Wieszanie ebook

OD AU­TORA

Książka ta prze­zna­czona jest dla mi­ło­śni­ków hi­sto­rii oj­czy­stej – ta­kich, któ­rzy lu­bią czy­tać o tym, jak wy­glą­dało ży­cie pol­skie w daw­nych cza­sach i jak żyli nasi przod­ko­wie, ja­kie mieli przy­gody oraz oby­czaje. Mówi ona o wy­da­rze­niach, które miały miej­sce w War­sza­wie przed po­nad dwu­stu laty, mię­dzy po­łową kwiet­nia a po­cząt­kiem li­sto­pada 1794 roku. Jest w niej rów­nież mowa o kilku wy­da­rze­niach nieco póź­niej­szych i nieco wcze­śniej­szych, a także (dla przy­kładu oraz po­rów­na­nia) o wy­da­rze­niach, do któ­rych do­szło w tymże cza­sie w Wil­nie i w Kra­ko­wie. Nie zna­czy to, że moja opo­wieść zdaje sprawę ze wszyst­kich waż­nych wy­da­rzeń, które miały miej­sce w War­sza­wie w roku 1794. Tę kwe­stię do­sta­tecz­nie wy­ja­śnia ty­tuł książki – jej te­ma­tem są wy­da­rze­nia wią­żące się z wie­sza­niem na szu­bie­nicy, a więc, uj­mu­jąc to ina­czej, z le­gal­nym lub nie­le­gal­nym wy­ko­ny­wa­niem wy­ro­ków śmierci – nie­kiedy są­do­wych, a nie­kiedy wy­da­wa­nych spon­ta­nicz­nie przez lud War­szawy.

Książka hi­sto­ryczna – na­wet je­śli jej au­tor, ba­da­jąc i opi­su­jąc wy­da­rze­nia, które miały miej­sce w prze­szło­ści, ma także am­bi­cje tro­chę in­nego ro­dzaju i chciałby przy oka­zji zba­dać i opi­sać jesz­cze coś in­nego – po­winna być za­opa­trzona w przy­pisy lub noty bi­blio­gra­ficzne – ta­kie, które umoż­li­wia­łyby do­kładne umiej­sco­wie­nie (i ewen­tu­alne spraw­dze­nie) cy­ta­tów, a także wska­zy­wa­łyby wszyst­kie źró­dła, z któ­rych po­cho­dzą in­for­ma­cje. Spo­rzą­dza­jąc wska­zówki bi­blio­gra­ficzne, które miały być po­dane na końcu każ­dego z roz­dzia­łów, do­sze­dłem jed­nak do wnio­sku, że tych wska­zó­wek jest zbyt wiele i zaj­mują bar­dzo dużo, o wiele za dużo miej­sca – w nie­któ­rych wy­pad­kach ta­kie do­kładne wska­zówki bi­blio­gra­ficzne nie­mal do­rów­ny­wały wiel­ko­ścią roz­dzia­łom, do któ­rych się od­no­siły. Zre­zy­gno­wa­łem więc z ich opu­bli­ko­wa­nia – książka tak ob­cią­żona przy­pi­sami sta­łaby się trudno czy­telna, zaś dla czy­tel­nika, który nie za­mie­rza spraw­dzać au­tora (czy za­cy­to­wał coś do­kład­nie i wier­nie), war­tość ta­kich przy­pi­sów by­łaby ra­czej nie­wielka. Za­miast przy­pi­sów i not na końcu książki jest bi­blio­gra­fia – kto chciałby do­wie­dzieć się cze­goś wię­cej o wie­sza­niu w roku 1794, może się­gnąć po wy­mie­nione tam dzieła, w więk­szo­ści dość ła­two (w fa­cho­wych bi­blio­te­kach) do­stępne. Ta bi­blio­gra­fia jest pełna – w tym sen­sie, że za­wiera wszyst­kie dzieła, z któ­rych ko­rzy­sta­łem w cza­sie pi­sa­nia.

Po­nie­waż re­guły pi­sowni pol­skiej, je­śli cho­dzi o na­zew­nic­two róż­nych obiek­tów miej­skich, bu­dowli, ulic, pla­ców, ogro­dów, a także na­zew­nic­two róż­nych in­sty­tu­cji, władz, or­ga­ni­za­cji są nie­kon­se­kwentne, mętne, w su­mie – nie­udane, a co gor­sza – od­wo­łują się czę­sto do nie­ja­snych od­czuć pi­szą­cego, mu­sia­łem wy­my­ślić na uży­tek tej książki (w któ­rej aku­rat na­zew­nic­two z tego za­kresu zaj­muje istotne miej­sce) moje wła­sne re­guły. Nie będę tu ich wy­czer­pu­jąco tłu­ma­czył, bo sprawa nie jest tego warta. Uj­mu­jąc to naj­ogól­niej, we wszel­kich na­zwach miejsc i obiek­tów sto­suję (choć nie­ko­niecz­nie kon­se­kwent­nie) duże li­tery wszę­dzie tam, gdzie to jest moż­liwe – tak, aby było ich jak naj­wię­cej.

Kiedy w tek­ście po­dane są tylko daty dzienne, mowa jest za­wsze o roku 1794. 9 maja lub 28 czerwca – to za­tem za­wsze 28 czerwca lub 9 maja w roku 1794. Je­śli po­daję datę dzienną od­no­szącą się do in­nego roku, do­daję do niej także datę roczną.

Po­dob­nie jak moje po­przed­nie książki en­cy­klo­pe­dyczne, także i tę nie­koń­czącą się opo­wieść można czy­tać na wy­rywki albo po ko­lei, dla przy­jem­no­ści albo dla po­żytku, dla na­uki albo dla za­bawy, a czy­ta­nie można za­cząć w do­wol­nym miej­scu – na po­czątku lub na końcu, a także w środku – czyli jak kto chce oraz jak kto lubi czy­tać. Za­le­cał­bym czy­ta­nie od środka lub od końca, bo­wiem tak wła­śnie tę książkę pi­sa­łem – tro­chę od środka, a tro­chę od końca.

DE­KA­PI­TA­CJA KSIĘ­CIA GA­GA­RINA

W tym miej­scu, gdzie te­raz, na rogu Kró­lew­skiej i Kra­kow­skiego Przed­mie­ścia, stoi Dom bez Kan­tów, znaj­do­wał się wów­czas kom­pleks bu­dyn­ków, który na­zy­wano Kuź­niami Sa­skimi albo Kuź­nią Sa­ską. Kuź­nie, zbu­do­wane w roku 1726 dla króla Au­gu­sta II Moc­nego, zaj­mo­wały nie­mal do­kład­nie tę prze­strzeń, którą od roku 1934 zaj­muje Dom bez Kan­tów – od strony Kra­kow­skiego Przed­mie­ścia stał tam wtedy pię­trowy bu­dy­nek, za­pewne miesz­kalny, w par­te­ro­wych skrzy­dłach od Kró­lew­skiej i od dzie­dzińca Pa­łacu Sa­skiego mie­ściły się staj­nie, a w środku, na we­wnętrz­nym po­dwó­rzu, umiesz­czony był bu­dy­nek owej Sa­skiej Kuźni, gdzie (jak można przy­pusz­czać) pod­ku­wano ko­nie kró­lew­skich gwar­dzi­stów. Jak ta sto­jąca na we­wnętrz­nym po­dwó­rzu Kuź­nia wy­glą­dała, nie po­tra­fię po­wie­dzieć – nie udało mi się do­trzeć do żad­nej ry­ciny, która by ją przed­sta­wiała; może być i tak, że żadna taka ry­cina nie ist­nieje. Trzeba więc wy­obra­zić so­bie Kuź­nię Sa­ską na po­do­bień­stwo każ­dej in­nej kuźni – sko­śny dach, kryty czer­woną da­chówką albo sza­rym gon­tem, pod nim sze­roko otwarte wrota, we­wnątrz ciem­ność, a w ciem­no­ści pa­le­ni­sko, mie­chy i ko­wa­dła, oraz ko­wale w dłu­gich skó­rza­nych far­tu­chach. Kto pa­mięta, jak wy­glą­dały kuź­nie (ja wi­dzia­łem je we wcze­snym dzie­ciń­stwie), jest tu w sy­tu­acji uprzy­wi­le­jo­wa­nej. Sły­chać stuk młot­ków i rże­nie koni, tych w staj­niach od ulicy Kró­lew­skiej, oraz tych, które, przy­wią­zane na we­wnętrz­nym po­dwó­rzu, cze­kają na swoją ko­lej. Re­gi­ment X pie­choty sze­fo­stwa Dzia­łyń­skiego – w skró­cie na­zy­wany w War­sza­wie re­gi­men­tem lub puł­kiem Dzia­łyń­skich, lub, jesz­cze kró­cej, Dzia­łyń­czy­kami – 17 kwiet­nia wy­szedł z ko­szar Ujaz­dow­skich, we­dług świa­dec­twa sztab­sle­ka­rza pułku, Jana Droz­dow­skiego (jego Pa­mięt­niki zo­stały opu­bli­ko­wane w roku 1883), o go­dzi­nie ósmej rano. „Ósma wy­biła, my­śmy ru­szyli przez pólko ku ale­jom”. Do­wo­dzący re­gi­men­tem puł­kow­nik Fi­lip Hau­man miał za­miar przez Aleję, miej­sce na­zy­wane Krzyże lub Trzy Krzyże (czyli obecny Plac Trzech Krzyży), Nowy Świat i Kra­kow­skie Przed­mie­ście do­trzeć do Zamku, gdzie na przy­by­cie Dzia­łyń­czy­ków ocze­ki­wał Sta­ni­sław Au­gust Po­nia­tow­ski. W dro­dze do Zamku pułk Hau­mana mu­siał przejść obok roz­lo­ko­wa­nych w po­bliżu No­wego Światu od­dzia­łów ro­syj­skich. Opis prze­mar­szu, spo­rzą­dzony przez Wa­cława To­ka­rza w jego In­su­rek­cji war­szaw­skiej, mówi, że u wy­lotu Mo­ko­tow­skiej stały trzy kom­pa­nie je­ka­te­ry­no­sław­skich je­grów, a na ty­łach No­wego Światu, w oko­li­cach ka­mie­nicy Ca­brita i znaj­du­ją­cego się poza nią ogrodu zwa­nego Vau­xhall, dwa szwa­drony ach­tyr­skich szwo­le­że­rów. Je­ka­te­ry­no­sław­scy je­grzy i ach­tyr­scy szwo­le­że­ro­wie nie pró­bo­wali za­trzy­mać Dzia­łyń­czy­ków, po­dobno od­dano so­bie na­wet ho­nory woj­skowe i re­gi­ment do­szedł bez kło­po­tów nie­mal do miej­sca, w któ­rym Nowy Świat łą­czył się z Kra­kow­skim Przed­mie­ściem. Tam, przy skrzy­żo­wa­niu z ulicą Świę­to­krzy­ską, mu­siał się za­trzy­mać, bo­wiem na No­wym Świe­cie, za­my­ka­jąc do­stęp na Kra­kow­skie Przed­mie­ście, mię­dzy ko­ścio­łem Świę­tego Krzyża a ko­ścio­łem Do­mi­ni­ka­nów Ob­ser­wan­tów (te­raz tam, gdzie był ko­ściół Ob­ser­wan­tów, stoi Pa­łac Sta­szica), roz­miesz­czone były trzy roty z ba­ta­lionu sy­be­ryj­skich gre­na­die­rów. Mieli oni roz­kaz za­trzy­ma­nia każ­dego pol­skiego od­działu, który zmie­rzałby w kie­runku głów­nej kwa­tery Igel­ströma, czyli ro­syj­skiej am­ba­sady na ulicy Mio­do­wej. We­dług Pa­mięt­ni­ków o re­wo­lu­cji pol­skiej ro­syj­skiego ge­ne­rała Jo­hanna Ja­koba Pi­stora, kwa­ter­mi­strza wojsk ro­syj­skich sta­cjo­nu­ją­cych w War­sza­wie, gre­na­die­rzy sto­jący pod Ob­ser­wan­tami mieli trzy ar­maty. We­dług Dia­riu­sza Sta­ni­sława Au­gu­sta ro­syj­skich ar­mat, „za­cią­gnię­tych na Kra­kow­skim Przed­mie­ściu”, było pięć, we­dług Jana Ki­liń­skiego ar­mat było dzie­sięć. Ki­liń­ski twier­dził też, że stały one tro­chę da­lej, w głębi Kra­kow­skiego Przed­mie­ścia – mniej wię­cej na tej li­nii, którą te­raz mo­gli­by­śmy po­łą­czyć bramę Uni­wer­sy­tetu z bramą Aka­de­mii Sztuk Pięk­nych. Re­gi­ment Dzia­łyń­skich miał, jak twier­dził w swoim pa­mięt­niku An­toni Trę­bicki, „cztery po­lowe har­matki”, opis To­ka­rza mówi, że pol­skich ar­mat było tylko trzy. To­karz, co temu wiel­kiemu hi­sto­ry­kowi rzadko się zda­rzało, w tym miej­scu swo­jej opo­wie­ści praw­do­po­dob­nie po­peł­nił błąd, bo­wiem o czte­rech pol­skich ar­ma­tach mowa jest też w Pa­mięt­ni­kach Droz­dow­skiego – były to „cztery ar­maty 6cio fun­towe”. Sy­be­ryj­skimi gre­na­die­rami do­wo­dził puł­kow­nik Fio­dor Ga­ga­rin, ofi­cer znany i sza­no­wany, może na­wet lu­biany w War­sza­wie. Po­cho­dził on ze zna­nego ksią­żę­cego rodu i miał wtedy trzy­dzie­ści sie­dem lat. Do­wódcą ca­łego od­cinka był ge­ne­rał Mi­ła­sze­wicz, także po­dobno lu­biany przez Po­la­ków. Puł­kow­nik Hau­man pró­bo­wał z ro­syj­skimi do­wód­cami per­trak­to­wać, dwu­krot­nie wy­sy­łał do nich swo­jego ad­iu­tanta z za­pew­nie­niem, że re­gi­ment nie chce wal­czyć z Ro­sja­nami i nie za­mie­rza wziąć udziału w pol­skim po­wsta­niu, a udaje się do Zamku wy­łącz­nie po to, żeby bro­nić króla. Z po­dobną mi­sją – prze­ko­na­nia Mi­ła­sze­wi­cza i Ga­ga­rina, żeby prze­pu­ścili Dzia­łyń­czy­ków – przy­był pod ko­ściół Świę­tego Krzyża wy­słany przez Sta­ni­sława Au­gu­sta ge­ne­rał Sta­ni­sław Mo­kro­now­ski. We­dług wer­sji wy­da­rzeń, która znaj­duje się w pa­mięt­niku An­to­niego Trę­bic­kiego, książę Ga­ga­rin miał uznać, że Mo­kro­now­ski jest ge­ne­ra­łem Ko­ściuszki i po­wie­dzieć: „Wra­cajże, skąd przy­by­łeś. Ja tylko słu­cham roz­ka­zów Igel­ströma, ge­ne­rała mej mo­nar­chini”. Do­szło wtedy do ja­kiejś słow­nej utarczki mię­dzy Ga­ga­ri­nem a Mo­kro­now­skim i kiedy pol­ski ge­ne­rał wsiadł pod ko­ścio­łem Świę­tego Krzyża na ko­nia i od­je­chał ze swoją świtą w kie­runku Zamku, sy­be­ryj­scy gre­na­die­rzy, na roz­kaz księ­cia, od­dali salwę w jego kie­runku. Mo­kro­now­ski uszedł z ży­ciem i wró­cił do Zamku, ale zgi­nęło dwóch uła­nów z od­działu, który to­wa­rzy­szył ge­ne­ra­łowi. Ta salwa, we­dług opo­wie­ści Trę­bic­kiego, stała się czymś w ro­dzaju sy­gnału, bo­wiem Dzia­łyń­czycy, usły­szaw­szy ją, za­częli strze­lać do Ro­sjan kar­ta­czami ze swo­ich trzech lub czte­rech po­lo­wych ar­ma­tek usta­wio­nych na skrzy­żo­wa­niu No­wego Światu i Świę­to­krzy­skiej. Sy­be­ryj­scy gre­na­die­rzy od­po­wie­dzieli ogniem ze swo­ich trzech, pię­ciu lub dzie­się­ciu ar­mat i w ten spo­sób roz­po­częła się naj­krwaw­sza bi­twa war­szaw­skiej in­su­rek­cji. Trwała ona mię­dzy Do­mi­ni­ka­nami Ob­ser­wan­tami a Pa­ła­cem Ka­zi­mie­rzow­skim mniej wię­cej pół­to­rej go­dziny, od dzie­sią­tej do wpół do dwu­na­stej, może pół go­dziny dłu­żej. Kiedy się za­koń­czyła, tam, gdzie te­raz jest brama Uni­wer­sy­tetu, wej­ście na Wy­dział Fi­lo­zo­fii, wy­lot ulicy Trau­gutta i jesz­cze tro­chę da­lej brama Aka­de­mii Sztuk Pięk­nych, schody pro­wa­dzące do pod­ziem­nego przej­ścia oraz Księ­gar­nia imie­nia Prusa, na jezdni nie było ani ka­wałka wol­nego miej­sca – jak pi­sał To­karz, „Kra­kow­skie Przed­mie­ście było po­kryte za­bi­tymi i ran­nymi”. O zwy­cię­stwie Dzia­łyń­czy­ków, któ­rzy, praw­do­po­dob­nie gdzieś po go­dzi­nie je­de­na­stej, po­szli do ataku na ba­gnety (re­gi­ment, jak czy­tamy w Dia­riu­szu Sta­ni­sława Au­gu­sta, „po­szedł­szy na ba­gnety, wy­wró­cił i roz­pro­szył od­dział Ga­ga­rina”), o zwy­cię­stwie za­de­cy­do­wał więc może na­wet nie tyle ten atak, ile to, że tro­chę wcze­śniej kil­ku­na­stu żoł­nie­rzom, naj­lep­szym strzel­com re­gi­mentu, udało się do­stać, po wy­ła­ma­niu drzwi do klasz­toru Do­mi­ni­ka­nów Ob­ser­wan­tów, na wieżę do­mi­ni­kań­skiego ko­ścioła, zaś kil­ku­na­stu in­nym na wyż­sze pię­tra Pa­łacu Ka­ra­sia. Tych wy­bo­ro­wych strzel­ców re­gi­mentu Dzia­łyń­skich na­zy­wano kur­pi­kami – mieli oni zie­lone mun­dury i zie­lone okrą­głe ka­pe­lu­siki, a uzbro­jeni byli, jak pi­sał Droz­dow­ski, w „sztućce, co je zwano gwin­tów­kami. [...] Te sztućce tak biły do­no­śnie i cel­nie, że o 400 kro­ków nie chy­bił”. Ostrzał pro­wa­dzony z wieży ko­ścioła oraz od strony Oboź­nej, a po­tem także z do­mów na Kra­kow­skim (skąd strze­lali do Ro­sjan cy­wile) cał­ko­wi­cie wy­eli­mi­no­wał z walki ro­syj­skich ar­ty­le­rzy­stów. Koło go­dziny wpół do dwu­na­stej ge­ne­rał Mi­ła­sze­wicz ka­zał swoim gre­na­die­rom za­prząc się do nie­przy­dat­nych ar­mat (koni już nie było) i za­rzą­dził od­wrót w kie­runku ulicy Kró­lew­skiej i ko­ścioła Pa­nien Wi­zy­tek. „Ra­żeni z okien ogniem żoł­nie­rzy pułku Dzia­łyń­skiego – pi­sał w Pa­mięt­ni­kach o re­wo­lu­cji pol­skiej Pi­stor – w ulicy Nowy Świat i Alek­san­dryj­skiej, spo­trze­bo­waw­szy już amu­ni­cję dzia­łową, cof­nąć się mu­sieli na Sa­ski plac”. Ulica Alek­san­dryj­ska, a wła­ści­wie Ale­xan­dria, to ten od­ci­nek obec­nej ulicy Ko­per­nika, który łą­czy te­raz (i łą­czył wtedy) Nowy Świat z Or­dy­nacką. Ro­sja­nie wy­co­fy­wali się, cią­gnąc swoje pięć lub dzie­sięć ar­mat po tru­pach, a za nimi, po tru­pach, szli Dzia­łyń­czycy. Był to, w ca­łych na­szych dzie­jach oj­czy­stych, je­den z naj­pięk­niej­szych ata­ków na ba­gnety. Przy­po­mi­nam tu tę wspa­niałą scenę, bo zdaje się, że obec­nie mało kto o niej pa­mięta – re­gi­ment Dzia­łyń­skich szedł do ataku na ba­gnety całą sze­ro­ko­ścią Kra­kow­skiego Przed­mie­ścia, od Pa­łacu Sta­szica (to zna­czy od Do­mi­ni­ka­nów Ob­ser­wan­tów) i da­lej, mię­dzy bramą Szkoły Ry­cer­skiej a ko­ścio­łem Świę­tego Krzyża. Ich gra­na­towe mun­dury, ich żółte na­ra­mien­niki i koł­nie­rze, ich ró­żowe ra­baty, ich błysz­czące w słońcu war­szaw­skiego kwiet­nia ba­gnety i pa­ła­sze mię­dzy bramą Uni­wer­sy­tetu i przy­stan­kiem au­to­bu­so­wym przed Księ­gar­nią imie­nia Prusa! „Gdy pułk cały ru­szył na­przód – pi­sał Droz­dow­ski – szli­śmy po tru­pach nie­przy­ja­ciół aż do króla Zyg­munta”. Praw­do­po­dob­nie za­raz po za­rzą­dze­niu od­wrotu, jesz­cze pod ko­ścio­łem Świę­tego Krzyża, ge­ne­rał Mi­ła­sze­wicz zo­stał ciężko ranny i może wła­śnie dzięki temu oca­lał – wszyst­kie bramy na Kra­kow­skim Przed­mie­ściu były za­ta­ra­so­wane, ale Ro­sja­nie, wy­co­fu­jąc się, wy­ła­mali jedną z nich i ukryli ran­nego do­wódcę w któ­rymś z do­mów. Książę Fio­dor Ga­ga­rin, który prze­jął do­wódz­two po Mi­ła­sze­wi­czu, zgi­nął kil­ka­na­ście mi­nut, może pół go­dziny póź­niej. Opo­wieść o jego śmierci znana jest w dwóch wer­sjach. We­dług wer­sji pierw­szej książę, rów­nież ranny pod ko­ścio­łem Świę­tego Krzyża, je­chał na ko­niu, któ­rego pro­wa­dzili jego sy­be­ryj­scy gre­na­die­rzy, osła­nia­jący za­ra­zem swo­jego do­wódcę przed ostrza­łem od strony Pa­łacu Ka­ra­sia i od strony Placu Sa­skiego. Tych gre­na­die­rów, wy­co­fu­ją­cych się w kie­runku Mio­do­wej i Zamku, nie było już chyba wielu, jak pi­sał dwa dni póź­niej, w li­ście do Dre­zna, sa­ski dy­plo­mata Jo­hann Ja­kob Patz, „ba­ta­lion ów [sy­be­ryj­skich gre­na­die­rów] zo­stał zma­sa­kro­wany nie­mal cał­ko­wi­cie obok ko­ścioła Świę­tego Krzyża”. Gdzieś w po­bliżu ko­ścioła Wi­zy­tek książę zo­stał ranny po raz drugi i na skrzy­żo­wa­niu Kra­kow­skiego Przed­mie­ścia z Kró­lew­ską zsu­nął się z ko­nia, może stra­cił przy­tom­ność. Gre­na­die­rzy wzięli go na ręce i za­nie­śli do Kuźni Sa­skiej – na to we­wnętrzne po­dwó­rze, o któ­rym była mowa wy­żej. Tam po­ło­żono go na stole i – we­dle re­la­cji Droz­dow­skiego – ktoś, ja­kiś le­karz (nie wia­domo, pol­ski czy ro­syj­ski), za­czął opa­try­wać jego rany. „Tam wi­dzia­łem księ­cia – pi­sał Droz­dow­ski – i przy nim le­ka­rza z in­stru­men­tami chi­rur­gicz­nymi w ręku”. Trwało to kilka mi­nut, po­tem do Kuźni Sa­skiej we­szło kil­ku­na­stu lu­dzi, któ­rzy (jak się zdaje) wal­czyli z Ro­sja­nami na Placu Sa­skim, i ten ktoś, kto opa­try­wał rany Ga­ga­rina, zo­stał ode­pchnięty. W pa­mięt­niku Ka­rola Wojdy (O re­wo­lu­cji pol­skiej w roku 1794) mowa jest o tym, że od księ­cia za­żą­dano, żeby się pod­dał, lecz żą­da­nie to zo­stało przez niego od­rzu­cone. „Był to – pi­sał Wojda – młody i godny ofi­cer, sza­no­wany od Po­la­ków, lecz wzy­wany o żą­da­nie par­donu, gdy go żą­dać nie chciał, po­legł”. Jedna z re­la­cji mówi, że pierw­szy cios miał za­dać księ­ciu do­brze mu znany woź­nica ka­rety, który przez kilka lat wo­ził go w War­sza­wie. Pa­ła­szami, kor­de­la­sami i rzeź­ni­czymi roż­nami księ­cia Ga­ga­rina przy­bito do stołu, na któ­rym le­żał. Druga wer­sja, praw­do­po­dob­nie bliż­sza prawdy (w tym sen­sie, że czę­ściej po­ja­wia­jąca się w re­la­cjach; Wa­cław To­karz w In­su­rek­cji war­szaw­skiej przyj­mo­wał jed­nak wer­sję pierw­szą), ta wer­sja może bliż­sza prawdy mówi więc, że książę nie do­tarł do Kuźni Sa­skiej i nie zo­stał tam wnie­siony przez swo­ich żoł­nie­rzy, lecz zgi­nął, kiedy, ranny, zna­lazł się na rogu Kra­kow­skiego Przed­mie­ścia i Kró­lew­skiej, tuż obok Domu bez Kan­tów. „Nie­szczę­śliwy i praw­dzi­wie godny sza­cunku Ga­ga­rin – pi­sał An­toni Trę­bicki – [...] chcąc pod Kuź­nią Sa­ską opa­trzyć swą ranę, ja­kiś ko­wal­czyk, wy­padł­szy z Kuźni, sie­kierą czyli in­nym że­la­zem ży­cie mu ode­brał”. We­dług jesz­cze tro­chę in­nej wer­sji ranny książę pod­je­chał na ko­niu pod Dom bez Kan­tów, a wtedy z Kuźni Sa­skiej wy­szedł chło­piec w skó­rza­nym far­tu­chu, cze­lad­nik ko­wal­ski, nie­mal dziecko, z wielką, roz­pa­loną do czer­wo­no­ści sztabą że­laza – i do­się­gnął tą sztabą (chyba mu­siał pod­sko­czyć, je­śli książę sie­dział na ko­niu) do karku Ga­ga­rina. Sztaba ude­rzyła w kark, prze­cięła, może prze­pa­liła szyję, głowa Fio­dora Ga­ga­rina od­pa­dła od ciała i po­le­ciała na jezd­nię, jeź­dziec bez głowy za­chwiał się w sio­dle, ale ścią­gnął cu­gle i utrzy­mał rów­no­wagę, a jego głowa upa­dła w tym miej­scu, gdzie te­raz, vis‍-à-vis ko­ścioła Pa­nien Wi­zy­tek, u wy­lotu Kró­lew­skiej, stają na czer­wo­nych świa­tłach sa­mo­chody, ja­dące od strony ho­telu Vic­to­ria i za­mie­rza­jące skrę­cić na prawo w Kra­kow­skie Przed­mie­ście – i po­to­czyła się pod koła sa­mo­cho­dów.

WY­WÓZ NIE­CZY­STO­ŚCI

Gnój – gnój do­mowy oraz gnój uliczny, zwy­kle zmie­szany z je­sien­nym i zi­mo­wym bło­tem – był jed­nym z naj­więk­szych pro­ble­mów osiem­na­sto­wiecz­nej War­szawy. Choć War­szawa wy­róż­niała się wów­czas wśród in­nych miast Eu­ropy swoją czy­sto­ścią, była znacz­nie czyst­sza od Wied­nia, Lon­dynu i strasz­li­wie brud­nego Pa­ryża, gnój po­zo­sta­wał pro­ble­mem, z któ­rym ra­dzono so­bie z wiel­kim tru­dem. Żeby zro­zu­mieć, na czym ten pro­blem po­le­gał, trzeba przede wszyst­kim zdać so­bie sprawę, jak wy­glą­dały ów­cze­sne klo­aki. Były to dziury, które wy­ko­py­wano w ziemi – na dzie­dziń­cach lub w ogro­dach, ale także we wnę­trzu do­mostw, w sie­niach lub pod scho­dami; znacz­nie rza­dziej w ja­kichś ko­mór­kach – i w ta­kich wy­pad­kach można by mó­wić o ele­ganc­kich sza­le­tach. Je­śli cho­dzi o War­szawę, to wielka ilość tych dziur we­wnętrz­nych, do­mo­wych, znaj­do­wała się na Sta­rym Mie­ście, które było gę­sto za­bu­do­wane i gę­sto za­lud­nione. Nie było oczy­wi­ście mowy o żad­nym oczysz­cza­niu – chyba nie znano sku­tecz­nych środ­ków czysz­czą­cych, a wo­bec tego wszystko to strasz­li­wie śmier­działo. Mia­sto było wiel­kim zbior­ni­kiem zwie­rzę­cego i ludz­kiego smrodu, a chcąc go się po­zbyć, gnój trzeba było ja­koś wy­wo­zić, czyli zmu­sić do pod­ję­cia sto­sow­nych dzia­łań wła­ści­cieli do­mów – i na tym wła­śnie po­le­gał pro­blem. Jak mówi ładna opo­wieść, która znaj­duje się w wy­da­nej w roku 1912 ksią­żeczce Fran­ciszka Gie­droy­cia (Wa­runki hi­gie­niczne War­szawy w wieku XVIII. Ulice i domy; jest to dzieło po­świę­cone nie tylko dzie­jom walki z gno­jem, można się z niego do­wie­dzieć także wielu in­nych cie­ka­wych rze­czy), pierw­sze próby za­ra­dze­nia temu pro­ble­mowi przy­pa­dają na lata czter­dzie­ste. Wcze­śniej, w pierw­szej po­ło­wie wieku XVIII, w la­tach dwu­dzie­stych i trzy­dzie­stych, sprzą­ta­nie gnoju z ulic po­le­gało na pod­mia­ta­niu go w jedno miej­sce. Jak so­bie wtedy ra­dzono z gno­jem do­mo­wym, nie mam po­ję­cia – praw­do­po­dob­nie wcale so­bie nie ra­dzono. Na­to­miast na uli­cach le­żały czy ra­czej stały, w mie­sią­cach je­sien­nych i zi­mo­wych, wiel­kie kupy gnoju. Można je było zo­ba­czyć, bo tam wła­śnie miały swoje uprzy­wi­le­jo­wane miej­sce, przed pa­ła­cami ma­gnac­kimi na Se­na­tor­skiej, Mio­do­wej, Dłu­giej i Kra­kow­skim Przed­mie­ściu. Ist­niały co prawda prze­pisy na­ka­zu­jące uprzą­ta­nie, może na­wet wy­wo­że­nie ulicz­nych nie­czy­sto­ści, ale były one wy­da­wane przez sa­mo­rząd miej­ski i ma­gnaci nie mu­sieli się im pod­po­rząd­ko­wy­wać. Wy­wóz gnoju utrud­niało, a na­wet unie­moż­li­wiało rów­nież i to, że w War­sza­wie było wów­czas kil­ka­na­ście ju­ry­dyk, czyli od­dziel­nych mia­ste­czek, a każde ta­kie mia­steczko sta­no­wiło czy­jąś pry­watną wła­sność – ich wła­ści­ciele mo­gli swój gnój sprzą­tać, ale mo­gli też, je­śli im się tak po­do­bało, nie sprzą­tać. Li­kwi­da­cja war­szaw­skich ju­ry­dyk na­stą­piła do­piero na mocy prawa o mia­stach, uchwa­lo­nego przez Sejm Czte­ro­letni w kwiet­niu 1791 roku. Kupy gnoju le­żały więc na uli­cach do wio­sny, na­wet do lata, a gnój roz­kła­dał się i oczy­wi­ście śmier­dział. Utrud­niało to także po­ru­sza­nie się po mie­ście – kiedy król Au­gust III po­wo­łał do ist­nie­nia, co stało się w roku 1740, Ko­mi­sję Bru­kową, stwier­dziła ona, że po­jazdy i prze­chod­nie mają trud­no­ści z wy­do­sta­niem się na Kra­kow­skie Przed­mie­ście, po­nie­waż na jezd­niach ulic (chod­ni­ków jesz­cze wów­czas nie było), które łą­czą się z tą ważną ar­te­rią, znaj­dują się trudne do omi­nię­cia kupy gnoju i błota. Sy­tu­acja ule­gała po­pra­wie do­piero wcze­snym la­tem, kiedy zmie­szany z bło­tem gnój wy­sy­chał i dzięki temu można go się było po­zbyć. Bu­do­wano wtedy z niego wieże (po­dobno się­gały one do wy­so­ko­ści pierw­szego a na­wet dru­giego pię­tra), a po­tem wieże te pod­pa­lano – i coś w ro­dzaju po­tęż­nych po­chodni z gnoju oświe­tlało w nocy War­szawę. Póź­niej, w la­tach dzie­więć­dzie­sią­tych, tych wież na uli­cach War­szawy już nie było, zgi­nęła na­wet (jak to zwy­kle bywa z ta­kimi urzą­dze­niami) pa­mięć o nich, i tro­chę mi ich, wła­śnie w tym cza­sie, bra­kuje – kil­ku­pię­trowe wieże z gnoju, pło­nące w maju i w czerwcu przed ko­ścio­łem Do­mi­ni­ka­nów Ob­ser­wan­tów na No­wym Świe­cie i przed Pa­ła­cem Brühla na Wierz­bo­wej, i oświe­tla­jące usta­wione tam szu­bie­nice oraz wi­siel­ców, ko­ły­szą­cych się na po­stron­kach, to byłby wspa­niały wi­dok; to byłby je­den z naj­wspa­nial­szych i naj­dzik­szych pej­zaży na­szej pol­skiej hi­sto­rii. Pło­nące wieże znik­nęły dzięki wspo­mnia­nej Ko­mi­sji Bru­ko­wej, wy­my­ślo­nej przez Au­gu­sta III. Trzeba tu po­wie­dzieć, że choć sa­scy kró­lo­wie w wielu dzie­dzi­nach ży­cia bar­dzo nam za­szko­dzili, to ich dzia­łal­ność cy­wi­li­za­cyjna miała do­bre skutki – sa­ska cy­wi­li­za­cja nie­wąt­pli­wie zmie­niła

na lep­sze wy­gląd War­szawy. Ko­mi­sja Bru­kowa pod­jęła kilka ini­cja­tyw, które pro­blemu gnoju co prawda nie zli­kwi­do­wały (osta­teczna li­kwi­da­cja tego pro­blemu ozna­cza­łaby kom­pletne Ver­nich­tung – za­koń­cze­nie dzie­jów na­szego ga­tunku), ale tro­chę po­pra­wiły nie­miłą sy­tu­ację. Mar­sza­łek wielki ko­ronny Fran­ci­szek Bie­liń­ski, który przez wiele lat prze­wod­ni­czył Ko­mi­sji Bru­ko­wej, wpro­wa­dził, to po pierw­sze, po­da­tek prze­zna­czony na utrzy­ma­nie w czy­sto­ści ulic i pla­ców. Po­da­tek ten, po­bie­rany od roku 1743, na­zy­wano łok­cio­wym – mie­rzono wy­cho­dzący na ulicę fron­ton domu i wła­ści­ciel mu­siał pła­cić od każ­dego łok­cia jego dłu­go­ści. Po dru­gie, także w roku 1743, Ko­mi­sja Bru­kowa mar­szałka Bie­liń­skiego wy­dała za­rzą­dze­nie, które mó­wiło, że nie wolno wy­rzu­cać śmieci i błota na ulice, i że wła­ści­ciele po­se­sji mają obo­wią­zek, zgar­nia­jąc nie­czy­sto­ści, for­mo­wać z nich kupy na swo­ich po­dwó­rzach, mia­sto zaś zo­bo­wią­zało się do dba­nia o ich wy­wóz. W związku z tym po­my­słem, po trze­cie, w tymże roku 1743 urzą­dzono w War­sza­wie Ma­ga­zyn Ka­rowy, czyli re­mizę ta­boru do wy­wozu śmieci i gnoju. Na­zwa ta wzięła się z tego, że wozy ase­ni­za­cyjne na­zy­wane były wów­czas ka­rami. Kar, koło roku 1750, było tylko kil­ka­na­ście, ale praw­do­po­dob­nie była to liczba wy­star­cza­jąca, bo­wiem War­szawa była wtedy sto­sun­kowo nie­wiel­kim, przy­naj­mniej pod wzglę­dem lud­no­ścio­wym, mia­stem – miała koło 30 000 miesz­kań­ców. Ma­ga­zyn Ka­rowy znaj­do­wał się na Na­lew­kach pod nu­me­rem 2235 – za Ogro­dem Kra­siń­skich, tam, gdzie Na­lewki łą­czyły się wów­czas z No­wo­lip­kami. Te­raz w tym miej­scu są tory tram­wa­jowe na ulicy Wła­dy­sława An­dersa (łą­czące Żo­li­borz ze Śród­mie­ściem), a kil­ka­dzie­siąt me­trów da­lej (w kie­runku za­chod­nim) stoją bloki na rogu An­dersa i No­wo­li­pek. Po czwarte wresz­cie, z ini­cja­tywy Ko­mi­sji Bru­ko­wej za­częto, od roku 1745, urzą­dzać w War­sza­wie ka­na­li­za­cję uliczną. Ka­nały, pro­wa­dzone środ­kiem jezdni, wy­kła­dane były dę­bo­wymi ba­lami i przy­kry­wane de­skami. To urzą­dze­nie dzia­łało, także pod ko­niec wieku, nie­zbyt spraw­nie, bo choć za­ka­zane było wrzu­ca­nie do ka­na­łów śmieci i gnoju, za­kaz ten nie był prze­strze­gany i ka­nały czę­sto były za­tkane, a wtedy nie­czy­sto­ści za­le­wały ulice i prze­chod­nie bro­dzili w płyn­nych fe­ka­liach. Dzieło mar­szałka Bie­liń­skiego, który zmarł w roku 1766, kon­ty­nu­owali jego na­stępcy. W po­ło­wie lat sie­dem­dzie­sią­tych zbu­do­wano za Pro­chow­nią – tą u zbiegu ulicy Bo­leść z ulicą Mo­stową – prze­zna­czony dla wo­zów ase­ni­za­cyj­nych po­most na Wi­śle, z któ­rego można było wy­rzu­cać gnój oraz wy­le­wać fe­ka­lia wprost do rzeki. Roz­po­rzą­dze­nie Ko­mi­sji Bru­ko­wej z roku 1775 mó­wiło, że przed­się­biorcy, któ­rych na­zy­wano ludźmi noc­nymi (wi­dy­wano ich bo­wiem tylko w nocy), mają wy­le­wać nie­czy­sto­ści z kar „pro­sto w wodę i to przy­głęb­szą”. W tym sa­mym roku Ko­mi­sja Bru­kowa wy­zna­czyła trasy, któ­rymi miały jeź­dzić na Mo­stową kary wy­wo­żące fe­ka­lia. W tro­sce o wy­godę miesz­kań­ców, któ­rych mo­gły obu­dzić śmier­dzące wozy czy­ści­cieli kloak, po­sta­no­wiono, że ich trasy mają być co pe­wien czas zmie­niane. „Aby zaś przy­krość miesz­ka­ją­cym nie była wielka, chę­do­żący klo­aki mają w tych dro­gach za­cho­wać al­ter­natę, tak aby nie za­wsze jedną drogą jeź­dzili, ale w rów­nej pro­por­cji czasu wy­wózkę swą od­mie­niali”. Dru­gim, poza po­mo­stem nad Wi­słą, miej­scem opróż­nia­nia klo­acz­nych wo­zów była Góra Gno­jowa. Tę im­po­nu­jącą bu­dowlę (je­śli można coś ta­kiego na­zwać bu­dowlą) za­częto wzno­sić w ostat­nich dzie­się­cio­le­ciach XVII wieku. Znaj­do­wała się ona – i ro­sła z roku na rok – na ty­łach Pa­łacu Bi­sku­pów Po­znań­skich przy ulicy Je­zu­ic­kiej, mię­dzy tą ulicą a brze­giem Wi­sły, mniej wię­cej tam, gdzie ulica Bu­gaj skrę­cała w stronę zam­ko­wego ogrodu na­zy­wa­nego Ta­ra­sem. Je­śli spoj­rze­li­by­śmy (wów­czas) na Wi­słę od strony Sta­rego Mia­sta, to po pra­wej zo­ba­czy­li­by­śmy wła­śnie ten scho­dzący ku Wi­śle ogród, po le­wej (czyli na pół­nocy) Jatki Mia­sta Sta­rej War­szawy, na­zy­wane Śle­dzio­wymi, a w środku, mię­dzy Śle­dzio­wymi Jat­kami a kró­lew­skim ogro­dem, Gno­jową Górę. Te­raz w tym mniej wię­cej miej­scu mamy ta­ras wi­do­kowy oraz schody, któ­rymi można z niego zejść nad Wi­słę. Kary wio­zące gnój i śmieci do­jeż­dżały do Góry przez Ry­nek Sta­rego Mia­sta i uliczkę, która na­zy­wała się Gnojna. Póź­niej, dla przy­zwo­ito­ści, scho­dzącą ku Wi­śle uliczkę na­zwano Celną; tak też na­zywa się ona obec­nie. Do stóp Góry można było do­je­chać, jak mi się zdaje, rów­nież od strony Bu­gaju. Nie tra­fi­łem na ża­den do­ku­ment, który, choćby w przy­bli­że­niu, po­da­wałby wy­so­kość Góry, ale była ona ogromna, co­raz wyż­sza. Wy­le­wano tam i wy­rzu­cano wszystko, co tylko nada­wało się do wy­la­nia i wy­rzu­ce­nia: za­war­tość do­łów klo­acz­nych, na­wóz koń­ski i by­dlęcy, także wszel­kie nie­czy­sto­ści uliczne, śmie­cie oraz błoto. Kiedy Góra osią­gała wy­so­kość, która unie­moż­li­wiała wy­ła­do­wy­wa­nie śmieci i fe­ka­lii na jej wierz­chołku, bu­dowlę ni­we­lo­wano, zrzu­ca­jąc jej wierz­cho­łek do Wi­sły. Choć ma­te­riał, któ­rego uży­wano do bu­dowy, był ra­czej płynny, Góra po­woli tward­niała, co po­zwo­liło (stało to się gdzieś w la­tach sie­dem­dzie­sią­tych) usta­wić u jej stóp, a po­tem na jej zbo­czach ja­kieś do­mo­stwa – praw­do­po­dob­nie miesz­kali w nich pa­choł­ko­wie, któ­rzy krzą­tali się wo­kół Góry i pil­no­wali, żeby miała ona od­po­wiedni kształt i od­po­wied­nią wy­so­kość. Ist­nieją też tro­chę nie­ja­sne świa­dec­twa, z któ­rych wy­nika, że w drew­nia­nych bu­dach na zbo­czach Góry coś pro­du­ko­wano i coś sprze­da­wano – od An­to­niego Ma­giera, au­tora Es­te­tyki mia­sta sto­łecz­nego War­szawy, do­wia­du­jemy się, że ktoś, kto na­zy­wał się Fe­ter, sprze­da­wał proch „w bu­dzie drew­nia­nej na Gno­jo­wej Gó­rze”. Po­nie­waż tenże Fe­ter trud­nił się rów­nież wy­da­wa­niem pi­sa­nej ga­zety, może i ona po­wsta­wała na zbo­czach Góry. W dziele Ma­giera mowa jest też o tym, że Góra była uży­teczna w jesz­cze inny spo­sób – w gnoju za­ko­py­wano tam pa­cjen­tów cier­pią­cych na cho­roby we­ne­ryczne. Był to znany w ca­łej Eu­ro­pie ra­dy­kalny spo­sób le­cze­nia ta­kich cho­rób; czy wszyst­kich, czy tylko sy­fi­lisu (zwa­nego wtedy francą albo szan­krem), tego nie wiem. „Ta­kowi nie­szczę­śliwi, mało do­zna­jąc od ów­cze­snych le­ka­rzy po­mocy, prze­zna­czeni by­wali na za­ko­pa­nie ich w gnoju aż po same uszy. Dość było wi­dzieć ta­ko­wych pa­cjen­tów na Gno­jo­wej Gó­rze obok Zamku za szko­łami je­zu­ic­kimi”. Po­nie­waż śmier­dząca bu­dowla stała nie­opo­dal Zamku i smród (szcze­gól­nie la­tem, gdy otwie­rano okna) na­peł­niał po­koje kró­lew­skie, Sta­ni­sław Au­gust, który mie­wał za­wroty głowy i wy­mioty (nie­ko­niecz­nie z po­wodu Góry, ra­czej była to ja­kaś ta­jem­ni­cza cho­roba), za­żą­dał od władz miej­skich, żeby za­ła­twiły pro­blem smro­dli­wego są­siedz­twa. Jak pi­sał Ma­gier, w roku 1774 Górę, „z woli kró­lew­skiej”, ob­ło­żono mu­rawą. Nie wiem, co by mo­gło to zna­czyć: czy na gnoju po­siano trawę, czy uło­żono go­towe traw­niki – tak jak te­raz robi to się na pił­kar­skich bo­iskach. Wy­my­ślono też przy­jem­niej­szą na­zwę – bu­dowla z gnoju miała się na­zy­wać Górą Zie­loną. Te wszyst­kie za­biegi nie zro­biły na Gó­rze oraz jej słu­gach, czy­ści­cie­lach kloak, naj­mniej­szego wra­że­nia. Choć ist­niał już wtedy nad­wi­ślań­ski po­most na prze­dłu­że­niu ulicy Bo­leść, klo­aki na­dal wy­le­wano pod Zam­kiem, a Górę, lek­ce­wa­żąc wolę króla, na­dal na­zy­wano Gno­jową. Góra, która miała funk­cjo­no­wać jesz­cze kil­ka­dzie­siąt lat (jej po­wolne ni­we­lo­wa­nie trwało gdzieś do po­łowy XIX wieku), prze­stała nie­bez­piecz­nie ro­snąć na prze­ło­mie lat osiem­dzie­sią­tych i dzie­więć­dzie­sią­tych, a więc jesz­cze przed in­su­rek­cją. Przez Je­zu­icką i Bu­gaj wciąż jeź­dziły kary z fe­ka­liami i śmie­ciami, ale znaczną część nie­czy­sto­ści za­częto wtedy od­pro­wa­dzać (jak i obec­nie to się czyni) bez­po­śred­nio do Wi­sły. Było to spo­wo­do­wane roz­po­rzą­dze­niem mar­szałka wiel­kiego ko­ron­nego Mi­chała Mnisz­cha, wy­da­nym w roku 1784. Za­bra­niało ono wy­le­wa­nia na jezd­nie i chod­niki (pierw­sze chod­niki po­ja­wiły się w War­sza­wie w tymże roku) „po­myj, my­dlin, fu­sów, la­grów i in­nych rze­czy, błoto po­mna­ża­ją­cych i fe­tor czy­nią­cych”. Wszyst­kie te nie­czy­sto­ści miały być wy­le­wane do rynsz­to­ków – aby z nich, przez ka­nały, mo­gły swo­bod­nie spły­nąć do rzeki. Roz­po­rzą­dze­nie Mnisz­cha ogra­ni­czyło też znacz­nie ilość błota na uli­cach, bo­wiem na­ło­żyło na wła­ści­cieli do­mów obo­wią­zek wy­sy­ła­nia lu­dzi, któ­rzy, gdy spadł deszcz, „roz­rze­dza­jąc błoto, oneż rynsz­to­kami do ka­na­łów prze­gar­niali”. Po upadku in­su­rek­cji, w roku 1795, po­ja­wiły się w War­sza­wie pierw­sze śmiet­niki. Za ich miej­sco­wego wy­na­lazcę można uznać ów­cze­snego ro­syj­skiego ko­men­danta mia­sta, ge­ne­rała Fio­dora Bu­xhövdena – on to bo­wiem wy­dał, wśród in­nych re­pre­syj­nych roz­ka­zów (zło­że­nie w cyr­ku­łach pi­sto­le­tów i pa­ła­szy, cho­dze­nie z la­tar­kami po zmierz­chu, za­my­ka­nie szyn­ków o ósmej wie­czo­rem, a kaf­fen­hau­zów o dzie­wią­tej), roz­kaz, który mó­wił, że śmie­cie wolno wy­rzu­cać tylko do śmiet­ni­ków i że śmiet­nik musi być na każ­dym po­dwó­rzu.

6000 CZER­WO­NYCH ZŁO­TYCH

Wspa­niałe sześć to­mów Ta­de­usza Ko­rzona – We­wnętrzne dzieje Pol­ski za Sta­ni­sława Au­gu­sta. Ba­da­nia hi­sto­ryczne ze sta­no­wi­ska eko­no­micz­nego i ad­mi­ni­stra­cyj­nego – czy­tają dziś za­pewne tylko spe­cja­li­ści, zaj­mu­jący się osiem­na­sto­wiecz­nymi dzie­jami Pol­ski, wy­pi­suję więc z tego dzieła (tro­chę za­po­mnia­nego) to, czego do­wie­dzia­łem się zeń o ro­syj­skich pie­nią­dzach króla Sta­ni­sława Au­gu­sta – to zna­czy tych pie­nią­dzach, które władca Po­la­ków do­sta­wał (w for­mie gra­ty­fi­ka­cji) od swo­ich ro­syj­skich pro­tek­to­rów. Kra­jowe do­chody króla, po­cho­dzące z eko­no­mii, czyli tak zwa­nych dóbr sto­ło­wych, a także z ceł ko­ron­nych, poczty ko­ron­nej, żup sol­nych oraz z róż­nych in­nych źró­deł, były cał­kiem nie­złe – we­dług Ko­rzona, który prze­ana­li­zo­wał za­pisy z ksiąg ra­chun­ko­wych skarbu kró­lew­skiego, wy­no­siły, w la­tach sześć­dzie­sią­tych i sie­dem­dzie­sią­tych, śred­nio sześć do sied­miu mi­lio­nów zło­tych pol­skich rocz­nie – ale mo­nar­cha, bez­myśl­nie roz­rzutny i lu­biący kosz­towne przy­jem­no­ści, ba­let­nice i po­etów, był cią­gle w kło­po­tach fi­nan­so­wych – pie­nią­dze, które do­sta­wał od Ro­sjan, z pew­no­ścią bar­dzo mu się więc przy­da­wały. We­wnętrzne dzieje Pol­ski uka­zały się w la­tach 1882–1885, pie­nią­dzom króla (także, choć nie tylko, pie­nią­dzom ro­syj­skim) po­świę­cony jest tam roz­dział ósmy w to­mie trze­cim, za­ty­tu­ło­wany Sto­sunki pie­niężne Sta­ni­sława Au­gu­sta. Trzeba tu od razu po­wie­dzieć, że nasz wielki hi­sto­ryk nie cier­piał króla, uwa­żał go za zdrajcę, na­wet wię­cej, za zbrod­nia­rza – może więc być po­dej­rze­wany o stron­ni­czość. „Sta­ni­sław Au­gust – pi­sał – no­sił w głębi swej du­szy mo­ralną zgni­li­znę, któ­rej wstręt­ność i nie­ule­czal­ność sta­nie w ca­łej gro­zie do­piero przy ze­sta­wie­niu wszyst­kich stron jego ży­cia pry­wat­nego i pu­blicz­nego”. Ale liczby są licz­bami – ko­goś, kto je prze­pi­suje z ksiąg ra­chun­ko­wych, o stron­ni­czość nie da się po­są­dzić. Nie­które z ope­ra­cji fi­nan­so­wych króla (szcze­gól­nie tych po­łą­czo­nych z po­ży­cza­niem pie­nię­dzy) można na­zwać, uży­wa­jąc na­szego współ­cze­snego ję­zyka, afe­rami. Król brał ła­pówki – i wcale się tego nie wsty­dził, bo­wiem za­pi­sy­wał je w księ­gach. Z 88 księgi ka­mery kró­lew­skiej Ko­rzon wy­pi­sał kró­lew­skie po­życzki z lat sześć­dzie­sią­tych, wśród nich dwie po­życzki, któ­rych pod ko­niec tych lat udzie­lili kró­lowi ja­cyś Ge­nu­eń­czycy – pew­nie ge­nu­eń­scy ban­kie­rzy. Jedna po­życzka wy­no­siła 1 693 776 zło­tych pol­skich, druga 418 750 zło­tych pol­skich. Obie po­życzki były dość ni­sko opro­cen­to­wane – pierw­sza na 5½%, druga na 5%. W po­ży­cza­niu od Ge­nu­eń­czy­ków na ni­ski pro­cent nie by­łoby jesz­cze nic złego (od Pa­nien Kar­me­li­ta­nek król po­ży­czał na 7%, od naj­więk­szego z war­szaw­skich ban­kie­rów, Pio­tra Tep­pera, też na 7%) – ale ja­kimś dziw­nym zbie­giem oko­licz­no­ści w roku 1769 Ge­nu­eń­czycy uzy­skali od Ko­mi­sji Skar­bo­wej Ko­ron­nej dzier­żawę na za­pro­wa­dze­nie w ca­łej Ko­ro­nie swo­jej ge­nu­eń­skiej lo­te­rii licz­bo­wej, zwa­nej Lotto di Ge­nova; a co jesz­cze dziw­niej­sze, zo­stali zwol­nieni z opłaty dzier­żaw­nej. Po Ge­nu­eń­czy­kach lo­te­rię licz­bową (pu­bliczne cią­gnie­nie od­by­wało się dwa razy w mie­siącu w Pa­łacu Kra­siń­skich) wy­dzier­ża­wił Piotr Tep­per i ten pła­cił rocz­nie za dzier­żawę 180 000 zło­tych pol­skich. Je­śli cho­dzi o pie­nią­dze ro­syj­skie – jak je na­zy­wał Ko­rzon, „datki ha­niebne” oraz „jał­mużny że­bra­cze” – to nie były one oczy­wi­ście wpi­sy­wane do żad­nych ksiąg ra­chun­ko­wych. In­for­ma­cje na ten te­mat – z pew­no­ścią nie­kom­pletne – po­cho­dzą z ra­por­tów ko­lej­nych ro­syj­skich am­ba­sa­do­rów, czyli (bo tak trzeba ich okre­ślić) ko­lej­nych zwierzch­ni­ków króla pol­skiego. Pierw­szą dużą ro­syj­ską gra­ty­fi­ka­cję Sta­ni­sław Au­gust otrzy­mał nie­mal na­tych­miast po ko­ro­na­cji. Am­ba­sa­do­rem ro­syj­skim w War­sza­wie, po śmierci Kay­ser­linga (Ke­iser­linga), zo­stał wtedy Rep­nin i jemu to pe­ters­bur­ska ca­ryca roz­ka­zała wy­pła­cić kró­lowi 100 000 du­ka­tów „na pierw­sze po­trzeby”. 100 000 du­ka­tów to, we­dle ów­cze­snego kursu, 1 800 000 zło­tych pol­skich. Za ten dar, jak pi­sał wzbu­rzony Ko­rzon, „płatny słu­ża­lec [...] po­słał swo­jej opie­kunce pu­dło tru­fli”. Na­stępne ro­syj­skie wy­płaty dla króla ujęte są w ra­chunku, który – po zdo­by­ciu 18 kwiet­nia Pa­łacu Za­łu­skich – zo­stał zna­le­ziony w pa­pie­rach po­zo­sta­wio­nych w am­ba­sa­dzie przez ge­ne­rała Igel­ströma (wszyst­kie te sumy po­dane są w czer­wo­nych zło­tych, czyli w du­ka­tach).

Le Roi a reçu:

En 1764,

17 Sep­tem­bre

12 000

19 No­vem­bre

24 000

En 1765

20 Février

6 000

En 1766

21 Août

20 000

15 Octo­bre. On a ajo­uté à 11 000 duc. qu’il avoit re­çus

9 000

En 1768

27 Sep­tem­bre

40 000

En 1769

19 Sep­tem­bre

10 000

En 1770 et 1771

18 000

Pour en­tre­tien du corps de Bra­nicky

15 000

154 000

Nie da się oczy­wi­ście po­wie­dzieć, że wszyst­kie te da­ro­wi­zny ca­rycy szły wy­łącz­nie na pry­watne za­bawy i przy­jem­no­ści króla, na jego ba­let­nice i jego po­etów – część tych sum (szcze­gól­nie tych wy­pła­ca­nych po roku 1768), jak świad­czy ostat­nia po­zy­cja, mo­gła być też prze­zna­czona na opła­ce­nie wojsk kró­lew­skich to­czą­cych wojnę do­mową z woj­skami Kon­fe­de­ra­cji Bar­skiej. 154 000 du­ka­tów czyni 2 772 000 złote pol­skie. Była to ogromna suma, ale można też po­wie­dzieć, że – w po­rów­na­niu z kil­ku­mi­lio­no­wymi do­cho­dami kra­jo­wymi Sta­ni­sława Au­gu­sta – nie było to wła­ści­wie bar­dzo dużo. Ko­rzon uwa­żał na­wet – zwa­żyw­szy, że ra­chu­nek obej­muje sześć, na­wet sie­dem lat – że pe­ters­bur­ska ca­ryca „zro­biła do­bry in­te­res”, bo usługi Sta­ni­sława Au­gu­sta były „w ni­skiej ce­nie”. Au­tor We­wnętrz­nych dzie­jów Pol­ski miał w ręku jesz­cze ja­kieś inne ra­chunki, po­cho­dzące praw­do­po­dob­nie z tychże pa­pie­rów, któ­rych Igel­ström nie zdo­łał za­brać ze sobą, wy­co­fu­jąc się z War­szawy, i które 18 kwiet­nia zna­le­ziono, czę­ściowo spa­lone, w ro­syj­skiej am­ba­sa­dzie – ale jego opo­wieść w tym miej­scu jest tro­chę nie­ja­sna i do­wia­du­jemy się tylko, że je­den z tych ra­chun­ków, na „sumę ogólną 291 928 du­ka­tów, czyli 5 254 704 zło­tych pol­skich”, obej­mo­wał „prze­kup­stwa elek­cyjne, za­opa­trze­nie for­tecy w Krze­mieńcu i za­siłki prze­ciwko Kon­fe­de­ra­cji Bar­skiej”, oraz że kró­lowi – jesz­cze przed elek­cją, jako stol­ni­kowi li­tew­skiemu: „au stol­nik comte Po­nia­tow­ski” – ca­ryca wy­pła­ciła coś w ro­dzaju za­siłku w wy­so­ko­ści 65 994 du­ka­tów, czyli 1 186 992 zło­tych pol­skich. Cała ta sprawa jest zresztą trudna do osta­tecz­nego roz­ja­śnie­nia, bo­wiem pa­piery Igel­ströma – po roku 1815 – do­stały się po­now­nie w ręce Ro­sjan i Ko­rzon, pi­sząc We­wnętrzne dzieje Pol­ski, po­słu­gi­wał się ko­piami (praw­do­po­dob­nie po­cho­dzą­cymi ze zbio­rów Le­ona Dem­bow­skiego). Kwity i ra­chunki, które zna­le­ziono w ro­syj­skiej am­ba­sa­dzie, do­ty­czą – je­śli cho­dzi o króla – tylko lat sześć­dzie­sią­tych i sie­dem­dzie­sią­tych, o tym, jak to ukła­dało się da­lej, to zna­czy jak wy­glą­dały wy­płaty w la­tach osiem­dzie­sią­tych (kiedy sto­sunki mię­dzy pe­ters­bur­ską ca­rycą a jej pol­skim kró­lem tro­chę się po­psuły), wia­domo nie­wiele. Dość do­brze znana jest na­to­miast wy­so­kość gra­ty­fi­ka­cji i za­po­móg, które Sta­ni­sław Au­gust do­sta­wał z kasy ro­syj­skiej am­ba­sady w cza­sie Sejmu Gro­dzień­skiego – tego, który w roku 1793 za­de­cy­do­wał o dru­gim roz­bio­rze Pol­ski. Przed wy­jaz­dem do Grodna am­ba­sada wy­pła­ciła kró­lowi w War­sza­wie 20 000 du­ka­tów, po­tem do­dała jesz­cze (na opła­ce­nie kosz­tów po­dróży) 10 000 du­ka­tów. Była to tylko za­liczka, praw­dziwe pie­nią­dze, kró­lew­ski do­chód z dru­giego roz­bioru Pol­ski, po­ja­wiły się w Grod­nie. Ka­ta­rzyna po­zwo­liła swo­jemu ów­cze­snemu am­ba­sa­do­rowi, Ja­ko­bowi Jo­han­nowi Sie­ver­sowi, wy­dać w Grod­nie na opła­ce­nie kosz­tów roz­bioru nie­zbyt wiele, bo za­le­d­wie 200 000 ru­bli srebr­nych, czyli 1 200 000 zło­tych pol­skich – czyni to za­le­d­wie nie­całe 67 000 czer­wo­nych zło­tych. We­dług ob­li­czeń Ko­rzona znaczną część tej sumy, na­wet nie­mal jej ca­łość, za­in­ka­so­wał wów­czas Sta­ni­sław Au­gust. W maju 1793 roku do­stał w Grod­nie od Sie­versa 400 000 zło­tych pol­skich, w czerwcu te­goż roku 30 000 czer­wo­nych zło­tych, zaś w li­sto­pa­dzie 6000 czer­wo­nych zło­tych. We wrze­śniu i w paź­dzier­niku otrzy­mał jesz­cze po 14 000 czer­wo­nych zło­tych, ale te dwie wy­płaty nie po­cho­dziły z kasy ro­syj­skiej – na roz­kaz am­ba­sa­dora pie­nią­dze wy­pła­cono kró­lowi ze skarbu ko­ron­nego. Je­śli po­li­czymy tylko to, co król wziął wtedy z pie­nię­dzy, które Ka­ta­rzyna po­zwo­liła wy­dać na prze­pro­wa­dze­nie dru­giego roz­bioru Sie­ver­sowi, to zna­czy z tych 200 000 srebr­nych ru­bli (1 200 000 zło­tych pol­skich), to wyj­dzie nam, że było to co naj­mniej (bo ro­syj­ski am­ba­sa­dor praw­do­po­dob­nie coś jesz­cze do­pła­cił kró­lowi w li­sto­pa­dzie) – było to więc co naj­mniej ja­kieś 58 000 czer­wo­nych zło­tych, czyli 1 044 000 zło­tych pol­skich. 1 044 000 z 1 200 000. Je­śli wła­śnie tak na to – to zna­czy od strony pie­nię­dzy – spoj­rzymy, to bę­dziemy mu­sieli po­wie­dzieć, że tym, który naj­le­piej za­ro­bił na dru­gim roz­bio­rze Pol­ski, naj­wię­cej na nim sko­rzy­stał, był król Po­la­ków. Może jed­nak ca­ryca – po­nie­waż ob­rady Sejmu Gro­dzień­skiego prze­dłu­żały się i Sie­ver­sowi nie po­wio­dło się, jak po­cząt­kowo za­mie­rzał, do­pro­wa­dzić do za­twier­dze­nia roz­bioru w dwa ty­go­dnie – oka­zała się tro­chę hoj­niej­sza i ro­syj­ski am­ba­sa­dor do­stał więk­szą kasę. Do tych pie­nię­dzy, o któ­rych tu mó­wimy, trzeba jesz­cze do­dać tro­chę nie­ja­sną – to zna­czy: tro­chę nie­ja­snego po­cho­dze­nia – sumę 6000 czer­wo­nych zło­tych, która wy­pła­cona zo­stała Sta­ni­sła­wowi Au­gu­stowi ze wspól­nej kasy trzech dwo­rów – pe­ters­bur­skiego, ber­liń­skiego oraz wie­deń­skiego. Kiedy to się stało, nie wia­domo, Ko­rzon przy­pusz­czał, że pie­nią­dze te król wziął za­raz po pierw­szym roz­bio­rze – „były pła­cone w końcu roku 1772 i na po­czątku 1773”. Wła­śnie te 6000 czer­wo­nych zło­tych – czyli 108 000 zło­tych pol­skich – było po­wo­dem wiel­kiej awan­tury, która wy­bu­chła w War­sza­wie w końcu sierp­nia 1794 roku. Awan­tura za­częła się od tego, że „Ga­zeta Rzą­dowa” (a za nią także inne ów­cze­sne ga­zety, „Kor­re­spon­dent Na­ro­dowy i Za­gra­niczny” oraz „Ga­zeta Wolna War­szaw­ska”) opu­bli­ko­wała, w nu­me­rze 52 z 23 sierp­nia, nie­wielką część ar­chi­wum Igel­ströma – czyli część tych nad­pa­lo­nych ro­syj­skich pa­pie­rów, które 18 kwiet­nia wpa­dły w ręce zdo­byw­ców am­ba­sady i któ­rych czy­ta­niem oraz ana­li­zo­wa­niem zaj­mo­wały się wtedy De­pu­ta­cja In­da­ga­cyjna oraz De­pu­ta­cja Re­wi­zyjna (na­zy­wana też De­pu­ta­cją do Re­wi­zji Pa­pie­rów). Obie te De­pu­ta­cje były or­ga­nami Rady Naj­wyż­szej Na­ro­do­wej, czyli in­su­rek­cyj­nego rządu – czymś w ro­dzaju jego mi­ni­sterstw. Pu­bli­ka­cja „Ga­zety Rzą­do­wej” (re­da­go­wa­nej przez Fran­ciszka Ksa­we­rego Dmo­chow­skiego, który miał w ów­cze­snej War­sza­wie opi­nię ja­ko­bina) no­siła ty­tuł Extrakt z do­wo­dów au­ten­tycz­nych i z re­ge­strów mo­skiew­skich na pen­sje brane od Mo­skwy, przez De­pu­ta­cję re­wi­zyjną roz­trzą­sa­nych i spi­sa­nych. „Bę­dziemy tu umiesz­czać – pi­sała «Ga­zeta» – wy­pisy z tych pa­pie­rów, aby wie­działa pu­blicz­ność, kto kraj i jak drogo przeda­wał? Aby ży­jący słuszną ode­brali karę, a zmar­łych imiona, nad któ­rych gro­bem może nie­któ­rzy z nas, nie wie­dząc o ich nie­po­czci­wo­ści, za­pła­kali, prze­klę­stwu dzi­siej­szego i na­stęp­nych po­ko­leń od­dane zo­stały”. Wśród tych, któ­rych Dmo­chow­ski od­da­wał „prze­klę­stwu [...] na­stęp­nych po­ko­leń”, byli, mię­dzy in­nymi, Adam Po­niń­ski, książę An­toni Cze­twer­tyń­ski, książę Au­gust Suł­kow­ski, bi­skup (i pry­mas) An­toni Ostrow­ski – z po­kwi­to­wań i wy­ka­zów wy­dru­ko­wa­nych w „Ga­ze­cie” wy­ni­kało cał­kiem ja­sno, że brali oni pie­nią­dze od ro­syj­skich am­ba­sa­do­rów. To jed­nak nie wy­wo­ła­łoby wiel­kiej sen­sa­cji, bo­wiem kwity po­twier­dzały tylko to, co wszy­scy i tak do­brze wtedy wie­dzieli – że Po­niń­ski, Cze­twer­tyń­ski, Suł­kow­ski i Ostrow­ski to byli zdrajcy oraz jur­gielt­nicy. Sen­sa­cję wy­wo­łała jedna po­zy­cja, jedno kró­ciut­kie zda­nie z wy­kazu za­ty­tu­ło­wa­nego Wy­datki kassy wspól­nej trzech dwo­rów w cza­sie sejmu de­le­ga­cyj­nego. To zda­nie brzmiało tak – „Kró­lowi Imci, czer. złł. 6000”. Gdyby znano wtedy strasz­liwy ra­chu­nek pod ty­tu­łem Le roi a reçu (Król otrzy­mał), to pew­nie i te 6000 czer­wo­nych zło­tych – wresz­cie, wo­bec se­tek ty­sięcy du­ka­tów, suma nie­wielka, tylko 108 000 zło­tych pol­skich – nie wy­wo­ła­łoby wiel­kiego zdzi­wie­nia. To, że ktoś, kto brał setki ty­sięcy, wziął jesz­cze 6000 – co w tym dziw­nego? Ale o tych set­kach ty­sięcy nikt jesz­cze wtedy nie wie­dział i król wie­dział, że nikt nie wie. Mógł za­tem ode­grać spo­koj­nie wspa­niałą ko­me­dię, wy­stą­pić w roli ob­ra­żo­nej i skrzyw­dzo­nej dzie­wicy‍-to­pie­licy – jed­no­cze­śnie za­po­bie­ga­jąc dal­szym pu­bli­ka­cjom, które za­po­wia­dała „Ga­zeta Rzą­dowa”. Wielka po­li­tyczna zręcz­ność króla Po­la­ków ujaw­niła się wów­czas w tym, że o za­miesz­cze­nie spro­sto­wa­nia zwró­cił się co prawda do Rady Naj­wyż­szej Na­ro­do­wej, ale wy­stą­pił też od razu (wie­dząc, że na przy­chyl­ność Rady nie może li­czyć) ni to z prośbą, ni to z żą­da­niem („na­leży mi do­ma­gać się uro­czy­stego ob­ja­śnie­nia”) do Ko­ściuszki. W dłu­gim li­ście (z 26 sierp­nia), peł­nym skarg i la­men­tów, za­pew­niał Na­czel­nika, że nie pod­pi­sał ni­gdy żad­nego cy­ro­grafu („ani śmiano go ode mnie żą­dać”), nie wziął od ni­kogo ani gro­sza („ani pen­sji ni­gdy nie bra­łem od żad­nego za­gra­nicz­nego dworu”) oraz sprze­ci­wiał się za­wsze roz­bio­rowi kraju („mocno by­łem prze­ciwny”). Prze­ko­ny­wał też Ko­ściuszkę, że pierw­szy roz­biór uczy­nił go kró­lem‍-nę­dza­rzem, mu­siał więc przy­jąć 6000 czer­wo­nych zło­tych jako coś w ro­dzaju re­kom­pen­saty za utra­cone, wła­śnie wsku­tek roz­bioru, kró­lew­skie eko­no­mie – „za­jęte przez wszyst­kie trzy po­ten­cje wszyst­kie bez excep­cji eko­no­mie żup i in­traty moje przy­pro­wa­dziły mnie i trzy­mały w tak zu­peł­nym nie­do­statku, że exacte żyć nie mia­łem z czego, a za­tem że ko­niecz­ność wy­cią­gała, aby mnie ci sami cóż­kol­wiek do ży­cia uży­czyli, któ­rzy mnie ze wszyst­kiego ob­na­żyli byli”. Bar­dzo cie­kawy jest też na­stępny w tej spra­wie list króla do Ko­ściuszki, z 27 sierp­nia, gdzie Sta­ni­sław Au­gust uza­sad­niał swoje prze­ko­na­nie, we­dle któ­rego ru­skie pa­piery (kwity) nie po­winny być ujaw­niane. „Moim zda­niem, kto te­raz nie grze­szy, kto te­raz słu­żyć oj­czyź­nie ma chęć, nie po­wi­nien bydź od­stra­szany za­gro­że­niem o dawne grze­chy, je­śli były ja­kie. [...] wszakże nas wszyst­kich jest nie­wiele, nie umniej­szaj­myż jesz­cze na­szą liczbę”. Czy Ko­ściuszko zgo­dził się z ar­gu­men­tami króla i uwie­rzył w jego wy­ja­śnie­nia, tego nie wiemy, ale za­re­ago­wał na­tych­miast i to z dziwną gwał­tow­no­ścią. W li­ście do Sta­ni­sława Au­gu­sta (z 26 sierp­nia), wy­sła­nym z obozu pod Mo­ko­to­wem, na­zwał wy­mie­nie­nie jego imie­nia w „Ga­ze­cie Rzą­do­wej” „nie­przy­zwo­itym ze wszech miar” oraz za­pew­nił mo­nar­chę, że do­wie­dział się o tym „z naj­więk­szym umar­twie­niem” i że nie ma z tą sprawą nic wspól­nego – „na ho­nor mój za­rę­czyć mogę W.K.M., iż to się stało bez wia­do­mo­ści mo­jej”. List do Rady Naj­wyż­szej Na­ro­do­wej, na­pi­sany te­goż dnia, jest na­to­miast czymś w ro­dzaju woj­sko­wego roz­kazu. Na­zy­wa­jąc, także i w tym li­ście, wy­mie­nie­nie imie­nia króla w „Ga­ze­cie Rzą­do­wej” „nie­przy­zwo­itym ze wszech miar”, Ko­ściuszko na­ka­zał Ra­dzie za­pro­wa­dze­nie w tej spra­wie cen­zury – „aby nu­mer ga­zety, w któ­rej się to znaj­duje, wy­da­wany nie był i żeby poczta nie wy­sy­łała go na pro­win­cje”. Mamy tam jesz­cze post scrip­tum – „Eks­pli­ka­cję kró­lew­ską żą­dam, by w «Ga­ze­cie» umiesz­czoną była”. Na tym też – czyli wła­ści­wie na ni­czym – za­koń­czyła się awan­tura o 6000 czer­wo­nych zło­tych. Ciąg dal­szy nie jest już spe­cjal­nie in­te­re­su­jący – „Ga­zeta Rzą­dowa” umie­ściła w ko­lej­nych nu­me­rach dwa spro­sto­wa­nia czy ra­czej dwa oświad­cze­nia króla (z pierw­szego oświad­cze­nia Sta­ni­sław Au­gust nie był za­do­wo­lony, bo­wiem re­dak­cja do­dała do niego swój ko­men­tarz, z któ­rego wy­ni­kało, że król ma w tej kwe­stii swoje zda­nie, a „Ga­zeta” swoje), Dmo­chow­ski, pró­bu­jąc kon­ty­nu­ować pu­bli­ka­cję pa­pie­rów, ko­re­spon­do­wał w tej spra­wie z Radą Naj­wyż­szą Na­ro­dową, Rada, ma­jąc nie­wąt­pli­wie na uwa­dze wy­raźny roz­kaz Ko­ściuszki, za­pew­niała, że „re­kwi­ro­wane extrakty z pa­pie­rów mo­skiew­skich” będą z całą pew­no­ścią na­dal udo­stęp­niane pu­blicz­no­ści, ale ni­czego nie udo­stęp­niała, jej Wy­dział Bez­pie­czeń­stwa twier­dził zaś, że je­śli tylko będą ja­kieś cie­kawe pa­piery, a Rada po­dej­mie od­po­wied­nią re­zo­lu­cję, to udzieli ich re­dak­cji. „Ga­zeta Rzą­dowa” ogło­siła jesz­cze za­po­wiedź, z któ­rej wy­ni­kało, że pu­bli­ka­cje swoje bę­dzie kon­ty­nu­ować – „li­stę płat­nych sług mo­skiew­skich da­lej cią­gnąć bę­dziemy, gdy pa­piery do tego sto­sowne, a te­raz w Wy­dziale Bez­pie­czeń­stwa bę­dące, udzie­lone nam zo­staną” – i to był ko­niec ów­cze­snej lu­stra­cji. Naj­cie­kaw­sza w tym wszyst­kim jest ta sta­now­cza de­cy­zja Ko­ściuszki, która oca­liła wów­czas króla – można na­wet po­wie­dzieć, że oca­liła mu ży­cie. Rada Naj­wyż­sza Na­ro­dowa, w któ­rej ście­rały się różne po­glądy, praw­do­po­dob­nie wresz­cie by ustą­piła i po­zwo­liła na opu­bli­ko­wa­nie ra­chunku Le roi a reçu, Ko­ściuszko nie ustą­pił. Da się to może wy­tłu­ma­czyć po­zy­cją spo­łeczną Na­czel­nika i tym, co taka po­zy­cja na­rzu­cała temu, kto ją zaj­mo­wał – Ko­ściuszko, bę­dąc Na­czel­ni­kiem Siły Zbroj­nej Na­ro­do­wej, czyli, fak­tycz­nie, Na­czel­ni­kiem Na­rodu, był na­dal śred­nio za­moż­nym pol­skim szlach­ci­cem – i kiedy spo­ty­kał się z kró­lem, pry­wat­nie czy pu­blicz­nie, ca­ło­wał go w rękę. Ale ta­kie wy­tłu­ma­cze­nie wy­daje się nie­wy­star­cza­jące – ów­cze­sne li­sty Ko­ściuszki do Sta­ni­sława Au­gu­sta, ich la­ko­nicz­ność, ich zimny i jaw­nie nie­przy­chylny ton, mó­wią bo­wiem wy­raź­nie, że Na­czel­nik, choć ca­ło­wał króla w rękę, po pro­stu go nie lu­bił, pew­nie na­wet się nim brzy­dził. Dla­czego więc oca­lił go po opu­bli­ko­wa­niu w „Ga­ze­cie Rzą­do­wej” tego zda­nia, w któ­rym była mowa o 6000 czer­wo­nych zło­tych? Od­po­wiedź może tu być tylko taka – Ko­ściuszko wie­dział, że je­śli „Ga­zeta” Dmo­chow­skiego, a za nią inne ga­zety war­szaw­skie, na­dal będą pu­bli­ko­wać pa­piery z ar­chi­wum Igel­ströma, to skoń­czy to się na­stęp­nym wie­sza­niem. I wie­dział też, że nie bę­dzie to ta­kie wie­sza­nie, jak 9 maja czy 28 wrze­śnia, po­nie­waż po­spól­stwo zdo­bę­dzie Za­mek i na Placu Ber­nar­dyń­skim, pod ko­ścio­łem Świę­tej Anny, po­wie­szony zo­sta­nie król. A na to praw­do­po­dob­nie Ko­ściuszko nie chciał przy­stać – może z ja­kichś przy­czyn wyż­szych, czyli etycz­nych, a może dla­tego, że mo­głoby to (w jego prze­ko­na­niu) za­szko­dzić ja­kimś przy­go­to­wy­wa­nym przez niego przed­się­wzię­ciom mi­li­tar­nym. De­cy­zja o ura­to­wa­niu króla – pod­jęta w obo­zie pod Kró­li­kar­nią, 26 sierp­nia – była za­ra­zem de­cy­zją, która prze­są­dziła o lo­sie in­su­rek­cji. Po tym dniu mu­siała się ona skoń­czyć wła­śnie tak, jak się skoń­czyła – to zna­czy fa­tal­nie. Czy gdyby Po­lacy w ostat­nich dniach sierp­nia 1794 roku po­wie­sili pod ko­ścio­łem Ber­nar­dy­nów (albo tro­chę da­lej, na Sze­ro­kim Kra­kow­skim Przed­mie­ściu, pod oknami kró­lew­skiego bur­delu – ka­mie­nicy So­phie Lhul­lier) króla, który ich zdra­dził, dzieje in­su­rek­cji po­to­czy­łyby się ja­koś ina­czej? Tego oczy­wi­ście wie­dzieć nie mo­żemy – wszystko to i tak mo­gło się skoń­czyć Ma­cie­jo­wi­cami oraz rze­zią Pragi. Ale można było za­ry­zy­ko­wać – i trzeba po­wie­dzieć, że przy­wódcy in­su­rek­cji, Ko­ściuszko, także Ignacy Po­tocki i Hugo Koł­łą­taj, także dwaj ge­ne­ra­ło­wie, Ja­kub Ja­siń­ski i Jó­zef Za­ją­czek, prze­ga­pili wtedy tę nie­zwy­kłą chwilę, jedną z tych chwil, które w dzie­jach na­ro­dów po­ja­wiają się nie­zwy­kle rzadko; tę chwilę, w któ­rej przed Po­la­kami otwie­rała się ja­kaś zu­peł­nie inna przy­szłość (niż ta, która na­stą­piła) – przy­szłość kró­lo­bój­ców. Po­lacy mo­gli wtedy stać się in­nym na­ro­dem, ich dzieje można było wtedy skie­ro­wać w inną stronę, mo­gły też same (po­pchnięte uta­joną w nich dziką, wul­ka­niczną siłą) skie­ro­wać się w inną stronę – nie­wy­obra­żalną i piękną jak wszystko, co nie­wy­obra­żalne.

PO­DA­GRA IGEL­STRÖMA

Oko­licz­no­ści śmierci (praw­dzi­wej lub do­mnie­ma­nej) kanc­le­rza wiel­kiego ko­ron­nego, księ­cia An­to­niego Suł­kow­skiego, nie są ja­sne, są na­wet bar­dzo ta­jem­ni­cze, i nie wy­daje się, żeby tę sprawę, je­den z naj­ciem­niej­szych epi­zo­dów po­prze­dza­ją­cych wy­buch war­szaw­skiej in­su­rek­cji, można było te­raz, po la­tach, wy­star­cza­jąco roz­ja­śnić. Jedno nie ulega w tej spra­wie wąt­pli­wo­ści – miej­sce Suł­kow­skiego w hie­rar­chii ów­cze­snej wła­dzy, to zna­czy w hie­rar­chii mo­skiew­skich jur­gielt­ni­ków, a mó­wiąc jesz­cze ina­czej – w hie­rar­chii zdraj­ców, było ta­kie, że nie unik­nąłby on szu­bie­nicy. An­toni Trę­bicki w swoim dziele O re­wo­lu­cji roku 1794 pi­sał, że kanc­lerz wielki, „cho­ciaż na­le­żący przez swoją po­li­tykę do par­tii mo­skiew­skiej”, był, mimo to, „pod­ciwy i nie­na­ganny w swoim po­stę­po­wa­niu jako urzęd­nik i czło­wiek”. Trę­bic­kiemu nie­ko­niecz­nie trzeba jed­nak wie­rzyć, a Suł­kow­ski, choć może po­czciwy, był przez war­szaw­skie po­spól­stwo znie­na­wi­dzony w rów­nym stop­niu, może na­wet bar­dziej niż mar­sza­łek An­kwicz, ge­ne­rał Oża­row­ski czy bi­skup Kos­sa­kow­ski. Czyli ci, któ­rzy zo­stali po­wie­szeni. Gdyby więc Suł­kow­skiego, po wy­bu­chu in­su­rek­cji, wła­śnie jak tych póź­niej po­wie­szo­nych, aresz­to­wano i za­mknięto w Pa­łacu Brühla czy w Pro­chowni, to po­tem, 9 maja, mie­li­by­śmy w War­sza­wie nie cztery, ale pięć szu­bie­nic. I na tej pią­tej – może by­łaby to czwarta szu­bie­nica na Rynku Sta­rej War­szawy, a może druga pod ko­ścio­łem Świę­tej Anny – wi­siałby kanc­lerz wielki ko­ronny. Nie by­łoby to miłe wi­do­wi­sko, bo­wiem książę Suł­kow­ski, jak pi­sał w swoim pa­mięt­niku Trę­bicki, był to „sta­rzec już zgrzy­biały i wie­kiem osła­biony” – uro­dzony w roku 1735, był trzy lata star­szy od bi­skupa Kos­sa­kow­skiego, pięt­na­ście lat star­szy od mar­szałka An­kwi­cza. Ge­ne­rał Oża­row­ski, który był młod­szy od kanc­le­rza o sześć lat, ucho­dził za wiel­kiego starca i pod szu­bie­nicę, ze względu na swój wiek, zo­stał przy­nie­siony. Książę Suł­kow­ski byłby więc, gdyby wi­siał, naj­star­szym z po­wie­szo­nych – że star­ców nie na­leży wie­szać, nie mu­szę tu ni­kogo prze­ko­ny­wać; le­piej niech umie­rają, jak Bóg przy­ka­zał, po­wo­lutku. Po na­my­śle po­wiem, że nie mam w tej spra­wie wy­ro­bio­nego zda­nia – może le­piej umrzeć szybko na stryczku, niż umie­rać po­woli i nie­uchron­nie na nie­ule­czalną i bo­le­sną cho­robę, która na­zywa się ży­cie sta­rego czło­wieka. Cu­downe oca­le­nie przed drugą szu­bie­nicą, która sta­nę­łaby pod Ber­nar­dy­nami, kanc­lerz Suł­kow­ski za­wdzię­czał, jak twier­dzono póź­niej, wiel­kiej awan­tu­rze, która roz­pę­tała się do­słow­nie w przed­dzień wy­bu­chu in­su­rek­cji – praw­do­po­dob­nie 15 lub 16 kwiet­nia. Awan­tura miała zaś swoją przy­czynę, przy­naj­mniej jedną z przy­czyn, w po­da­grze ro­syj­skiego wiel­ko­rządcy, mi­ni­stra peł­no­moc­nego ca­rycy, Osipa Igel­ströma. Nim opo­wiem o tej awan­tu­rze – i o udziale, jaki miał w niej kanc­lerz wielki ko­ronny – mu­szę opo­wie­dzieć krótko o po­da­grze. Po­da­gra czy (jak wtedy czę­ściej mó­wiono) pe­do­gra, te­raz od dawna roz­po­znana (ale nie wiem, czy ule­czalna) jako ar­tre­tyczna cho­roba sta­wów wiel­kiego pa­lu­cha u le­wej albo pra­wej stopy, wów­czas była ta­jem­ni­czym cier­pie­niem, o któ­rym mało wie­dziano i któ­rego nie umiano le­czyć. Po­ziom ów­cze­snej wie­dzy na te­mat po­da­gry do­brze po­ka­zuje zda­nie z Pa­mięt­ni­ków cza­sów mo­ich Ju­liana Ur­syna Niem­ce­wi­cza. Do­wia­du­jemy się z niego, że za­ufany ge­ne­rał Sta­ni­sława Au­gu­sta, Sta­ni­sław Mo­kro­now­ski, wła­śnie w cza­sie in­su­rek­cji, „na­pad­nięty był przez okropną po­da­grę; by się uwol­nić od niej, ka­zał so­bie krew pu­ścić, stąd nie­długo do­stał wiel­kiej cho­roby, która go aż do śmierci nie opu­ściła”. Czy Igel­strömowi, gdy miał atak po­da­gry, też pusz­czano krew, i czy (po­dob­nie jak u Mo­kro­now­skiego) skoń­czyło to się osta­tecz­nie epi­lep­sją, tego nie wiem. Ale ro­syj­ski ge­ne­rał cier­piał strasz­li­wie – te jego cier­pie­nia były w War­sza­wie po­wszech­nie znane i bar­dzo się ich też bano, bo­wiem ataki po­da­gry łą­czyły się, czemu zresztą trudno się dzi­wić, z ata­kami wście­kło­ści, na­wet bez­ro­zum­nego szału. Tro­chę wia­do­mo­ści o po­da­grze Igel­ströma można zna­leźć w li­stach Lu­dwiga Bu­ch­holza, po­sła pru­skiego w War­sza­wie, do króla Fry­de­ryka Wil­helma II. Na po­czątku stycz­nia 1794 roku Bu­ch­holtz pi­sał, że ge­ne­rał „od trzech ty­go­dni jest bar­dzo mocno do­tknięty po­da­grą – do tego stop­nia, że cho­dzi o ku­lach i nie może jesz­cze od­by­wać au­dien­cji”. W li­stach tro­chę póź­niej­szych mowa jest jesz­cze o tym, że Igel­ström „po­śpiesz­nie le­czy rany” oraz że „po­ru­sza się tylko o ku­lach”. Mu­siała to więc być bar­dzo po­ważna cho­roba – może nie tylko któ­ryś z pa­lu­chów, ale całe stopy ro­syj­skiego am­ba­sa­dora były po­pę­kane i po­kryte wrzo­dami. Już po wy­bu­chu in­su­rek­cji Bu­ch­holtz in­for­mo­wał swo­jego króla, że suk­cesy mi­li­tarne Po­la­ków spo­wo­do­wane były nie­po­rząd­kami pa­nu­ją­cymi w woj­sku ro­syj­skim – te nie­po­rządki zaś wzięły się stąd, że Igel­ström „nie opusz­czał swego po­koju z po­wodu cho­roby”. W li­stach Bu­ch­holtza mamy jesz­cze jedną godną uwagi wia­do­mość – pi­sał on, że Igel­ström, nie mo­gąc cho­dzić, przyj­mo­wał pol­skich dy­gni­ta­rzy w swo­jej sy­pialni. „Zbiera co­dzien­nie wie­czór Radę Nie­usta­jącą u swego łoża”. Rada Nie­usta­jąca, która, ze swej na­tury, miała rzą­dzić w pań­stwie (król wcho­dził w jej skład), mu­siała więc sta­wiać się każ­dego dnia w ro­syj­skiej am­ba­sa­dzie przy ulicy Mio­do­wej – po­nie­waż mi­ni­stra peł­no­moc­nego ca­rycy bo­lał wielki pa­luch. Rada ta, przy­wró­cona w roku 1793 przez Sejm Gro­dzień­ski (uprzed­nio zli­kwi­do­wał ją Sejm Czte­ro­letni), skła­dała się wów­czas z osiem­na­stu osób. Można ich so­bie tam wy­obra­zić, tych na­szych dy­gni­ta­rzy – ich szarfy or­de­rowe, mun­dury, su­tanny, szpady i pe­ruki – wo­kół łóżka, na któ­rym w ko­ron­ko­wej po­ścieli leży wście­kły (bo boli go pa­luch) Igel­ström. Oni w mun­du­rach i w su­tan­nach, on w noc­nej ko­szuli – i wy­cią­ga­jąc nogę spod koł­dry, po­ka­zuje im swoje śmier­dzące wrzody i brudne ban­daże. Czy Sta­ni­sław Au­gust brał udział w po­sie­dze­niach przy łóżku am­ba­sa­dora, o tym się nie mówi, może dla­tego, że na­wet w mó­wie­niu o tym by­łoby coś strasz­li­wie upo­ka­rza­ją­cego. To, że do­stojni i możni pol­scy pa­no­wie przy­cho­dzili do łóżka ro­syj­skiego ofi­cera i oglą­dali tam jego owrzo­dzoną nogę, da się wy­tłu­ma­czyć tylko w je­den spo­sób – strasz­nie go się bali. Do­mysł, że bali się też jego po­da­gry, czyli hu­mo­rów jego spuch­nię­tego pa­lu­cha, nie bę­dzie chyba da­leki od prawdy. Kilka ty­go­dni przed wy­bu­chem in­su­rek­cji po­li­cja Igel­ströma aresz­to­wała dwóch spi­skow­ców – Kle­mensa Wę­gier­skiego i Sta­ni­sława Po­toc­kiego (póź­niej­szego ge­ne­rała, na­zy­wa­nego Sta­siem). Po­cząt­kowo trzy­mali się oni po­dobno nie­źle, ale po kil­ku­na­stu dniach prze­słu­chań w piw­ni­cach am­ba­sady na Mio­do­wej oka­zali się skłonni do per­trak­ta­cji – i, jak pi­sał w swo­ich pa­mięt­ni­kach An­toni Trę­bicki, „nie mo­gąc wy­trzy­mać sro­giego z nimi obej­ścia, wy­ja­wili swo­ich wspól­ni­ków”. Na pod­sta­wie tych ze­znań Igel­ström spo­rzą­dził li­stę spi­skow­ców, a po­tem, we­zwaw­szy do am­ba­sady księ­cia Suł­kow­skiego, prze­ka­zał mu skie­ro­waną do Rady Nie­usta­ją­cej notę, w któ­rej, w spo­sób po­dobno dość bru­talny, za­żą­dał szyb­kiego aresz­to­wa­nia i osą­dze­nia tych wszyst­kich, któ­rych umie­ścił na swo­jej li­ście – da­jąc na to Ra­dzie dwa­dzie­ścia cztery go­dziny. „Ma­jąc so­bie wy­mie­nio­nych – pi­sał Trę­bicki – kil­ka­dzie­siąt osób na­le­żą­cych [do spi­sku], po­dał groźną do króla i Rady Nie­usta­ją­cej notę, aby na­tych­miast tych wszyst­kich spi­sko­wych są­dzono i śmier­cią ka­rano”. Trę­bicki może tro­chę prze­sa­dził – we­dług opo­wie­ści, która jest w dziele Ka­rola Wojdy O re­wo­lu­cji pol­skiej, w no­cie były na­zwi­ska „20 naj­zna­ko­mit­szych osób”; we­dług ro­syj­skiego ge­ne­rała Pi­stora, Igel­ström „żą­dał uwię­zie­nia po­dej­rza­nych 26 osób”. Wśród tych, któ­rych uwię­zie­nia (i może ska­za­nia na śmierć) do­ma­gał się am­ba­sa­dor, było kilka osób do­brze wów­czas w War­sza­wie zna­nych – jak twier­dził Wa­cław To­karz, na li­ście znaj­do­wały się na­zwi­ska Jó­zefa Paw­li­kow­skiego, Elia­sza Aloe oraz księ­dza Jó­zefa Me­iera. Bru­talny ton noty po­świad­czony jest przez opo­wieść w Pa­mięt­ni­kach ge­ne­rała Pi­stora – był to, we­dług niego, „me­mo­riał [...] ostrymi wy­ra­zami skre­ślony”, który, zda­niem tego ge­ne­rała, „przy­ło­żył się bez wąt­pie­nia do roz­ognie­nia umy­słów i do przy­spie­sze­nia po­wsta­nia”. Dla­czego to wła­śnie książę Suł­kow­ski zo­stał we­zwany do am­ba­sady, nie jest dla mnie cał­kiem ja­sne. Igel­ström po­wi­nien był we­zwać na Mio­dową ra­czej An­kwi­cza, bo to on, jako mar­sza­łek, prze­wod­ni­czył Ra­dzie Nie­usta­ją­cej. Ale może Suł­kow­ski mu­siał się sta­wić na we­zwa­nie am­ba­sa­dora, po­nie­waż pre­zy­do­wał w De­par­ta­men­cie In­te­re­sów Cu­dzo­ziem­skich Rady, czyli był wów­czas kimś w ro­dzaju mi­ni­stra spraw za­gra­nicz­nych i od­bie­ra­nie oraz prze­ka­zy­wa­nie not dy­plo­ma­tycz­nych na­le­żało do jego kom­pe­ten­cji. Ode­braw­szy notę Igel­ströma, co stało się naj­praw­do­po­dob­niej 15 kwiet­nia – gdyby wszystko po­szło da­lej, jak na­leży (czyli zgod­nie z ta­kim po­rząd­kiem rze­czy, któ­rego ogląd do­stępny jest nam obec­nie), to trzy lub cztery dni póź­niej książę Suł­kow­ski zo­stałby aresz­to­wany przez in­sur­gen­tów, a po mniej wię­cej trzech ty­go­dniach za­wisłby na dru­giej szu­bie­nicy pod ko­ścio­łem Ber­nar­dy­nów – ode­braw­szy za­tem ową notę, kanc­lerz wielki przed­sta­wił ją na­stęp­nego dnia (16 kwiet­nia – w przed­dzień wy­bu­chu in­su­rek­cji) Ra­dzie Nie­usta­ją­cej, która wła­śnie ob­ra­do­wała na Zamku. We­dle opo­wie­ści, która jest u Trę­bic­kiego, Rada, zna­la­zł­szy się w tak kło­po­tli­wej sy­tu­acji (tu ro­syj­ski wiel­ko­rządca, a tu, też już nie­da­leko, spi­skowcy), we­zwała Suł­kow­skiego, żeby wy­po­wie­dział się w spra­wie żą­dań am­ba­sa­dora – „dał swą opi­nią jako stróż praw w tak waż­nej oko­licz­no­ści”. Kanc­lerz wielki, może tro­chę ry­zy­kow­nie, wy­po­wie­dział się w tym sen­sie, że sprawa uka­ra­nia spi­skow­ców nie leży w kom­pe­ten­cjach Rady Nie­usta­ją­cej, po­nie­waż „nie jest [ona] wła­dzą są­dow­ni­czą”. Radę opi­nia ta bar­dzo ucie­szyła (pew­nie dla­tego, że wie­działa już, prze­ciw komu zwróci się gniew Igel­ströma) i wy­słała Suł­kow­skiego na Mio­dową, z po­le­ce­niem, żeby taką wła­śnie od­po­wiedź za­niósł ro­syj­skiemu wiel­ko­rządcy. Ciąg dal­szy, jak mó­wią wszyst­kie re­la­cje, był dra­ma­tyczny. Igel­ström, gdy usły­szał, że jego pol­scy pod­władni nie chcą uwię­zić i ska­zać spi­skow­ców, wpadł w szał. „Przyj­muje go [Suł­kow­skiego] z de­pu­ta­cją – pi­sał Trę­bicki – w spo­sób naj­obel­żyw­szy, wy­rzuca mu, że w de­cy­du­ją­cej oko­licz­no­ści uchy­bił jego mo­nar­chini, a ob­kła­da­jąc go wy­ra­zami po­gardy i sro­moty, od­syła go na po­wrót do króla i Rady”. Ła­two so­bie wy­obra­zić, jak wy­glą­dały te wy­razy po­gardy i sro­moty – Igel­ström, pod­pie­ra­jąc się swoją kulą, ska­cze na jed­nej no­dze wo­kół Suł­kow­skiego, może na­wet, jedną ręką trzy­ma­jąc się po­rę­czy swego łóżka (jest w noc­nej ko­szuli), wali tą kulą sta­rego kanc­le­rza po gło­wie i po ple­cach, i po­wta­rza przy tym tylko to jedno słynne ru­skie słowo: „Swo­łocz, swo­łocz, swo­łocz!”. Wró­ciw­szy do Zamku, gdzie trwało po­sie­dze­nie Rady Nie­usta­ją­cej, Suł­kow­ski, „spo­twa­rzony i z bło­tem zmie­szany”, sta­nął przed swo­imi ko­le­gami i za­czął im opo­wia­dać, jak zo­stał przy­jęty na Mio­do­wej. Opo­wie­ści swo­jej nie zdo­łał do­koń­czyć. „Gdy koń­czy swój ra­port – czy­tamy u Trę­bic­kiego – tknięty apo­plek­sją, pada bez zmy­słów. [...] spie­szą wszy­scy na ra­tu­nek ko­na­ją­cemu kanc­le­rzowi”. Śmierć kanc­le­rza wiel­kiego – może nie śmierć, ra­czej, jak się za­raz prze­ko­namy, ja­kaś pół­śmierć, coś w ro­dzaju ćwierć­śmierci – tak czy ina­czej, co­kol­wiek to było, wy­lew, któ­rego nie­wąt­pli­wie do­znał Suł­kow­ski, nie po­zwa­lał na kon­ty­nu­owa­nie po­sie­dze­nia – nie można było da­lej ob­ra­do­wać, bo­wiem, jak pi­sał Trę­bicki, „przez ten przy­pa­dek kom­plet prze­pi­sany do ob­ra­do­wa­nia zo­stał ze­rwany”. Rada Nie­usta­jąca zwró­ciła się więc do Igel­ströma z py­ta­niem, jak ma w tej sy­tu­acji po­stą­pić – „co jej po­zo­staje czy­nić”. Am­ba­sa­dor z ła­two­ścią zna­lazł od­po­wiedź na to py­ta­nie – ka­zał uznać Ra­dzie, że Suł­kow­ski żyje, i ob­ra­do­wać w dal­szym ciągu. „Roz­ka­zuje – cy­tuję da­lej Trę­bic­kiego – ten bez­ro­zumny de­spota, by Suł­kow­skiego, już pra­wie mar­twego, na krze­śle po­sa­dzić i de­cy­do­wać”. Czy tak się wła­śnie, zgod­nie z wolą Igel­ströma, stało – to zna­czy, czy kanc­lerz wielki, mar­twy, pół­mar­twy lub ćwierć­mar­twy, sie­dział w swoim kanc­ler­skim krze­śle i pół­mar­twym uchem przy­słu­chi­wał się dal­szym ob­ra­dom – nie jest pewne. Trę­bicki twier­dził, że Sta­ni­sław Au­gust nie zgo­dził się na pro­po­zy­cję Igel­ströma i prze­rwał po­sie­dze­nie, oświad­cza­jąc, że Rada nie bę­dzie się zbie­rać, „do­póki kom­pletu nie bę­dzie”. Jesz­cze inną wer­sję dal­szego ciągu wy­da­rzeń przed­sta­wił w swo­jej książce War­szawa przed wy­bu­chem po­wsta­nia 17 kwiet­nia Wa­cław To­karz – opie­ra­jąc się na ze­zna­niach człon­ków Rady