Trzecia część Clavier Übung Johanna Sebastiana Bacha ebook

Wstęp

Trzecia część Clavier Übung1 Johanna Sebastiana Bacha to cykl kompozycji organowych stanowiący jedno znajważniejszych dokonań nie tylko wtwórczości lipskiego kantora, ale również wcałej literaturze organowej. Zbiór ukazał się po raz pierwszy wroku 1739 ijuż wówczas zyskał wiele przychylnych opinii. Współcześni Bacha zwracali uwagę przede wszystkim na to, że zawiera nad wyraz dobrze skomponowane utwory. Obecnie cykl cieszy się ogromną popularnością ijest wykorzystywany zarówno wtrakcie procesu edukacji młodych organistów, jak ipodczas niezliczonych recitali. Wksiążce niniejszej postawiłem sobie dwa zasadnicze cele: (1) zapoznać polskiego czytelnika zaktualnym stanem wiedzy na temat Clavier Übung III oraz (2) zweryfikować szereg popularnych poglądów na temat tego zbioru.

Prezentowana publikacja składa się zczterech rozdziałów. WpierwszymTrzecia część Clavier Übung Johanna Sebastiana Bacha została usytuowana wkontekście innych druków, które ukazywały się wczasach niemieckiego kompozytora pod podobnym tytułem. Na ogół przyjmuje się, że pierwszym zbiorem tego typu było Neuer Clavier Ubung Erster Theil (1689) Johanna Kuhnaua, jednak wzamieszczonych tu rozważaniach wracam do zapomnianej dziś hipotezy Maxa Seifferta, że to Johann Krieger ukuł pojęcie Clavier Übung. Ponadto, woparciu onieznane jak dotąd dokumenty, stawiam hipotezę, że Kuhnau skomponował nie dwie, lecz trzy części Neuer Clavier Übung. Analizuję również Bachowskie druki zlat 20., 30. i40. XVIII wieku izwracam uwagę, że przydawanie tzw. Wariacjom Goldbergowskim statusu czwartej części Clavier Übung– jak to się bardzo często czyni wliteraturze przedmiotu– wcale nie jest oczywiste iniepodważalne. Nade wszystko jednak polemizuję zteorią Gregory’ego Butlera na temat powstania Clavier Übung III Johanna Sebastiana Bacha iprzedstawiam szereg argumentów przemawiających za tym, że datowanie początkowych prac nad tym cyklem na lata 1735–1736– jak to czyni Butler, aza nim wielu innych badaczy– jest nie do utrzymania.

Wrozdziale drugim problematyzuję kwestię przeznaczenia Bachowskiej Trzeciej części Clavier Übung. Rozpoczynam od rozważań nad potencjalnym kręgiem adresatów publikacji, co prowadzi do nieoczywistej hipotezy, że we wczesnym etapie recepcji zbioru ważną rolę musiał odgrywać klawikord zpedałem. Był to bardzo powszechny instrument przeznaczony wdużej mierze do ćwiczeń, toteż jest prawdopodobne, że właśnie na nim wielu organistów zkręgu Johanna Sebastiana Bacha wprawiało się wkompozycjach zClavier Übung III. Ostatecznym celem jest jednak zcałą pewnością wykonanie na organach, toteż pokrótce przedstawiam zagadnienie tzw. organów Bachowskich wkontekście analizowanego cyklu, szczególnie zaś zajmuję się problemem powiązania lipskiej twórczości Bacha zinstrumentami Gottfrieda Silbermanna.

Wrozdziale trzecim analizuję budowę Clavier Übung III. Rozpoczynam od przedstawienia ogólnego planu formalnego iwyszczególniam– podobnie jak wielu innych badaczy– trzy podstawowe grupy kompozycji:

I: chorały odpowiadające dwóm pierwszym częściom stałym mszy, czyli Kyrie– Christe– KyrieBWV 669–674 oraz Allein Gott in der Höh sei Ehr BWV 675–677 (jest to niemiecka parafraza Glorii);

II: chorały katechizmowe, czyli Dies sind die heiligen zehn Gebot BWV 678–679; Wir glauben all an einen Gott BWV 680–681; Vater unser im Himmelreich BWV 682–683; Christ, unser Herr, zum Jordan kam BWV 684–685; Aus tiefer Not schrei ich zu dir BWV 686–687; Jesus Christus, unser Heiland BWV 688–689;

III: cztery Duetta BWV 802–805.

Owe „minicykle” ujęte zostały wklasyczną ramę kompozycyjną: na początku znajduje się Preludium Es-dur BWV 552/1, na końcu zaś Fuga BWV 552/2 wtej samej tonacji. Wrozdziale tym omawiam pokrótce kolejne utwory tworzące Clavier Übung III ipodejmuję polemikę zpopularnym rozumieniem tego cyklu jako encyklopedii muzyki organowej. Zwracam mianowicie uwagę, że mimo dużej różnorodności zastosowanych rozwiązań muzycznych brak wnim wielu ważnych form ifaktur (np. nie znajdziemy wTrzeciej części Clavier Übung rozbudowanego sola pedałowego, czyli jednego znajbardziej idiomatycznych rozwiązań wmuzyce organowej pierwszej połowy XVIII wieku) iwkonsekwencji formułuję wniosek, że lepiej wtym przypadku mówić ozastosowaniu zasady varietas niż oencyklopedycznym charakterze zbioru.

Wrozdziale czwartym podejmuję zagadnienie symboliki liczbowej. Kompozycje zClavier Übung III są bardzo często interpretowane wduchu wyjaśnienia ukrytego znaczenia cyklu. Liczni badacze dopatrują się najrozmaitszych odniesień rzekomo zakodowanych przez kompozytora izuporem wartym lepszej sprawy tworzą niezwykle rozbudowane wykładnie symboliczne zbioru. Ichoć niektóre znich są bardzo ciekawe, anawet piękne, to jednak ich podstawowa słabość polega na zupełnym braku bezpośredniego materiału źródłowego, który pozwoliłby je udowodnić. Mówiąc innymi słowy: interpretatorzy tworzą swoje odczytania– co jest rzecz jasna uprawnione– ale jednocześnie sugerują, że wten sposób odkryli prawdziwe intencje kompozytora, co na ogół stanowi nadinterpretację, ponieważ nie jest poparte bezpośrednim materiałem źródłowym (listy, świadectwa kompozytora, uczniów, rodziny itp.). Wrozdziale czwartym proponuję inne podejście– przyjmuję model Umberta Eco, zgodnie zktórym możemy mówić otrzech poziomach interpretacji tekstów kultury: intentio auctoris (zamierzenia iintencje autora), intentio operis (to, co wynika ze struktury samego tekstu) oraz intentio lectoris (interpretacje wynikające przede wszystkim zinwencji czytelnika). Ponadto rozbudowuję ten model ojeszcze jeden poziom, mianowicie intentio auditoris. Pod pojęciem tym rozumiem takie przypadki interpretacyjne, które wynikają przede wszystkim ze zbiorowych doświadczeń audytywnych, anie zlektury zapisanego tekstu (słownego bądź nutowego). Na przykład wświecie anglosaskimFuga Es-dur BWV 552/2 funkcjonuje na ogół jako Fuga Świętej Anny, ponieważ temat pierwszej sekcji BWV 552/2 przypomina popularny na Wyspach Brytyjskich hymn św. Anny. Związek ten jest zupełnie przypadkowy, ajednocześnie całkowicie naturalny dla słuchaczy opodobnym horyzoncie poznawczym. Dla osób ukształtowanych wtradycji anglikańskiej pierwszy temat zBWV 552/2 nieuchronnie kojarzy się zhymnem św. Anny, pomimo że nie ma to nic wspólnego zautorskim zamiarem. Tego typu odczytania iinterpretacje powstają nieustannie izapewne będą powstawać dalej, dlatego wydaje się, że kategoria intentio auditoris może być użytecznym sposobem ich opisu. Wreszcie polemizuję również ztakimi symbolicznymi wykładniami Trzeciej częściClavier Übung, które– moim zdaniem– sytuują się po stronie nadinterpretacji.

WAneksie odnajdzie czytelnik chorały opracowane przez Johanna Sebastiana Bacha wprostym układzie czterogłosowym zmelodią zasadniczą wsopranie. Utwory te zostały opublikowane pośmiertnie2 istanowią, jak sądzę, ciekawy materiał porównawczy dla kompozycji zTrzeciej części Clavier Übung.

Prezentowane rozważania powstały wtrakcie realizacji trzyletniego stażu podoktorskiego, finansowanego przez Narodowe Centrum Nauki wramach grantu onumerze 2016/20/S/HS2/00058. Moim opiekunem naukowym był wtym czasie dr hab. Szymon Paczkowski zInstytut Muzykologii Uniwersytetu Warszawskiego, któremu serdecznie dziękuję za zaangażowanie wprojekt, bezinteresowne wsparcie oraz wiele fascynujących ipouczających rozmów na temat twórczości Johanna Sebastiana Bacha. Dziękuję również za szereg komentarzy iuwag, bez których ta książka byłaby zdecydowanie gorszą wersją samej siebie. Konsultantem do spraw praktyki wykonawczej był Pieter van Dijk, profesor organów wKonserwatorium wAmsterdamie oraz Hochschule für Musik und Theater wHamburgu. Dzięki współpracy ztym wybitnym organistą miałem okazję przyglądać się utworom zTrzeciej części Clavier Übung nie tylko zperspektywy muzykologa-badacza, ale również organisty-praktyka. Ponadto wdzięczny jestem wielu uczonym, którzy na różne sposoby wspomagali mnie radą iwiedzą ekspercką, abyli to przede wszystkim: dr Christine Blanken (Bach-Archiv, Lipsk), prof. dr Christoph Wolff (Harvard University), dr Michał Czerenkiewicz (Uniwersytet Jagielloński) oraz mgr Sonia Rzepka (Biblioteka Narodowa).

Autor