Stałość czy zmienność autorytetów ebook

IWONA WAGNER

STAŁOŚĆ CZY ZMIENNOŚĆ AUTORYTETÓW

pedagogiczno-społeczne studium funkcjonowania i degradacji autorytetu w zmieniającym się społeczeństwie

Oficyna Wydawnicza „Impuls" Kraków 2005

© Copyright by Oficyna Wydawnicza „Impuls", Kraków 2005

Recenzenci: prof. dr hab. Marian Śnieżyński prof. UŚ dr hab. Ewa Syrek

Redakcja wydawnicza: Katarzyna Kolowca-Chmura

Korekta: Daria Loska

Projekt okładki: Ewa Tatiana Beniak

Publikacja dofinansowana przez Instytut Pedagogiki Akademii im. Jana Długosza w Częstochowie

ISBN 83-7308-278-6

Oficyna Wydawnicza „Impuls" 30-619 Kraków, ul. Turniejowa 59/5 tel. (0-12) 422-41-80, fax: (0-12) 422-59-47 www.impulsoficyna.com.pl, e-mail:[email protected] Wydanie I, Kraków 2005

Konwersja do formatu EPUB: Virtualo Sp. z o.o.

WSTĘP

Zmiany zachodzące w Polsce we wszystkich dziedzinach życia implikują, oprócz skutków pozytywnych, niebezpieczne tendencje wzrostu postaw konsumpcyjnych i egoistycznych, narastanie fali przestępstw i patologii, prowadząc do degradacji moralnej społeczeństwa i zanikania tradycyjnych autorytetów.

W ostatnich latach obserwujemy zjawisko pogarszania się statusu materialnego wielu polskich rodzin, a także proces marginalizacji zarówno bezrobotnej młodzieży, jak i spauperyzowanych rencistów i emerytów1. Równocześnie wzrasta tempo dehumanizacji stosunków międzyludzkich, postępuje brutalizacja życia społecznego, zwłaszcza w środowisku młodzieży.

Współczesne wychowanie i programy edukacyjne powinny uwzględniać problemy zanikania więzi rodzinnych, fascynacji młodzieży siecią internetową oraz przemocy, wszechobecnej w życiu codziennym i środkach masowego przekazu, aby przywrócić należne miejsce systemowi wartości i moralnym autorytetom. Niezbędne jest także podmiotowe traktowanie wychowanka w celu przygotowania go do aktywnego uczestnictwa w zmieniających się immanentnie realiach współczesności. Przeprowadzone analizy procesów edukacyjnych potwierdzają przecież, że we wszystkich obszarach obecnej rzeczywistości twórczość człowieka jest zasadniczym czynnikiem akomodacji społecznej i zawodowej2.

W tym zakresie szczególną rolę odegrać mogąosoby znaczące, obdarzone autorytetem,reprezentujące uznany porządek, reguły i normy, posiadające kompetencje, wiedzę i cieszące się społecznym uznaniem. Autorytet jest bowiem egzemplifikacją norm i wartości uznanych przez społeczeństwo. W nowoczesnych społeczeństwach ważne jest nie tylko zdobycie wiedzy i umiejętności, ale przede wszystkim ich stosowanie w sytuacjach innowacyjnych, wymagających oceny i podjęcia ryzyka. Ważne jest także zrozumienie znaczenia norm i wartości we własnym życiu, świadomość konsekwencji własnych działań oraz umiejętność rozstrzygania dylematów moralnych, powszechnych w czasach przesilenia, które obecnie przeżywamy. W tym aspekcie pojawia się pytanie:czy rzeczywiście mamy do czynienia z kryzysem autorytetu, czy raczej z utratą zaufania względem pewnych jego form i niektórych osób?Czy autorytet jest uznawany bezwzględnie, czy też poddawany społecznej kontroli i krytyce? A może sama idea regulacyjnej i wzorcotwórczej roli autorytetów w ich tradycyjnej formie ulega na naszych oczach dewaluacji? Uzyskanie odpowiedzi na te pytania stało się celem podjętych badań empirycznych i jednym z założeń hipotetycznych.

W wielu publikacjach poddanych krytycznej analizie pojawia się teza, iż „współczesna rzeczywistość w coraz większym stopniu zależy od zwiększającej się liczby ludzi lepiej wykształconych intelektualnie oraz moralnie i dużo lepiej przygotowanych do wypełniania trudnych zadań"3.

Proces edukacji i kształcenia musi inspirować działania twórcze i mieć charakter zadaniowy, gdyż należy przygotować młodzież do wymagań realiów życia, które często są nieznane i nieprzewidywalne, ze względu na niezwykłą dynamikę i szybkość przemian. Właśnie sytuacja młodzieży najmocniej odzwierciedla syndrom chaosu i dramatu wartości, traumy społecznej i postaw o charakterze anomii. Z niepokojem można obserwować załamanie się wielu tradycyjnych form i wzorów postępowania, a świat wielkiej polityki i brutalnego życia naznaczonego korupcją pozostaje obojętny, sam prezentując przemijanie i destrukcję dotychczas trwałych, uniwersalnych wartości, stylów i sposobów życia, etosu i wzorów osobowych. W istniejącym chaosie zasad społeczno-moralnych, wynikającym z ostrej konkurencji między poszczególnymi orientacjami, zaciera się jasność postrzegania rzeczywistości. Jak twierdzi Zygmunt Bauman, „świat pozbawiony klarowności" jest niebezpieczny. Niekiedy pod postacią atrakcyjnych haseł głosi się poglądy nacechowane nietolerancją wobec innych, propaguje kult siły czy ideały życia „wolnego" od wartości kultury i cywilizacji. W tym aspekcie wciąż aktualna jest myśl Heleny Radlińskiej, iż „najistotniejszą cechę wychowania jako gałęzi twórczości kulturalnej stanowi wartościowanie i uczenie wyboru"4. Jest to droga powrotu do dziedzictwa,do wielkich autorytetów i dzieł.Aktywny i twórczy kontakt z uniwersalnymi prawdami odnawia i buduje tożsamość człowieka. W takim ujęciu nie ma miejsca na pustkę intelektualną, która rzekomo otacza współczesnego człowieka. Pedagogika społeczna zarówno w teorii, jak i praktyce dostrzega cechy „społeczeństwa przejściowego" i ich rozwojowe znaczenie; są to między innymi: mało widoczne lub ukryte pozostałości poprzedniego okresu (formalne i nieformalne, materialne i organizacyjne, instytucjonalne i personalne), niski poziom lub brak kwalifikacji w dziedzinie administracji i organizacji państwa, duże rozproszenie orientacji i preferencji politycznych, postawy niewiary, cynizmu czy nihilizmu wobec możliwości współpracy na rzecz budowania społeczeństwa autonomicznego.

Mimo tych wszystkich negatywnych zmian ludzie poszukują punktów odniesienia, autorytetów - przykładów, sposobów internalizacji nowych wartości adekwatnych do rzeczywistości. Czasem pozytywnym tego przejawem jestsięganie po autorytety powszechnie uznane(szanowani politycy, aktorzy, nobliści itp.), zwłaszcza gdy jest odczuwana potrzeba moralnej stabilizacji życiowej. Jest to niezbędne także w procesie nowoczesnej edukacji, dzięki której ludzie ukształtowani przez kompetentne autorytety (wzory osobowe) będą umieli kierować swoją dalszą drogą życiową, karierą zawodową i zarazem procesami rozwoju współczesnej cywilizacji, mając świadomość potrzeby poprawy warunków życia.

Przekształcanie sytuacji i zjawisk niekorzystnych w wychowawczo pożądane to ważne przedsięwzięcie edukacyjne; to także paradygmat pedagogiki społecznej, gdyż kompensacja stanowi w niej podstawowe działanie zmierzające do wyrównywania braków środowiskowych utrudniających właściwy rozwój jednostki (kompensacji mogą podlegać: sytuacja materialna, stany psychiczne, środowisko fizyczne). Pedagogika społeczna występuje w tym wypadku w roli pośrednika i przewodnika, łączy uniwersalne i historyczne wartości z realiami współczesnych środowisk wychowawczych, w których często dostrzega destrukcję i załamanie tradycyjnych wartości.

Współczesne kształcenie i wychowanie są pojmowane jako procesy intencjonalne, zamierzone i ukierunkowane. Jest to wzajemne oddziaływanie dwóch lub więcej stron, obejmujące m.in.: udzielanie wsparcia, współpracę, wymianę doświadczeń i określoną dozę zaufania. Warto w tym kontekście przywołać stanowisko Stanisława Kunowskiego, który „w edukacji ery informacyjnej dostrzega istnienie elementów prakseologicznych, ewolucyjnych, sytuacyjnych i adaptacyjnych"2.

Wielu autorów uznaje, że we współczesnej edukacji priorytetem powinny być wartości humanistyczne, że należy przywrócić właściwe miejsce nor-mom utraconym, a nierzadko świadomie niszczonym. Można sądzić, że proces ten odnosi się także do autorytetów, gdyż skuteczność wychowania zależy w znacznej mierze od postaw i funkcji wypełnianych przez rodziców, wychowawców, kadrę pedagogiczną, a zwłaszcza wychowawców klasowych i nauczycieli akademickich. Okazywanie młodzieży zaufania i szacunku pozwala na zawiązywanie się partnerskich stosunków, serdeczności i odwzajemnionego szacunku. Wiele dotychczasowych badań potwierdza tezę Carla Rogersa, iż „w procesie zbliżania szkoły do funkcjonującej rzeczywistości -wychowawcy pełnić muszą rolę wzorca osobowościowego[autorytetu; przypis - I. W.]godnego do naśladowania przez uczniów"6.

Wychowawcy bowiem odzwierciedlają świat ludzi dorosłych - zarówno ich zagubienie, dylematy moralne i trudności egzystencjalne, jak również przekazywane z pokolenia na pokolenie społecznie uznane wartości.

* * *

Aktualności tematyki autorytetu nie da się podważyć, zwłaszcza obecnie, gdy w wyniku niebywałego tempa przemian technicznych i cywilizacyjnych nasilają się procesy globalizacyjne, a wraz z nimi pojawiają się negatywne skutki rozwojowe, których rozmiary i mechanizmy człowiek przestaje rozumieć. Zmiany wymykające się spod jego kontroli wprowadzają w dotychczas względnie stabilną hierarchię wartości zamęt i chaos, co pozbawia jednostkę płaszczyzny aksjologicznych odniesień ukierunkowujących jego indywidualną aktywność. Człowiek współczesny nie potrafi trafnie identyfikować i aktualizować wartości, ponieważ żyje w świecie pustki aksjologicznej i ma problemy z własną tożsamością. Zapobieganie tendencjom wpływającym destrukcyjnie na ład aksjologiczny i w efekcie osłabiającym kondycję człowieka wymaga z jednej strony ustalenia, na jakich wartościach opierał się dotychczasowy porządek etyczny, które z nich okazały się względne, a które mimo zmian dziejowych zachowują swoją aktualność i prawomocność, z drugiej natomiast - wyjaśnienia, co decyduje o zmienności ich urzeczywistnień w indywidualnej i społecznej egzystencji. Na podstawie dotychczasowych badań można stwierdzić, że w czasie zmieniają się nie tylko normy, wartości i autorytety, lecz także ludzka wrażliwość na nie7. W czasach cywilizacyjnych i społecznych rewolucji bardziej niż kiedykolwiek są potrzebni mądrzy przewodnicy potrafiący objaśniać rzeczywistość, czynić ją bardziej zrozumiałą i możliwą do zaakceptowania.

* * *

Autorytet jest ważnym atrybutem w sferze funkcjonowania jednostki w społecznościach, zwłaszcza w przypadku osoby publicznej.

Współcześnie coraz częściej są stawiane pytania o sens, tożsamość i funkcje autorytetu w społeczeństwach i państwach, a także w społecznościach lokalnych oraz w poszukiwaniu własnej tożsamości i sensu życia. Jednocześnie bardzo silnie jest artykułowana potrzeba posiadania autorytetu w okresach przełomów, jakich doświadczamy obecnie.

W dobie globalnych przekształceń w obszarze komunikacji społecznej, rozwoju elektroniki i Internetu, głębokich przemian świadomości społecznej, zachowań, kultury i potrzeb coraz częściej są formułowane pytania:Czy potrzebny jest jeszcze autorytet?Czy młodzi ludzie nadal potrzebują w życiu przewodnika? Czy aby autorytet nie przeszkadza w osiąganiu sukcesu za wszelką cenę? Wreszcie, wyostrzając problem, należy postawić kolejne kwestie: Czy młodemu człowiekowi, studentowi, autorytet jest niezbędny i czy można w życiu osiągnąć swój cel i swoje miejsce bez wzorców? Czy uczelnia i relacje „mistrz - student" stanowią płaszczyznę do naśladowania autorytetów? Czy ludzie piastujący ważne funkcje państwowe, społeczne i inne mają autorytet? Jakie cechy budują, a jakie burzą autorytet człowieka?

Celem podjętych badań i analiz były zatem poznanie i egzemplifikacja opinii dobranych kontrastowo grup społecznych na temat funkcjonowania autorytetu jako mechanizmu regulującego zachowania społeczne i środowiskowe.

Metodologiczne problemy badań omówiono w rozdziale III. Ogółem przeprowadzono badania terenowe w 400-osobowej grupie respondentów wybranych spośród:

1. dorosłej populacji mieszkańców Częstochowy - 140 respondentów;

2. osób zajmujących opiniotwórcze i kierownicze stanowiska społeczno-zawodowe - 50 respondentów;

3. studentów Wyższej Szkoły Pedagogicznej i Politechniki Częstochowskiej - 210 respondentów.

W założonym obszarze badawczym było niezbędne zdefiniowanie kluczowego pojęcia autorytetu, stanowiącego punkt odniesienia do oceny zaprezentowanych przez wybrane grupy respondentów opinii, sądów, przekonań i preferowanych systemów wartości.

Powstawanie nowych nauk interdyscyplinarnych, a także adekwatnych do nich pojęć i paradygmatów utrudnia precyzyjne, a zarazem jasne sformułowanie ich zakresu. Na takie właśnie problemy trafiamy podczas analizy pojęciaautorytet (wzór osobowy),występującego w tytule niniejszego opracowania.

Według Talcotta Parsonsa, „autorytet jest instytucjonalnie uznawanym prawem wpływania na działanie innych osób bez względu na ich osobisty stosunek do tego wpływu. Wywiera go osoba sprawująca urząd lub zajmująca inny społecznie określony status, np. rodzice, lekarz, prorok"3.

Autorytet zatem został umieszczony w normatywnym porządku rzeczywistości społecznej. Parsons z jednej strony w systemie normatywnym przypisał autorytet do roli, z drugiej zaś w systemie faktycznym określa on położenie jednostki w ogólnej hierarchii wartości, co oczywiście może być związane z pełnioną przez nią rolą, ale nie musi. Autorytet jest formą wpływu, a ponieważ każde działanie zawiera w sobie możliwość wpływania na zachowanie innych,autorytet jest koniecznym składnikiem stosunków międzyludzkich.

Parsons twierdzi, że gdy ów wpływ „przybierze formę zinstytucjonalizowanego oczekiwania związanego z rolą, staje się podstawą autorytetu", autorytet jest bowiem instytucjonalnie uznanym prawem wpływania na działanie innych osób4.

Wybitny polski socjolog Jan Szczepański uznaje, że autorytet jest koniecznym warunkiem każdego przywództwa. Natomiast według Romualda Holly'ego, autorytet może mieć związek wyłącznie z określonym rodzajem przywództwa. Autor wyróżnił dwa jego rodzaje:

1. przywództwo nieformalne - należy do osoby, która dzięki cechom osobowości zajmuje w grupie centralną pozycję pod względem sympatii, prestiżu itp.;

2. przywództwo formalne - można je „otrzymać" z zewnątrz, niezależnie od cech osobowości postrzeganych przez członków grupy.

W ustaleniach terminologicznych Holly przyjął, że autorytet jest przejawem przywództwa nieformalnego5.

Relacje między autorytetem a przywództwem można określić następująco: autorytet może, ale nie musi być atrybutem przywódcy. Osoba zajmująca w grupie centralną pozycję może więc cieszyć się autorytetem, natomiast osoba uznana za autorytet nie musi być przywódcą. W procesie wychowania za pożądaną należy uznać sytuację, w której nauczyciel jako formalny przywódca uczniów jest dla nich jednocześnie autorytetem.

Interesujące nas pojęcie z punktu widzenia pedagogiki trafnie definiuje J. Pieter: „autorytet to zespół wielu różnorodnych właściwości nauczyciela, dzięki którym uczeń bez wyraźnych nakazów i strachu przed karą ulega wychowawczemu wpływowi nauczyciela, a w szczególności chętnie uczy się stosować do jego wymagań"6.

W słowniku łacińsko-polskim podano trzy znaczenia słowa auctoritas:

1. poręczenie, poręka, uwierzytelnienie;

2. wzór, przykład, powaga, znaczenie, wpływ, godność;

3. rola, uchwała, orzeczenie, wola^.

W źródłach naukowych przyjmuje się najczęściej drugie z wymienionych znaczeń.

Przywołując różnorodne definicje i interpretacje pojęcia autorytetu, można stwierdzić, że mamy do czynienia z wielością przekonań, perspektyw badawczych, aspektów rozważań i języków - wielością, która nie ułatwia bynajmniej dokonywania porównań. Trudności dodatkowo potęguje fakt, że termin ten wydaje się należeć do równie nieuchwytnych i nieostrych, jak: wolność, sprawiedliwość, równość, dobroć, zło i wiele innych, wprawdzie doskonale wyczuwalnych intuicyjnie, ale przecież nierozumianych jednoznacznie i nieustalonych precyzyjnie. Jednocześnie w większości teorii nauk społecznych, bez względu na różnorodne stanowiska autorów,autorytet uchodzi za jeden z najważniejszych czynników kształtowania wszelkich zbiorowości(koncepcje E. Durkheima, V. Pareto, M. Webera, G. Simmla, T. Parsonsa i wielu innych).

Podobnie rzecz ma się z interpretacją rodzaju i funkcji autorytetów. Wśród wielu stanowisk można jednak dostrzec zgodność co do tezy, iżstabilizacja,podporządkowanie i integracja to jego najważniejsze rolei3.

Według E. Badury, złożoność autorytetu polega na tym, że można w nim wyróżnić dwie strony:

1. reprezentującą pewne wartości (formy myślenia, zachowania, wartościowania, ustosunkowania);

2. wyrażającą uznanie i podporządkowanie stronie reprezentującej określone wartości".

Autorytety stanowią zatem właściwości „istoty", jakopodmioty miarodajnościsą potrzebne ludziom, aby mogli z nich brać przykład, uzyskiwać od nich porady lub wskazówki, otrzymywać rozstrzygnięcia dotyczące właściwego postępowania.Autorytet jest żywym wzorem kompetencjiw sprawach mających znaczenie dla starań o urządzenie się w środowisku społecznym czy zachowanie tożsamości.

Właśnie funkcjonowanie autorytetów w świadomości społeczności lokalnych pozostawało głównym problemem poznawczym, dzięki któremu starano się ukazać mechanizmy i procesy socjologiczne, intelektualne i emocjonalne postrzegania, trwania i upadku autorytetów osobowych, moralnych i instytucjonalnych.

* * *

Ponieważ pragnęłam zaspokoić możliwie szeroką gamę oczekiwań i zainteresowań czytelniczych, w procedurze badawczej wykorzystałam ilościowo-jakościowe metody badań, które są szczególnie przydatne w pedagogice praktycznej i szeroko pojętej prakseologii. Dało to możliwość lepszego zrozumienia badanych zjawisk, dotarcia do ich istoty, odkrycia właściwego sensu, a w rezultacie - szansę sformułowania rekomendacji i wskazówek w celu usprawnienia (doskonalenia) praktyki wychowawczej.

Zatem w badaniach skoncentrowałam się na trzech celach, szczegółowo opisanych w rozdziale metodologicznym, a mianowicie na celu opisowo-po-znawczym, interpretacyjno-wyjaśniającym i utylitarnym. Posłużyłam sięperspektywą fenomenologiczną,uznaną za szczególnie przydatną w badaniach obszaru wartości i fenomenu autorytetu.

Ogólny zarys tematyki pracy przedstawiłam we wstępie. W rozdziale I starałam się zarysować problemy transformacji wartości i anomii jako czynników sprzyjających zmienności i upadkowi autorytetów, z perspektywy pedagogiki społecznej. Rozdział II omawia specyfikę i wieloznaczność pojęcia autorytetu. W rozdziale III przedstawiłam metodologiczne problemy podjętych badań i analiz. Z kolei rozdział IV stanowi opis i egzemplifikację badań własnych dotyczących rozumienia pojęcia autorytetu w świadomości i opiniach wybranych kontrastowo grup społecznych. Ponadto przedstawiłam w nim podobieństwa i różnice w prezentowanych opiniach oraz wnioski z przeprowadzonych badań.

***

Pragnę serdecznie podziękować wszystkim, którzy w istotny sposób przyczynili się do powstania niniejszej książki.

Przede wszystkim wyrazy wdzięczności należą się respondentom, którzy zechcieli wziąć udział w dyskusjach i badaniach, tj. grupie elit oraz studentom Politechniki Częstochowskiej i Wyższej Szkoły Pedagogicznej. Mam też nadzieję, że prezentowane problemy i spostrzeżenia, a także oceny zawarte w książce znajdą życzliwe przyjęcie w środowisku akademickim, wśród rodziców, młodzieży i nauczycieli.

Szczególne podziękowania składam Panu Profesorowi dr. hab. Marianowi Śnieżyńskiemu i Pani Profesor Uniwersytetu Śląskiego dr hab. Ewie Syrek za wskazówki merytoryczne i cenne uwagi krytyczne.

Problematyka podjętych przeze mnie badań nad funkcjonowaniem, obecnością i zmiennością autorytetu w warunkach zmiany społecznej może, w moim przekonaniu, być asumptem do dalszych poszukiwań o charakterze naukowo-poznawczym.

1 Zob. szerzej: A. Radziewicz-Winnicki, Emeryci i renciści wobec sytuacji społecznego ubóstwa, „Śląsk", Katowice 1995.

2S. Kunowski, Podstawy współczesnej pedagogiki, Wydawnictwo Salezjańskie, Warszawa 1993, s. 172.

3 T. Parsons, The System of Modern Societes, Englewood Cliffs, Nowy Jork 1971, s. 84-85.

4 T. Parsons, Szkicez teorii socjologicznej, PWN, Warszawa 1972, s. 83-84.

5 Za: I. Jazukiewicz, Autorytet nauczyciela, „Impuls", Kraków 1999, s. 17-18.

6 J. Pieter, Poznawanie środowiska wychowawczego, „Ossolineum", Wrocław I960.

Rozdział I

TRANSFORMACJA WARTOŚCI I ANOMIA JAKO CZYNNIKI SPRZYJAJĄCE ZMIENNOŚCI I UPADKOWI AUTORYTETÓW

1. Próba bilansu zmian społecznych w Polsce z perspektywy

pedagogiki społecznej

Dokonujące się w Polsce zmiany nie mają żadnych historycznych precedensów stanowiących modele i wzory do naśladowania. W wielu dziedzinach procesy te są kształtowane na podstawie doświadczeń innych krajów, często niedających się odnieść do polskich realiów. Jak twierdzi Anita Miszalska, „obok postępu dostrzegamy także katastrofy i liczne załamania w otaczającej nasze ludzkie individuum rzeczywistości. Fałsz, bezprawie, apragmatyzm, czy też postęp są ze sobą jakże ściśle powiązane [...j"1.

W społeczeństwie polskim można dostrzec efekty pomieszania i dyfuzji wpływów rodem z krajów europejskich, a także Stanów Zjednoczonych i innych państw. W wielu dziedzinach zmiany odbywają się w procesie destrukcji i tworzenia systemu całkowicie odmiennego od dotychczasowego, z diametralnie innymi mechanizmami sterowania produkcją, polityką, a także podejmowania decyzji politycznych i kontroli ich wykonania.