z córką Tantala, Niobe, miał z nią siedmiu synów i siedem córek. Niobe tak się szczyciła swym potomstwem, że naraziła się Latonie, która miała tylko dwoje dzieci: Artemidę i Apollina. Artemida i Apollo strzałami z łuków zabili dzieci Amfiona i Niobe, która skamieniała z bólu, Amfion zaś z rozpaczy popełnił samobójstwo.

AMFITRION, gr., król Teb, wnuk Perseusza, mąż Alkmeny, którą zapłodnił Zeus, przybrawszy postać jej męża, trzykrotnie przedłużając czas ich nocy miłosnej. W ten sposób Alkmena poczęła dziecko, które nazwano Heraklesem. Herakles urodził się jako brat bliźniak wraz z Ifiklesem, ale ten był synem Amfitriona. Amfitrion zginął w walce z Miniami, mieszkańcami Tesalii.

AMFITRYTA, gr., nereida, najpiękniejsza z córek Nereusza (wg innej wersji – Okeanosa); małżonka boga mórz Posejdona, na jego rozkaz porwana dla niego przez delfina. Urodziła władcy mórz troje dzieci: Trytona, Rode i Bentesikyme. Dzieliła władzę z mężem nad obszarami wód. Z zazdrości przemieniła piękną Scyllę (Skyllę) w morskiego potwora. Często wyobrażana w otoczeniu nereid i trytonów na wozie w kształcie muszli, unoszącym się na falach.

AMFORTAS, wg celtyckiej legendy ranny Król Rybak, był strażnikiem Świętego Graala. Nie mogąc dosiadać konia, skracał sobie czas oczekiwania na uzdrowiciela łowieniem ryb. Uzdrowić mógł go tylko rycerz, poszukiwacz Świętego Graala.

AMFOTEROS, gr., syn Alkmeona i Kallirroe, wnuk Acheloosa, boga rzeki, brat Akarnana. Po wyprawie tebańskiej razem z bratem wyprawił się do Arkadii po przynoszący nieszczęście naszyjnik Eryfili, poprzednio należący do Harmonii.

AMIKLAS, gr., syn Sparty i Lacedemona, dał swe imię miastu Amikle, ojciec Hiacynta, ulubieńca Apollina. Potomek Amiklasa, Tyndareos (Tyndar), był mężem Ledy.

AMIKOS (Amykos), gr., 1. syn Posejdona, olbrzym, którego w czasie wyprawy Argonautów po złote runo w kraju Bebryków zabił w walce na pięści Polluks; 2. syn króla Troi Priama, towarzysz Eneasza, poległ w bitwie z Turnusem; 3. jeden z centaurów zabity przez Lapidów na weselu Pejritoosa.

AMIMONA (Amymone), gr., córka Danaosa, ochronił ją Posejdon przed niechybnym zgwałceniem przez napastliwego satyra. Gdy niecelnie cisnął w napastnika trójzębem, trafił w skałę, z której wytrysnęło źródło nazwane Amymone (bezgrzeszne).

AMINADAP, w legendach arturiańskich jeden ze strażników Świętego Graala, czyli Królów Graala.

AMMON, początkowo lokalne bóstwo w Tebach egipskich. Potem stał się głównym bóstwem Egiptu. Grecy osiedleni w Cyrenajce utożsamiali go z Zeusem i żywili szczególne zaufanie do jego wyroczni w oazie Siwa. Przedstawiany był w postaci brodatego mężczyzny ze spiralnie skręconymi baranimi rogami. W Rzymie głowa Ammona z takimi właśnie rogami stała się częstym motywem zdobiącym pomniki nagrobne.

AMMONIOS, gr. przydomek Zeusa.

AMOR, rzym. bożek miłości utożsamiany z greckim Erosem. Patrz: Eros.

AMR (Anir), jeden z synów króla Artura, zginął z ręki ojca, a jego znajdujący się w Walii grób każdej nocy zmieniał długość.

AMULET, talizman noszony zawsze przy sobie, najczęściej zawieszony na szyi przedmiot, naturalny lub sztuczny, któremu zwłaszcza w starożytności i średniowieczu przypisywano magiczną moc dobroczynnego oddziaływania, zapewnianie szczęścia, powodzenia, ochrony przed niebezpieczeństwem. Mogły to być: kamień, ząb, pazur, muszelka lub jakikolwiek inny przedmiot. Por. nawięzy.

AMULIUS, w mitologii rzymskiej młodszy syn Prokasa, król miasta Alba Longa, brat Numitora. Po śmierci ojca pozbawił Numitora tronu, a jego córkę, Reę Sylwię, uczynił westalką, aby nie miała potomstwa, które mogłoby pretendować do władzy. Rea Sylwia jednak powiła Remusa i Romulusa, którzy dorósłszy, zabili Amuliusa i przywrócili panowanie dziadka.

AMYKOS, patrz: Amikos.

AMYMONE, gr., jedna z danaid (córek Danaosa), ale także nazwa źródła w Argolidzie, które wytrysnęło pod uderzeniem trójzęba Posejdona. Patrz: Amimona; danaidy.

ANANKE, gr. personifikacja konieczności, u Platona jest matką mojr. Plutarch z Cheronei wymienia ją jako matkę Adrastei z ojca Zeusa. Według innych wersji jest córką Kronosa i siostrą Dike – bogini sprawiedliwości.

ANCHINOE, gr., córka Nilu, żona Belosa, syna Posejdona, matka Ajgyptosa i Danaosa. Jeden miał pięćdziesięciu synów, drugi – pięćdziesiąt córek.

ANCHIZES, zwykły śmiertelnik z Troi, w którym zakochała się bogini Cypryda (Afrodyta) – ucieleśnienie wiecznej kobiecości. Obydwoje stali się rodzicami Eneasza, przodka Rzymian. Według innej wersji mitu Anchizes był władcą miasta Dardanos i kochankiem Afrodyty, a także ojcem Eneasza. Zeus miał go oślepić piorunem za to, że nie trzymał w tajemnicy swych miłosnych podbojów. Z Troi, po klęsce miasta, już jako niedołężnego starca wyniósł go na własnych barkach syn, Eneasz.

ANCZUTKA, u Słowian wschodnich zły duch, jedno ze starych nazw czarta. Żyje zarówno w wodzie, jak i powietrzu. Często odpowiada na wołanie po imieniu, lepiej więc imienia tego nie wymawiać bezpośrednio, tylko używać zbliżonych określeń eufemistycznych; wśród nich nazwa „bezpięty” jest najbezpieczniejsza. Anczutki polne mają postać maleńkich kobiet lub mężczyzn. Są wśród nich owsianniki, konopielniki, prosanniki, rożniki (ros. roż – żyto), kartofelniki, dikuszniki i inne. W każdej uprawie żyje odpowiedni duch o właściwej jej nazwie.

ANDAJ, patrz: Janda.

ANDIJ, patrz: Janda.

ANDIOMENE, patrz: Afrodyta.

ANDRASTE, celt. wojownicza bogini zwycięstwa. Jej kultowi poświęcony był święty gaj. Boudicca, przywódczyni antyrzymskiego powstania w I w. n.e., składała jej w ofierze jeńców, a częścią rytuału, który miał na celu uśmierzenie gniewu bóstwa, było wypuszczanie zająca.

ANDRED, postać z legend arturiańskich, kuzyn Tristana. Andred całe życie spiskował przeciwko niemu, szpiegował jego i Izoldę, donosił o ich spotkaniach jej mężowi – królowi Markowi. W niektórych wersjach legendy o Tristanie i Izoldzie jest mordercą Tristana. Został zabity wraz ze wszystkimi spiskującymi przeciwko Tristanowi przez Bellangere’a le Beuse’a.

ANDROFOROS, patrz: Afrodyta.

ANDROGEOS, gr., syn króla Krety Minosa, zabity z polecenia króla Aten Egeusza z zawiści za zwycięstwa na igrzyskach. Aby odpokutować za ten czyn, musieli Ateńczycy wysyłać corocznie na Kretę siedmiu młodzieńców i siedem dziewic, które pożerał Minotaur. Dopiero Tezeusz przy pomocy Ariadny uwolnił wyspę od tego potwora.

ANDROKLOS (Androkles), gr., 1. syn Kodrosa, ostatniego króla Aten. Założyciel Efezu, czczony jako heros, przywódca kolonizatorów jońskich w Azji Mniejszej; 2. niewolnik rzymski z czasów Tyberiusza. Ukrywając się jako zbieg, spotkał w jaskini chorego lwa, którego wyleczył poprzez wyciągnięcie mu kolca z łapy. Gdy Androklosa schwytano, został rzucony na pożarcie lwom, a wyleczony lew rozpoznał go i uratował mu życie. Legenda o podobnej konstrukcji funkcjonowała również wśród chrześcijańskich podań średniowiecza o jednym ze świętych.

ANDROMACHA, gr., córka Eëtiona, jedna z bohaterek Iliady, żona Hektora. Po zburzeniu Troi została branką Neoptolemosa, syna Achillesa. Urodziła mu trzech synów, wśród nich Pergamosa, który założył miasto Pergamon w Azji. Bohaterka wielu utworów dramatycznych.

ANDROMEDA, gr., piękna córka króla Etiopii, Kefeusa, i Kasjopei, którą ojciec kazał przykuć do skały, aby okupić się pustoszącemu kraj potworowi morskiemu Ketosowi, zazdrośnie strzegącemu dziewczyny. Kiedy zobaczył ją Perseusz, zakochał się w niej, dzięki Pegazowi zabił nasłanego przez nereidy smoka i ożenił się z Andromedą. Po śmierci została zamieniona w gwiazdę i umieszczona wśród innych ciał niebieskich w sąsiedztwie Perseusza i Kasjopei.

ANDWARI, w mitologii staronordyckiej karzeł, który pod postacią szczupaka zamieszkiwał wodospad (w innych wersjach mitu Andwari miał postać łososia i mieszkał w studni), gdzie strzegł ukrytego złota. Bóg oszust Loki złowił go i zmusił do wydania skarbu, również ukradł mu jego czarodziejski pierścień. Andwari rzucił klątwę na pierścień, co spowodowało, iż każdego jego nowego właściciela czekała niechybna, rychła śmierć. Postać tę pod imieniem Alberyk spopularyzował Wagner w operze Pierścień Nibelungów.

ANFORTAS, w legendach arturiańskich był jednym ze strażników, czyli Królów Graala. W takiej roli występuje w Parsifalu W. von Eschenbacha i w noszącej ten sam tytuł operze Wagnera.

ANGEUS, patrz: Angus.

ANGHARD (Anghard Law Eurawc, Angharda Złotoręka), w arturiańskich romansach ukochana Percevala, który ślubował nie pokochać innej ani nie spojrzeć na żadnego innego człowieka, póki Anghard nie odwzajemni jego uczuć. Być może była jednym z pradawnych zapomnianych celtyckich bóstw, a jej rodowód sięga głębiej, w przedarturiańską przeszłość. W opowieściach o Arturze i jego otoczeniu występuje jako dość marginesowa postać.

ANGRBODA (Angerboda), w mitologii staronordyckiej druga żona boga oszusta Lokiego, szpetna olbrzymka, matka Hel (bogini świata podziemnego), wilka Fenrira, a także węża morskiego Jörmungandra.

ANGUS (Angus Mac Og, Angeus, Oengus), w mitologii irlandzkiej bóg młodości, syn króla bogów Dagdy i bogini wody Boann, której męża, Elkmara, Dagda wysłał w daleką podróż, aby móc uwieść jego żonę. Podróż Elkmara trwała dziewięć miesięcy, ale czary Dagdy sprawiły, że wydała mu się jednym dniem. Kiedy urodził się Angus, nazwano go Młodym Synem (Mac Og), gdyż Boann miała się wyrazić, iż młodym musi być syn spłodzony i zrodzony tego samego dnia. Dzięki temu posiadał władzę nad czasem czy też nad dniem i nocą. Został przybranym ojcem Diarmuida, innego legendarnego bohatera Irlandii. Angus jest bohaterem pochodzącego z VIII w. poematuSen Angusa opisującego jego niebywałą miłość do Caer Ibormeith, dziewczyny, która się mu przyśniła.

ANGWISANCE, patrz: Angwish.

ANGWISH, król Irlandii, ojciec Izoldy z Irlandii, początkowo był przeciwnikiem króla Artura, ale później został jednym z rycerzy Okrągłego Stołu.

ANI, etruskie bóstwo o czterech twarzach, personifikacja czterech stron świata.

ANIMIZM, u dawnych Słowian cześć oddawana duszom zmarłych przodków. Zwyczaj był tak silnie zakorzeniony, że nie pomógł nawet sprzeciw Kościoła, który ostatecznie musiał się z tym rytuałem pogodzić, w rezultacie ustalając Dzień Zaduszny, częściej zwany Zaduszkami.

ANIOS, gr., syn Apollina i kapłan tegoż. Z branką z Tracji Dorippe miał trzy córki: Ojno, Spermo i Elais, które od Dionizosa otrzymały dar przemieniania wody w wino, a innych przedmiotów w zboże lub oliwę. To one żywiły wojowników greckich pod Troją przez dziewięć lat. Gdy odmówiły dalszego zaopatrywania wojska, Dionizos zmienił je w winne grona.

ANIR, patrz: Amr.

ANKAJOS, gr., 1. jeden z Argonautów, syn Likurga z Tagei i Kleofili. W czasie łowów na dzika kalidońskiego został przezeń rozszarpany; 2. syn Posejdona lub Zeusa, król Lelegów na Samos; 3. bohater etolski, znany z Iliady zapaśnik.

ANLUAN, postać z legendy irlandzkiej, jeden z wojowników Connachtu, towarzyszył królowej Medb w wielkiej wyprawie po bydło do Ulsteru. Zabity przez Connalla.

ANNA, 1. w mitologii rzymskiej córka Belosa, siostra Dydony, z którą uciekła do Afryki, gdzie na południowym wybrzeżu Morza Śródziemnego założyły miasto Kartaginę, wyprosiwszy czy też zakupiwszy taki kawałek ziemi, jaki się da nakryć skórą wołu; 2. w legendach arturiańskich, wg Geoffreya z Monmouth, siostra legendarnego króla Brytanii – Artura.

ANNAPERENNA, staroitalska bogini roku i długiego życia, jej święto obchodzono 15 marca na Polu Marsowym. Przedstawiana zazwyczaj jako staruszka. Utożsamiana była również z Anną, siostrą Dydony. Po śmierci Dydony miała zbiec do Lacjum, gdzie przyjął ją gościnnie Eneasz, nie doszła jednak do porozumienia z Lawinią, jego żoną. Opuściwszy niegościnny dwór, spotkała boga rzeki Numicjusza i została jego żoną, przyjmując imię Anna Perenna.

ANNONA, rzym. bogini urodzaju, personifikacja urodzaju. Przedstawiano ją z rogiem obfitości w jednej ręce i z pękiem kłosów w drugiej.

ANNOWRE, w legendach arturiańskich czarownica z Niebezpiecznego Lasu, zakochana w Arturze. Gdy ją odtrącił, nakłaniała wielu rycerzy, aby go zgładzili, uratował go Tristan. Zginęła z ręki samego Artura, gdy próbowała skraść jego cudowny miecz Ekskalibur.

ANNWN (Annwfn), otchłań, w mitologii walijskiej świat podziemny, który był królestwem Arawna. To właśnie z tego podziemnego świata rycerze króla Artura skradli kocioł, który miał moc odnawiania życia.

ANU, irl. matka bogów. Jest tożsama z Danu, gdyż dała początek plemieniu Tuatha Dé Danann – prastarym mieszkańcom Irlandii. Bliźniacze wzgórza w pobliżu Killarny w Munsterze zwane są Piersiami Anu.

ANTEA (Anteja), gr., córka króla likijskiego Jobatesa, żona Projtosa. Zakochała się bez wzajemności w bawiącym właśnie na ich dworze Bellerofoncie. Uczciwy młodzieniec nie odwzajemnił uczuć gospodyni, która czując się wzgardzona, oskarżyła go przed mężem o nastawanie na jej cześć. Oskarżenie to o mało nie przyczyniło się do śmierci Bellerofonta, jednak po wielu groźnych przygodach wszystko zakończyło się dlań szczęśliwie.

ANTENOR, gr., Trojańczyk, mąż Teano, kapłanki Ateny i siostry Hekabe. Zwolennik ugody z Achajami, był za oddaniem Heleny Menelaosowi. Miał ułatwić Grekom wykradzenie palladionu trojańskiego. Po upadku Troi osiedlił się w Italii, gdzie założył miasto Patavium (Padwa).

ANTEROS, gr., 1. brat Erosa, bóstwo odwzajemnionej miłości; 2. antagonista Erosa, uosabiający opór młodzieńca przeciwko pożądaniu mężczyzn. Jedna z postaci z orszaku Afrodyty w czasie obchodów Erotidiów.

ANTESTERIE, gr., trwające trzy dni święto obchodzone w Atenach w lutym, kiedy w Grecji wszystko zaczyna kiełkować. Pierwszego dnia otwierano amfory zawierające nowe wino. Drugiego dnia odbywały się zawody pijackie. Dzień trzeci był dniem garnków, w których gotowano wszelkie ziarna poświęcone na ofiarę Hermesowi i Dionizosowi oraz zmarłym.

ANTEUSZ, gr., olbrzym grasujący w Libii, syn Posejdona i Gai (Ziemi), siłę swą czerpał z dotknięcia Matki Ziemi. Herakles stoczył z nim walkę w czasie wyprawy po złote jabłka z ogrodu hesperyd, uniósł olbrzyma wysoko, aby nie dotykał ziemi, i udusił.

ANTIKLEJA (Antyklea, Antykleja), gr., 1. córka Autolikosa, żona Laertesa; miała być przed ślubem uwiedziona przez Syzyfa i w ten sposób stała się matką Odyseusza. Tym tłumaczono niezwykłą przebiegłość Odysa, który odziedziczył tę cechę po faktycznym ojcu – słynącym z chytrości Syzyfie; 2. córka Jobatesa, żona Bellerofonta.

ANTILOCHOS, gr., syn Nestora, jeden z bohaterów wojny trojańskiej, przyjaciel Achillesa. Zginął, gdy osłaniał w bitwie swego ojca, uważany za wzór dobrego syna.

ANTINOES, patrz: Antinoos.

ANTINOOS, gr., 1. syn Eupejtesa, przewodził w domu Odyseusza zalotnikom Penelopy, najsilniejszy i najbrutalniejszy z jej konkurentów, zamierzał zgładzić Telemacha, aby zagarnąć władzę w Itace. Gdy sadził winogrona, wyrocznia zapowiedziała mu, że nie napije się wina ze swej winnicy. Jego to gardło przeszył strzałą Odyseusz, gdy ten urągał przepowiedni, właśnie wznosząc do ust puchar wina z tejże winnicy. Napinając łuk, Odyseusz wypowiedział słowa, które stały się porzekadłem: „Wiele zdarzyć się może między ustami a brzegiem pucharu”; 2. jeden z synów króla Troi – Priama.

ANTIOPA, patrz: Antiope.

ANTIOPE (Antiopa), gr., 1. przyjaciółka królowej Amazonek Hippolity, porwana przez Tezeusza w czasie wyprawy po pas Hipolity, została jego żoną, urodziła mu syna – pełnego wdzięku młodzieńca Hipolita. Tezeusz porzucił ją dla Fedry; 2. córka boga rzeki Asopos w Beocji czy też władcy Teb Nykteusa, żona swego stryja Likosa. Została uwiedziona przez Zeusa, brzemienną odtrącił mąż i wypędził ojciec, który popełnił samobójstwo z powodu hańby, jaką go okryła córka. Gdy umierał, zlecił swemu bratu, a jej małżonkowi, Likosowi, zabicie jej. Uciekająca Antiope urodziła dwóch synów bliźniaków: Amfiona i Zetosa. Ucieczka się nie udała, Antiope została wtrącona do więzienia, gdzie znęcała się nad nią druga żona jej byłego męża – Dirke. Synowie Amfion i Zetos, dorósłszy, uwolnili matkę, zabili Likosa, a Dirke skazali na stratowanie przez rozszalałego byka.

ANTYCHRYST, w średniowiecznych legendach chrześcijańskich bezwzględny tyran, wyobrażany jako unosząca się w powietrzu ogromna bestia z wielkim łbem, ziejącymi ogniem ślepiami, oślimi uszami i żelaznymi zębami. Arcywróg Chrystusa, opanuje świat przy końcu dziejów, przed powtórnym przyjściem Zbawiciela. Określenie antychrysta pojawia się tylko w Listach Janowych (I w. n.e.) i nie odnosi się do konkretnej osoby, lecz do wrogów Kościoła. W średniowieczu panuje duża rozbieżność poglądów na temat zarówno możliwości, jak i funkcji antychrysta. Jedni uważali, że jest Żydem, ojcem wszystkich Żydów; inni, iż był synem biskupa i zakonnicy. W okresie reformacji protestanci uważali papieża za antychrysta, katolicy zaś byli przekonani, że antychrystem jest Marcin Luter.

ANTYGONA, gr., 1. córka Edypa i Jokasty, która była również jej babką, jedyna towarzyszka ojca w jego dobrowolnym wygnaniu. Za pochowanie wbrew zakazowi króla Teb ciała brata Polinejkesa (Polinika) została zamurowana żywcem i popełniła samobójstwo; 2. córka Eurytiona, żona Poleusa (uczestników polowania na dzika kalidońskiego), matka Polidory; 3. siostra Priama, córka króla Troi. Chlubiła się, że jest piękniejsza od Hery, za co została przez boginię zmieniona w bociana.

ANUBIS, bóstwo egipskie, syn Ozyrysa i Izydy, opiekował się zabalsamowanymi ciałami zmarłych. Grecy utożsamiali go z Hermesem Psychopomposem.

ANXURUS, bóg Wolsków, patron miasta Anxur, utożsamiany z bóstwem etruskim Veiovis.

AOBH, w irlandzkiej legendzie pierwsza żona boga morza Lera (Lira), matka czworga jego dzieci: Fionnuali, Aeda, Conna i Fiachny, które po jej śmierci siostra Aoife, gdy została żoną Lera, zamieniła w łabędzie.

AOIBHELL, irl., kobieta z kurhanów w Craig Liath w Munsterze. Początkowo uważana za opiekuńczego ducha, a potem za banshee, zjawę zwiastującą śmierć, gdyż ten, kto usłyszał dźwięk jej czarodziejskiej harfy, wkrótce umierał. Była kochanką Dubhlainga.

AOIFE, irl., 1. siostra Aobh, druga żona Lera, irlandzkiego boga morza. Dzieci siostry z pierwszego małżeństwa podstępnie zmieniła w łabędzie. Gdy ten niecny czyn wyszedł na jaw, ona z kolei za karę została zmieniona w demona powietrznego; 2. córka Ard-Greimne, kobieta wojownik, rywalizowała z siostrą Scáthach, również kobietą wojownikiem. Cúchulainn pokonał ją w pojedynku i spłodził z nią syna Conlaocha, któremu dała staranne wykształcenie w rzemiośle wojennym i na którego nałożyła trzy geasa (nakazy): nie wolno mu było nikomu ustąpić z drogi, wyjawić swego imienia, odmówić wyzwania.

AON, gr., syn Posejdona, mityczny król Teb, eponim Aonów.

AONBARR, w irlandzkich legendach magiczny koń należący do Manannana mac Lira. Mógł się z równą łatwością poruszać po lądzie i morzu. Był wierzchowcem boga Luga podczas poszukiwań Miecza Światłości.

AONGUS, celt. bóg miłości i umizgów, syn Dagdy i uwiedzionej przez niego bogini Boan. Przedstawiany był jako uroczy młodzieniec, nad którego głową unosiły się zawsze cztery ptaki symbolizujące pocałunki.

AONIDY, gr., rzadziej używana nazwa muz jako mieszkanek Helikonu położonego w Aonii, określenie raczej wyszukane, używane przez poetów.

APODEMIE, gr., smutne hymny, jakimi żegnano jesienią Apollina Hiperborejskiego, który opuszczał ziemię aż do wiosny, kiedy to znów śpiewano na cześć jego powrotu radosne apodemie.

APOLLION, patrz: Apollo.

APOLLO (Apollion, Feb, Febus, Fojbos, także Parnopios), gr., syn Zeusa i Leto (Latony), brat Artemidy, grecki bóg słońca, światła, mądrości, patron poezji, muzyki, sztuk i nauki, przewodnik muz (Muzageta), uzdrowiciel (Soter). Uważany za protoplastę plemion greckich. Jego głównym symbolem był laur, a poświęcone mu były: łabędź, kruk, wilk, jaszczurka. Duże znaczenie miał kult Apollina zarówno w greckiej, jak i rzymskiej religii.

APOLLOHIPERBOREJSKI, kult tego boga dotarł w nieznanych okolicznościach na Wyspy Brytyjskie i tu uległ pewnej modyfikacji. Początkowo był to bóg tracki, łączono go z ziemią na północy zwaną Hiperboreją, gdzie co roku spędzał zimę, przypuszczalnie była to właśnie Brytania. Apollo był tu bogiem muzyki, łucznictwa i myślistwa, a także pasterzem. Również Rzymianie podczas pobytu na Wyspach przejęli kult tutejszego Apolla. Istnieje dedykacja poświęcona Apollinowi Cunomaglusowi, czyli panu psów. Apollo był także patronem Troi, miejsca mitycznego pochodzenia Brytów. Podobnymi atrybutami, co Apollo, cieszyli się inni tamtejsi bogowie: Maponus i cudowny młodzieniec Mabon.

APOMYIOS, gr. przydomek Zeusa jako bóstwa odwracającego groźną plagę much, czyniącą ogromne szkody wśród bydła, a także powodującą śmierć wielu ludzi.

APSYRTOS (Absyrtos), gr., syn Ajetesa, króla Kolchidy, brat Medei, która uciekając z Jazonem, zabrała go ze sobą. W czasie pościgu poćwiartowała ciało brata, a jego członki rozrzuciła po morzu. W celu spełnienia bezwzględnego obowiązku pogrzebania zabitego ojciec musiał wstrzymać pościg, aby zebrać i godnie pochować szczątki syna, co uratowało Argonautów.

AQUAVIRGO, patrz: Pani Fontanny.

ARA, gr., pierwotnie był to pagórek usypany z ziemi, potem duży kamień, na którym składano lub spalano ofiary. Z czasem miejsce takie zmieniono w ołtarz. Kształty i wymiary ar były różne: od małych, domowych, umieszczanych w reprezentacyjnej części domu, do ołtarzy w świątyniach. Były też ołtarze poza jakąkolwiek budowlą, w świętych gajach, przy źródłach, na szczytach gór, zwykle wysoko podmurowane i zdobione kamiennymi rzeźbami. Do szczytowej platformy prowadziły schody. Płaszczyznę, na której składano ofiary, zalegała gruba warstwa popiołu, prowadził z niej kanał, którym ściekały płyny ofiarne i krew zwierząt ofiarnych. Zwykle w sąsiedztwie ołtarza było miejsce na stoły, przy których odbywały się uczty ofiarne, gdyż – ponieważ ofiara zwykle nie była całopalna – palono tylko jelita, głowy, tłuszcz i kości ofiarnych zwierząt, mięso zjadano podczas specjalnej uczty.

ARACHNE, gr., córka Idmona z Kolofonu, barwiarza szlachetnych, purpurowych tkanin. Najlepsza tkaczka w Lidii, utalentowana hafciarka, która wezwała Atenę do współzawodnictwa w utkaniu najpiękniejszej tkaniny. Stworzyła misterną tkaninę przedstawiającą miłostki bogów. Atena w złości zniszczyła jej wspaniałe dzieło. Arachne powiesiła się z rozpaczy. Bogini, ochłonąwszy, wprawdzie przywróciła życie Arachne, ale zamieniła ją w pająka.

ARAWN, w mitologii walijskiej król otchłani Annwnu. W starym poemacie Pwyll, książę Dyfedu, przedstawiony jako myśliwy, ze sforą psów tropi białego jelenia, którego właśnie dopadły psy innego łowcy, Pwylla. Po wielu komplikacjach obydwaj myśliwi zostali wiernymi przyjaciółmi. W niektórych utworach literackich, np. The Chronicles of Prydain, Arawn jest postacią wyjątkowo złą. Pojawia się też w legendach arturiańskich. Jemu to rycerze króla Artura skradli cudowny kocioł mający moc odnawiania życia.

ARCHIASZ, gr., podczaszy Ojneusa zwanego królem wina. Herakles w czasie uczty po pijanemu zabił Archiasza, przez nieuwagę, uderzeniem pięści.

ARCHIGALL, gr., kapłan Kybele, prawdopodobnie kastrat.

ARDAN, w mitologii irlandzkiej brat Naoise, który był kochankiem Deirdrei.

ARD-GREIMNE, postać z irlandzkich legend, jego imię znaczy „wysoka władza”; ojciec dwóch rywalizujących ze sobą kobiet wojowniczek, a jednocześnie nauczycielek sztuki walki: Aoife i Scáthach.

ARDUINA, galijska bogini, jej atrybutem był dzik. Kompetencje nieznane.

ARENA, rzym., plac owalny lub częściej okrągły, wysypany piaskiem (łacińska harena, arena – piasek), stanowił część amfiteatru lub cyrku, gdzie odbywały się igrzyska.

AREOPAG, gr., wzgórze Aresa w Atenach, gdzie Posejdon wraz z trybunałem bóstw sądzić miał Aresa za zabicie Halirrotiosa, swojego syna, który zgwałcił córkę Aresa, Alkipę. Później w Atenach nazywano tak radę złożoną z byłych archontów, pełniącą swe funkcje na wzgórzu Aresa; jeszcze później Areopagiem zwano sąd orzekający w sprawach rozlewu krwi i świętokradztwa. W przenośni sąd złożony z najmędrszych sędziów.

ARES, gr. bóg wojny (rzymski Mars), syn Zeusa i Hery, ojciec Erosa; kłótliwy, brutalny, niemiły bogom i ludziom. Brał udział w bitwie pieszo lub na rydwanie, w towarzystwie Dejmos (strachu) i Fobos (trwogi), towarzyszyły mu również kery, duchy śmierci, oraz Eris (niezgoda). Poświęcono mu psa, wilka i sępa. Jego symbolem w Grecji był miecz, w Rzymie włócznia.

ARESTEOS, patrz: Zeus.

ARETALOGIA, gr., forma opowieści o cudownej mocy i cudach dokonywanych przez boga, bóstwo lub jego proroków.

ARETE, gr., żona Alkinoosa, króla Feaków, jedna z bohaterek Odysei, przedstawiona jako ucieleśnienie cnót, wdzięku, rozumu i łagodności; za jej przyczyną udzielono gościny i pomocy Odysowi, za co wszyscy mieszkańcy wyspy zostali przez Posejdona zamienieni w skały.

ARETUZA, gr., pierwotnie nimfa, jedna z towarzyszek Artemidy. Kiedy była napastowana przez boga rzeki Alfejosa, Artemida, aby ochronić ją przed niechcianym zalotnikiem, zmieniła ją w źródło, któremu nadano jej imię. Nazwa co najmniej kilku źródeł na Ortygii, na Itace i w pobliżu Argos. Także miasto w południowej Macedonii w pobliżu Amfipolis.

ARGANTE, walijska królowa zaświatów, wyleczyła z ran króla Artura. Jej imię jest prawdopodobnie zniekształconą formą Morgan (Morgante).

ARGEA (Argeja), gr., córka Adrastosa, króla Argos.

ARGEI, kapliczki w Rzymie, w których składano ofiary błagalne o zdrowie. Tak samo nazywano wykonane z sitowia figurki ludzkie, które ze związanymi rękami i nogami corocznie w liczbie dwudziestu czterech lub dwudziestu siedmiu wrzucały westalki z mostu (Pons Sublicius) do Tybru, prawdopodobnie jako symbol dawnych ofiar składanych z żywych ludzi.

ARGO (czyli szybki), gr., okręt Argonautów wybudowany w miejscowości Pagasaj, miał oprócz żagli pięćdziesiąt wioseł, za którymi pod wodzą Jazona zasiadło pięćdziesięciu śmiałków wyruszających na wyprawę do Kolchidy po złote runo. Spuszczaniu okrętu na wodę i wcześniej jego budowie przewodniczyła Atena jako znająca się na budowie statków.

ARGONAUCI, gr., pięćdziesięciu mitycznych bohaterów greckich, którzy pod dowództwem Jazona na okręcie „Argo” wyruszyli do Kolchidy po złote runo, czyli złotą wełnę cudownego barana, symbol bogactwa, władzy i szczęścia. Po licznych przygodach większość uczestników wyprawy powróciła szczęśliwie. Według legendy Argonautami byli: Jazon, dowódca wyprawy; Admet, książę z Ferai; Akastos, syn króla Peliasa; Aktor z Fokidy; Amfiaraos, wieszcz z Argiwy; Ankajos Mały z Samos; czterej synowie Posejdona: Ankajos Wielki, Malampos, Nauplios i Periklimenes; Argos Tespijczyk, budowniczy okrętu; Askalafos, syn Aresa; Asterios, syn Kometesa; Atalanta Arkadyjska, dziewica, łowczyni z Kalidonu; Augiasz, królewicz z Elidy; Butes, pszczelarz z Aten; Echion, herold, syn Hermesa; Ergionos z Miletu; Eufemos, pływak z Tajnaron; Euryalos, później uczestnik wyprawy epigonów; Eurydamas; Faleros, łucznik; Fenos, syn Dionizosa; Herakles; Hilas, piękny młodzieniec, towarzysz Heraklesa; Idas z Messene; Idmon, syn Apollina; Ifitos, brat króla Eurysteusza z Myken; Kajneus; Kalais i Zetes, synowie Boreasza; Kantos; Kastor i Polluks, synowie Zeusa i Ledy; Kefeus; Koronos z Tesalii; Laertes z Argiwy; Linkeus, brat Idasa; Meleager; Mopsos; Oileus, ojciec Ajasa; Orfeusz, poeta z Tracji; Palajmon; Peleus; Peneleus; Pojas, syn Taumakosa; Polifemos; Stafylos; Tifys, sternik z Beocji; Tezeusz. W niektórych wersjach mitu uczestnikami wyprawy Argonautów mieli być także dwaj synowie Posejdona: Melampos i Periklimenes.

ARGOS, gr., 1. budowniczy okrętu „Argo”, którym Argonauci wyruszyli po złote runo; 2. pies Odyseusza, który go oczekiwał przez dwadzieścia lat, powitał i padł martwy ze wzruszenia i radości.

AGRIM, w legendach staronordyckich syn berserka Braniego.

ARGUS (Argos), gr., straszliwy pasterz o stu oczach, których połowa zawsze czuwała. Na polecenie Hery zazdrosnej o męża Zeusa strzegł zamienionej w jałówkę pięknej kapłanki Io. Zeus polecił Hermesowi uwolnienie kochanki od strażnika, ale ten, nie mogąc tego dokonać łagodnymi metodami, zabił go. Hera przeniosła oczy swego sługi na ogon pawia, ulubionego ptaka symbolizującego dumę i czujność królowej Olimpu.

ARGUSOWEOCZY, wzory w formie tęczowych oczu na ogonie pawia. O doskonałym, czujnym strażniku czy pasterzu, który nigdy niczego nie przeoczył, mówiono, że ma argusowe oczy. Patrz: Argus.

ARIADNA, gr., córka króla Krety Minosa i Pazyfae, siostra Fedry, żona Dionizosa. Przy pomocy kłębka nici pomogła Tezeuszowi, po zabiciu Minotaura, potwora żywionego ludzkim mięsem, wyjść z labiryntu. Tezeusz zabrał ze sobą Ariadnę, ale porzucił ją dla jej siostry Fedry. Ariadnę poślubił Dionizos. Patrz: nić Ariadny.

ARIANROD (Arianrhod, Arianhod), wg walijskiej legendy pani Wieży Wtajemniczenia w Zaświatach, gdzie poeci zdobywają pozaziemską wiedzę i przebywają umarli pomiędzy kolejnymi wcieleniami. Arianrod pojawia się również w innej legendzie opisanej w anonimowym poemacie Math, syn Mathonwy’ego. Wielki i wszechwiedzący król Math, syn Mathonwy’ego, stracił swój podnóżek – dziewicę, na której kolanach trzymał stopy – co groziło mu utratą życia. Arianrod zaofiarowała się ją zastąpić. Wiązała się z tym próba dziewictwa polegająca na przejściu nad różdżką Matha. W czasie tej czynności Arianrod urodziła dwoje dzieci: Dylana i wcześniaka Lleu, którego zabrał brat położnicy Gwyddon i wysiedział, wygrzewając własnym ciałem niczym ptak. Straszliwie zhańbiona Arianrod nałożyła na Lleu geis (rodzaj tabu lub przekleństwa): nie będzie miał imienia, oręża ani żony z ludzkiego rodu. Jednak dzięki zabiegom wuja Gwyddona Lleu wyrósł na dzielnego rycerza, a geis został przezwyciężony dzięki jego czarom. Uważany był nawet za pierwowzór sir Lancelota.

ARIES (łac. baran), 1. konstelacja Barana, jeden z dwunastu znaków zodiaku; wyobrażano go sobie jako barana o złotej wełnie i łączono go z mitem o złotym runie; 2. w legendach arturiańskich pastuch, domniemany ojciec Tora. Gdy Tor poprosił, aby mógł zostać rycerzem, co nigdy nie zdarzało się młodzieńcom z gminu, Aries przyprowadził go na dwór króla Artura. Tutaj czarownik Merlin ujawnił, że w rzeczywistości Tor jest królewiczem.

ARIMASPOWIE (Arimaspi), gr., lud jednooki, jaki miał zamieszkiwać północny kraj Scytów, opisany w poemacie przez Arimaspeja Aristesa z Prokonesos. Prowadzili zacięte wojny z zamieszkującymi po sąsiedzku gryfami, strzegącymi nieprzebranych skarbów. Te wyraźnie już baśniowe walki stanowią częsty motyw dekoracyjny w sztuce greckiej.

ARION, gr., 1. koń, syn Demeter i Posejdona. Bogini uciekająca przed Posejdonem, który ją napawał lękiem, zmieniła się w klacz. Posejdon, dopadłszy ją, zmienił się w ogiera i posiadł ją. W starszych wersjach mitu mówi się o drugim dziecku tego związku – Despojnie, którą z czasem utożsamiono z Persefoną; 2. Trojańczyk, który zginął z ręki Neoptolemosa, syna Achillesa; 3. poeta grecki z Metymny na wyspie Lesbos, twórca dytyrambu artystycznego zapożyczonego zapewne z pieśni ludowych. Z jego imieniem wiąże się powstała w VI w. p.n.e. legenda o jego cudownym ocaleniu z rąk piratów przez delfina, opowiadana przez Herodota i Owidiusza.

ARISTAJOS (Arysteusz), dosł. „znakomity”, gr., syn Apollina i nimfy Cyrene, którą boski kochanek porwał do Libii w celach erotycznych. W miejscu ich miłości powstało miasto Cyrena. Wychowanie syna powierzyli Hermesowi, ten z kolei zlecił to nimfom tesalijskim. Dorósłszy, ożenił się z Akteoną, córką Kadmosa, został ojcem Akteona. Nauczył ludzi rolnictwa, pasterstwa, hodowli pszczół i pozyskiwania miodu, a także tłoczenia oliwy z oliwek. Dobry geniusz rolnictwa, potrafił łagodzić upał. Jest bogiem urodzajów, łowów, opiekunem stad, pasiek i upraw drzew oliwnych.

ARISTODEMOS, gr., potomek Heraklesa, który wg Herodota podbił Peloponez.

ARKADIA, górski, niegraniczący z morzem kraj na Peloponezie, zamieszkały przez prostych, ubogich pasterzy, zasłynął dzięki poezji jako kraj niezmąconego szczęścia. W przenośni kraj idyllicznej sielanki, szczęśliwości, beztroski.

ARKAS, gr., syn