Słowenia pod rządami Tity (1945–1980). W cieniu Jugosławii ebook

in honorem Mieczysław Tanty

Wstęp

Początki państwowości dzisiejszej Słowenii, zarówno pod względem terytorialnym, jak ielit politycznych, sięgają okresu istnienia socjalistycznej Jugosławii. Wlatach 1945–1980 głównym elementem tego państwa był Josip Broz-Tito. Dlatego też najważniejszym zamiarem autora niniejszej książki jest przedstawienie dziejów Słowenii wokresie jej funkcjonowania jako jugosłowiańskiej republiki wpaństwie rządzonym przez marszałka Titę. Przy czym początkową cezurę wyznacza moment tworzenia się Słowenii jako określonej terytorialnie republiki, akońcową – śmierć Tity wlublańskiej klinice.

Wksiążce zwrócono również uwagę na bardzo ważny czynnik, amianowicie na rolę, jaką Słoweńcy odgrywali wfunkcjonowaniu ikształtowaniu jugosłowiańskiego modelu komunizmu, często nazywanego titoizmem. Należy tutaj podkreślić, że panujący wkomunistycznej Jugosławii system znacznie odbiegał od modelu funkcjonującego winnych krajach demokracji ludowej. Najbardziej widocznymi czynnikami, które diametralnie odróżniały jugosłowiański model komunizmu od innych państw otym ustroju, były otwartość na świat oraz dużo wyższy standard życia irozwój cywilizacyjny.

Wtitowskiej Jugosławii Słoweńcy często obejmowali najważniejsze stanowiska państwowe ibyli głównymi architektami panującego tam systemu polityczno-gospodarczego. Poza tym mieli oni niemały wpływ na kształtowanie jugosłowiańskiej polityki zagranicznej. Mam tutaj przede wszystkim na myśli osoby Borisa Kidriča iEdvarda Kardelja. Ztego grona szczególnie ten ostatni zasłynął jako autor wszystkich konstytucji komunistycznej Jugosławii itwórca systemu samorządowego, czyli głównego wyznacznika jugosłowiańskiej drogi do socjalizmu. Niezaprzeczalnym faktem jest również to, że silna pozycja Słoweńców we władzach komunistycznej Jugosławii gwarantowała Słowenii specjalny status wtym państwie imożliwość rozwoju.

Wmonografii tej dzieje Słowenii są poruszane nie tylko wkontekście wewnętrznej sytuacji wtej republice, ale także zuwzględnieniem szerszego aspektu jugosłowiańskiego. Dotyczy to zarówno wydarzeń rozgrywających się na terytorium całej federacji, jak icałokształtu polityki zagranicznej Jugosławii. Tutaj starano się zwrócić szczególną uwagę na dyplomację Jugosławii wdobie zimnej wojny, jej neutralność iniezaangażowanie. Wniniejszej pracy nie można było również pominąć kwestii stosunków polsko-słoweńskich.

Ponieważ wówczesnej Słowenii istniał kult Josipa Broza-Tito, ajego osoba odgrywała najważniejszą rolę wpolityce wewnętrznej izagranicznej Jugosławii, wksiążce zwrócono uwagę na osobiste relacje jugosłowiańskiego prezydenta ze Słowenią iSłoweńcami. Chodzi tutaj ojego wpływ nie tylko na kształtowanie się tej republiki jako jednostki administracyjno-terytorialnej, ale także na powstawanie fundamentów przyszłej niepodległości Słowenii. Wtym kontekście znaczące wydaje się to, że matka Tity była Słowenką, apóźniejszy prezydent Jugosławii pierwsze lata życia spędził wdomu swojego dziadka wSłowenii. Szczególnie widoczne było to wjęzyku mówionym Broza-Tito, zawierającym elementy słoweńskiego dialektu bizeljskiego.

Bardzo ważne wydaje się również to, że elity komunistyczne wychowane wtitowskiej Jugosławii zapoczątkowały iprzeprowadziły sfinalizowany w1991 roku proces niepodległości Słowenii.

Głównym założeniem autora tej monografii było skupienie się przede wszystkim na politycznej historii Słowenii, awłaściwie jej dziejach wkomunistycznej Jugosławii. Dlatego też mniej miejsca poświęcono aspektom gospodarczym, społecznym oraz kulturalnym.

Wrozdziale pierwszym książki nieodzowne okazało się przedstawienie procesu powstania iukształtowania granic Federalnej Słowenii jako pierwszej de facto słoweńskiej jednostki terytorialnej − republiki wDemokratycznej Federacyjnej Jugosławii (DFJ). Zwrócono tutaj także uwagę na bratobójczy charakter drugiej wojny światowej na ziemiach słoweńskich ijej konsekwencje. Starano się też odpowiedzieć na pytanie, jaki wkład wywarł Front Wyzwolenia (OF) wrealizację idei Zjednoczonej Słowenii. Bardzo istotne było również przedstawienie udziału czołowych słoweńskich liderów komunistycznych wpowstawaniu ifunkcjonowaniu powojennej Słowenii iJugosławii. Dlatego wrozdziale drugim zaprezentowano pierwsze lata ludowej Słowenii ititowskiej Jugosławii. Rozdziały trzeci iczwarty zostały poświęcone dziejom Słowenii wczasie konfliktu Tity ze Stalinem. Wzwiązku ztym omówiono wnich przyczyny tego sporu ipodjęto próbę wyjaśnienia, jaką rolę odgrywały wnim hegemonistyczne ambicje komunistów jugosłowiańskich skupione na realizacji porozumienia zBled (1947). Przeprowadzając charakterystykę sytuacji panującej wtym okresie wSłowenii, ito wkontekście całej Jugosławii, zwrócono uwagę na zjawiska antystalinowskiej fobii, ślepego terroru, kolektywizacji oraz poszukiwania argumentacji dla nowej samorządowej ideologii systemu. Poza tym bardzo istotne było tutaj zaprezentowanie udziału komunistów słoweńskich wwalkach wewnątrzpartyjnych iich wpływu na ówczesną politykę jugosłowiańską. Wrozdziale piątym podjęto zagadnienie roli, jaką odegrali Słoweńcy wpowstaniu jugosłowiańskiej polityki niezaangażowania. Natomiast wrozdziałach szóstym isiódmym przedstawiono funkcjonowanie Jugosławii na podstawie zasad samorządowości iniezaangażowania, ze szczególnym uwzględnieniem znaczenia Słoweńców dla ukształtowania się tego systemu oraz ukazania wewnątrzjugosłowiańskiej opozycji do ich działań. Rozdział ósmy odnosi się do ery rządów premiera Stane Kavčiča wSłowenii. Tutaj zamiarem autora było przedstawienie reprezentowanej przez Kavčiča polityki tak zwanego partyjnego liberalizmu. Dwa ostatnie rozdziały, dziewiąty idziesiąty, pokazują wujęciu jugosłowiańskim dzieje Słowenii uschyłku życia Kardelja iTity.

Należy tutaj również zauważyć, że wcałej monografii przewija się kwestia sporu oTriest irelacji władz komunistycznych zKościołem katolickim.

Praca została oparta głównie na ogłoszonych drukiem słoweńskich materiałach naukowych. Nieodzowne było sięgnięcie do dorobku historyków chorwackich, serbskich oraz czarnogórskich ibośniackich. To samo dotyczy też publikacji rosyjskich ianglosaskich. Wdużym stopniu przywołano także ustalenia polskiej historiografii. Warto wspomnieć również owykorzystaniu opublikowanych zbiorów dokumentów, wtym tych udostępnionych przez WikiLeaks.

Wtrakcie powstawania tej pracy pojawił się problem transkrypcji nazw iterminów słoweńskich. Ponieważ wśród języków słowiańskich język słoweński często uchodzi za najtrudniejszy, niemożliwe było zastosowanie jednej zasady transkrypcji. Wwiększości wypadków imiona osób historycznych oraz nazwy własne zostały podane według ich brzmienia słoweńskiego zzachowaniem liter alfabetu słoweńskiego (na przykład Prekmurje, Dolenjska, nie Dolna Kraina). Wterminach ojuż utrwalonym ekwiwalencie polskim zastosowano wersję przyjętą wPolsce (na przykład UDBA, JNA, AVNOJ).

Praca niniejsza nie powstałaby bez życzliwości iwsparcia dyrekcji oraz pracowników Instytutu Slawistyki Uniwersytetu wLublanie, zwłaszcza prof. dr. Niko Ježa, dzięki którym kilkakrotnie mogłem gościć wSłowenii izebrać potrzebne materiały.

Za pomoc wprowadzeniu badań szczególne podziękowania składam pracownikom lublańskiego Instytutu Historii Najnowszej. Dziękuję także profesorom Jože Pirjevcowi zTriestu oraz Božo Repe zUniwersytetu wLublanie za liczne konsultacje naukowe. Odrębne słowa wdzięczności winny jestem prof. dr. Marko Snojowi zSAZU.

Rozdział I

Powstanie Federalnej Słowenii

1. W ogniu bratobójczej wojny (1941–1945)

Podczas drugiej wojny światowej rozegrała się bratobójcza wojna narodu słoweńskiego. Ten spór często jest określany jako konflikt komunistów zfaszystami, czyli partyzantów zrzecznikami współpracy zokupantem.

Paradoksalnie wspólnym celem obydwu stron konfliktu było obalenie systemu wersalskiego. Dlatego też wczasie drugiej wojny światowej nowego wymiaru nabrała idea Zjednoczonej Słowenii. Ta powstała wokresie Wiosny Ludów koncepcja polityczna głosiła zjednoczenie wszystkich ziem słoweńskich wjeden organizm administracyjno-państwowy1.

Na ideę Zjednoczonej Słowenii powoływali się zarówno komunistyczni partyzanci, jak iwspółpracownicy okupantów. Różnica polegała jedynie na koncepcji jej realizacji. Komuniści liczyli tutaj na poparcie Związku Radzieckiego, siły kolaboracyjne natomiast na państwa Osi.

Wmomencie wkroczenia wojsk Osi do Jugosławii ban Banowiny Drawskiej Marko Natlačen powołał wLublanie do życia słoweńską Radę Narodową (Narodni svet), wimieniu której oficjalnie powitał siły okupacyjne. Podobnie jak większość pozostałych wkraju słoweńskich elit politycznych Natlačen wywodził się ze Słoweńskiej Partii Ludowej (Slovenska ljudska stranka, SLS). Słoweński ban starał się przekonać Niemców iWłochów, aby dawny obszar Banowiny Drawskiej znalazł się pod jedną okupacją izyskał status podobny do Słowacji księdza Jozefa Tisy czy Niepodległego Państwa Chorwackiego (NDH). 18 kwietnia 1941 roku Natlačen wraz zgrupą najbliższych współpracowników skierował na ręce Benita Mussoliniego specjalny memoriał, wktórym dziękowano za sprawne zaprowadzenie włoskiej okupacji iproszono duce ouwzględnienie odwiecznego pragnienia Słoweńców, jakim było życie wjednej jednostce administracyjnej2.

Przedwojennym słoweńskim elitom politycznym nie udało się jednak utrzymać całości terytorialnej dawnej Banowiny Drawskiej. Po jej likwidacji obszar ten znalazł się wczterech różnorodnych systemach okupacyjnych:

− niemieckim (słoweńska Styria, Karyntia oraz Gorenjska ipółnocno-wschodni skrawek Dolenjskiej) (około 798,7 tys. obywateli);

− włoskim (Ljubljanska pokrajina, czyli okręgi notranjski, dolenjski, lublański) (około 336,2 tys. obywateli);

− węgierskim (Prekmurje iskrawek Medmurja) (około 102,8 tys. obywateli);

− chorwackim (część gminy Brežice) (około 727 obywateli)3.

Mussolini 3 maja 1941 roku powołał do życia Prowincję Lublańską, oddzielny organ administracyjny Królestwa Włoch. Na jej czele stanął wysoki komisarz Emilio Grazioli4. Organem pomocniczym komisarza była specjalnie powołana wtym celu 14-osobowa Komisja (Sosvet), składająca się zprzedstawicieli politycznych igospodarczych elit dawnej Banowiny Drawskiej. Nieprzypadkowo też kierownictwo tego organu objął Natlačen5. Mimo że Rada Narodowa przestała istnieć, to jednak jej członkowie wdzień powołania prowincji skierowali do Mussoliniego wiernopoddańczy manifest6.

Wysoki komisarz cieszył się pełnym poparciem ówczesnego biskupa lublańskiego Gregorija Rožmana, który już wpierwszych dniach okupacji włoskiej zapewnił go, że słoweńskie duchowieństwo będzie współpracować zwłoskimi faszystami7.

Swego rodzaju nagrodą za taką postawę była autonomia lokalna Słoweńców wprowincji, co przejawiało się wtym, że język słoweński stał się drugim oficjalnym językiem prowincji, aWłochy tolerowały słoweńskie instytucje oświatowo-kulturalne8.

Słoweńskie elity polityczne Prowincji Lublańskiej na pewno widziały jednak terror, jakiemu faszyści poddawali słoweński naród9.

Terror imadziaryzacja panowały także na obszarze okupowanego przez Węgrów Prekmurja, gdzie wszyscy obywatele tego rejonu uważani byli za naród madziarski. Próby oporu karano represjami, wysiedleniami ideportacjami do węgierskich obozów koncentracyjnych. Węgrzy politykę wynarodowienia Słoweńców wzmacniali przez zaplanowaną akcję osadniczą10.

Najmniejszy obszar Słowenii znalazł się pod okupacją chorwacką iobejmował wcielony do NDH niewielki obszar gminy Brežice. Ustasze obszar ten całkowicie podporządkowali chorwackiej administracji państwowej ikościelnej. Według ideologii ustaszowskiej Słoweńcy nie byli odrębnym narodem, lecz tak zwanymi alpejskimi Chorwatami. Dlatego też prawa Słoweńców jako mniejszości narodowej wogóle nie były tam uznawane11.

Obszar okupacji niemieckiej administracyjnie został włączony do Trzeciej Rzeszy. Ponieważ wideologii nazistowskiej traktowano Słowian jako rasę niższą, Niemcy wswoim państwie formalnie nie uznawali istnienia narodu słoweńskiego. Zgodnie zrozkazem Adolfa Hitlera: „Sprawcie, aby ten kraj znowu był niemiecki!” Słoweńcy znajdujący się pod okupacją niemiecką podlegali systematycznemu procesowi wynarodowienia oraz wysiedleniom iwywózkom na roboty ido obozów12. Przypomnijmy, że wwyniku akcji przesiedleńczej SS skierowało 169 rodzin słoweńskich (957 osób) do osiedlenia się na Zamojszczyźnie (Dystrykt Lublin)13. Co ciekawe, na ziemiach słoweńskich włączonych do Trzeciej Rzeszy Niemcy nie dopuszczali kolaboracji, ponieważ byłoby to jednoznaczne zuznaniem tam obecności Słoweńców14.

Bierną postawę całkowicie odrzucali słoweńscy komuniści, którzy podejmowali czynną walkę zokupantem. Przypomnijmy, że wroku 1937 za zgodą Kominternu wramach Komunistycznej Partii Jugosławii (KPJ) powołano Komunistyczną Partię Słowenii (KPS)15. Mianowicie 26 kwietnia 1941 roku wwilli słoweńskiego literata Josipa Vidmara wRožnej Dolinie (na przedmieściu Lublany) zebrała się grupa, która przed okupacją działała wTowarzystwie Przyjaciół Związku Radzieckiego. Powołała ona do życia Front Antyimperialistyczny (Protiimperialistična fronta), organizację, która 22 czerwca przekształciła się wsłoweński Front Wyzwolenia (Osvobodilna fronta, OF)16. Podczas jugosłowiańskiej wojny narodowowyzwoleńczej instytucja ta od samego początku nadawała specyficzny, odrębny charakter słoweńskiemu ruchowi oporu. To własne dzięki OF Słowenia wsocjalistycznej Jugosławii cieszyła się specjalnym statusem.

Trzon powstałego wiosną 1941 roku Frontu Wyzwolenia tworzyły KPS oraz lewe skrzydło organizacji „Sokół” (Josip Rus, Franjo Lubej) iChrześcijańscy Socjaliści (Edvard Kocbek, Tone Fajfar)17. Początkowo przewodniczącym Komitetu Wykonawczego był Josip Rus, aod stycznia 1943 roku funkcję tę sprawował Josip Vidmar18. Czołowymi przedstawicielami KPS wOF byli Edvard Kardelj iBoris Kidrič19. KPS podlegały słoweńskie oddziały partyzanckie (Narodnoosvobodilna vojska in partizanski odredi Jugoslavije, NOV in POJ), co powodowało, że ugrupowanie to odgrywało dominującą rolę wruchu narodowowyzwoleńczym kraju20.

KPS, podobnie jak icała KPJ, miała wyraźnie prosowiecką orientację, ajej kierownictwo podlegało rozkazom zMoskwy (Kominternu), co nadawało ideologii KPS stalinowski charakter21. Według doktryny KPJ partyzanci byli bojownikami Narodowowyzwoleńczej wojny (Narodnoosvobodilni boj, NOB). Pierwszym komendantem NOV wSłowenii został Franc Leskošek22, który był członkiem KPS, jak większość oficerów NOV23. Pierwsze słowa przysięgi partyzanckiej zawierały nawet zwrot mówiący owalce uboku Armii Czerwonej24. KPS już 22 czerwca 1941 roku wydała ulotkę zapelem wzywającym Słoweńców do wstępowania do OF iwalki zokupantem „pod przywództwem ZSRR irobotniczo-chłopskiej Armii Czerwonej”25. Szczególnie prosowieckie stanowisko zajmował przewodniczący Komitetu Centralnego (KC) KPS Edvard Kardelj, który wstyczniu 1942 roku nakazywał kierownictwu partii „popularyzację ZSRR, sukcesów socjalizmu isowieckiej demokracji”26.

Oczywiście słoweńscy komuniści, chcąc osiągnąć swoje cele, stosowali bezwzględne metody. Działając na słoweńskim obszarze etnicznym, komunistyczni komisarze często wzorem Sowietów siali terror ipostrach wśród tej części społeczeństwa, którą uważali za wrogą. Powodowało to, że ówczesne słoweńskie niekomunistyczne elity polityczne, zarówno te kolaborujące, jak iniekolaborujące, wszelkimi możliwymi metodami próbowały temu przeciwdziałać istarały się zapobiec zwycięstwu bolszewizmu wich kraju.

Nie było to łatwe zadanie, ponieważ komuniści słoweńscy nie zamierzali nikomu oddawać władzy iumacniali zdobyte pozycje. Wojnę traktowali oni jako de facto rewolucję27, która miała wyeliminować ewentualnych przeciwników politycznych iugruntować „władzę ludową”28. Wsierpniu 1941 roku komuniści słoweńscy powołali Służbę Bezpieczeństwa iWywiadu (Varnostno-obveščevalna služba, VOS). Do głównych zadań tej instytucji należały inwigilacja ilikwidacja kolaborantów oraz członków opozycji. Komórką likwidacji dowodziła Zdenka Kidrič (Marijeta), żona Borisa. We wrześniu 1941 roku dywersanci VOS ranili ówczesnego żupana lublańskiego Leo Rupnika. Mniej szczęścia miał jednak Marko Natlačen. Mianowicie 13 października 1942 roku VOS na rozkaz KPS dokonała udanego zamachu na jego życie29.

Na terenie Słowenii rozwijał się także słoweński ruch czetnicki. Formacja ta została powołana latem 1941 roku przez naczelnego dowódcę Jugosłowiańskiej Armii wOjczyźnie (Jugoslovanska vojska vdomovini) Draže Mihailovicia. Początkowo komendantem słoweńskich czetników był Jaka Avšič, który jednak po ataku Mihailovicia na partyzantów przeszedł na ich stronę (1942). Wówczas nowym dowódcą został Karl Novak. Słoweńscy czetnicy byli finansowani przez rząd jugosłowiański na uchodźstwie30.

Wcelu samoobrony przed terrorem partyzantów (wtym konfiskatami dóbr rolnych) już w1941 roku zaczęły powstawać pierwsze słoweńskie Straże Wiejskie (Vaške straže)31. Od roku 1942 były one wyposażane iopłacane przez okupantów włoskich. Na wniosek Leo Rupnika Włosi utworzyli ztych oddziałów Ochotniczą Milicję Antykomunistyczną (Milizia Volontaria Anti-Comunista, MVAC), której głównym zadaniem było zwalczanie partyzantki komunistycznej. Ci ostatni nazywali MVAC Białą Gwardią32 (wodróżnieniu od Błękitnej Gwardii, jak partyzanci określali słoweńskich czetników33). Elitarną jednostką MVAC była okryta złą sławą Legia Śmierci. Formacja ta działała głównie wrejonie Novego mesta34.

Wiosną 1942 roku nowo mianowany minister spraw wojskowych emigracyjnego rządu Królestwa Jugosławii generał Draže Mihailović nakłonił kilku przedstawicieli przedwojennych politycznych ugrupowań słoweńskich35, by powołali do życia międzypartyjną koalicję Słoweńskie Zobowiązanie (Slovenska zaveza)36. Ugrupowanie to miało się stać konkurencją dla OF. Słoweńskie Zobowiązanie próbowało pełnić funkcję ekspozytury londyńskiego Słoweńskiego Narodowego Komitetu. Wswoim programie głosiło walkę zokupantem ibudowę przyszłej demokratycznej Słowenii, która „musi być związana zSerbami iChorwatami wzorganizowanym federacyjnie państwie jugosłowiańskim”. Organizacji tej brakowało jednak jednolitego przywództwa ikoordynacji działań37. To sprawiło, że już w1944 roku ugrupowanie wistocie dogorywało.

Po kapitulacji faszystowskich Włoch na początku września 1943 roku sytuacja uległa diametralnej zmianie. Na okupowane dotychczas przez Włochów obszary Słowenii wkroczyła armia niemiecka. Dla Hitlera szczególnie ważne było utrzymanie tego obszaru izachowanie kontroli nad szlakami komunikacyjnymi do Włoch ina Bałkany. Na rozkaz Führera zobszaru Friuli-Wenecji Julijskiej, Gorycji, Lublany, Istrii, Rijeki iKvarneru utworzono Strefę Operacyjną Pomorze Adriatyckie (Operationszone Adriatisches Küstenland). Mimo formalnego zniesienia Prowincji Lublańskiej na jej dawnym obszarze komisarz Pomorza Adriatyckiego Friedrich Rainer powołał cywilną administrację38. Rainer, na wniosek biskupa lublańskiego Gregorija Rožmana, „prezydentem” administracji lublańskiej mianował generała Leo Rupnika39. Szefem słoweńskiej policji został Lovro Hacin. Formacja ta podlegała gestapo iprzede wszystkim skupiała się na zwalczaniu OF. Wzamian za umiarkowaną autonomię kulturalno-administracyjną „rupnikowa prowincja” pełniła przede wszystkim funkcję eksploatowanej gospodarczo posiadłości Trzeciej Rzeszy40.

Niemcy zezwoli także Rupnikowi na utworzenie Słoweńskiego Domobrańskiego Legionu. Członkowie tej formacji militarnej głównie wywodzili się zeStraży Wiejskich oraz Legii Śmierci iczetników. Domobrani wyposażeni iopłacani byli przez Niemców. Wroku 1944 siły domobrańskie liczyły już około 13 tys. bojowników. Komendantem Słoweńskiego Domobrańskiego Legionuzostał pułkownik Franc Brenner, ajego zastępcą podpułkownik Milko Vizjak. Stanowisko generalnego inspektora słoweńskiego domobraństwa należało do Leo Rupnika41. Każdy domobran musiał złożyć przysięgę, w której deklarował walkę po stronie hitlerowskich Niemiec przeciwko komunistom iich sojusznikom42.

Lublański „prezydent” ijego zwolennicy uważali, że tylko Niemcy mogą ochronić Słoweńców przed komunizmem oraz zagwarantować im wolność irozwój wnowej Europie. Rupnik krytykował też aliantów zachodnich za sojusz ze Związkiem Radzieckim43. Poza tym ideologia Rupnika oparta była na gloryfikacji Hitlera izażartym antysemityzmie44.

Na obszarze Słowenii Niemcy skupili się głównie na zadaniu likwidacji ruchu partyzanckiego. Wtym celu wTrieście iLublanie powołano Sztab Operacyjny. Wjego dowództwie znaleźli się oficerowie SS Odilo Globocnik45 iErwin Rösener46 oraz generał wermachtu Ludwig Kübler47. Niemcy, mimo wsparcia słoweńskich oddziałów kolaboracyjnych, nie potrafili jednak skutecznie zwalczać partyzantki, która zdnia na dzień rosła wsiłę48.

Funkcję słoweńskiego komunistycznego „partyzanckiego rządu” pełnił Słoweński Narodowowyzwoleńczy Komitet (SNOO), który wlutym 1944 roku został przekształcony wSłoweńską Narodowowyzwoleńczą Radę (SNOS). Ten słoweński organ państwowotwórczy podjął próbę przejęcia władzy wSłowenii przy jednoczesnym uznaniu zwierzchności Antyfaszystowskiej Rady Narodowego Wyzwolenia Jugosławii (Antifašističko vijeće narodnog oslobođenja Jugoslavije, AVNOJ)49. Wmarcu 1944 roku SNOS opublikowało specjalną deklarację, która potwierdzała słoweńską narodową suwerenność wramach federacyjnej Jugosławii oraz prawo Słoweńców do samookreślenia oraz zjednoczenia isecesji (!)50. Na obszarach słoweńskich zajętych przez partyzantów SNOS zaprowadzało swoją administrację, własne sądownictwo oraz policję polityczną. Wramach SNOS powołano szesnaście wydziałów pełniących funkcje zalążków ministerstw „partyzanckiego rządu”. Do najważniejszych należały wydziały do spraw powołania rządu ludowego, spraw wewnętrznych, oświaty, rolnictwa, finansów, odnowy, informacji ipropagandy (Agitprop). Innymi słowy, na kontrolowanych przez siebie obszarach SNOS organizowało struktury podziemnego państwa ze słoweńskim systemem szkolnictwa, życiem kulturalnym inaukowym oraz partyzanckim systemem zdrowotnym51.

Pod koniec października 1944 roku partyzanci wraz zwojskami radzieckimi wyzwolili Belgrad, aalianci byli już wpółnocno-wschodnich Włoszech. Wtych ostatnich swoją szansę upatrywały ugrupowania antykomunistyczne wSłowenii, licząc na wkroczenie aliantów do ich kraju iniedopuszczenie OF do władzy. Mianowicie jesienią 1944 roku niewielka grupa słoweńskich polityków wywodzących się głównie zSLS oraz Jugosłowiańskiej Partii Narodowej (JNS) iSocjalistycznej Partii Jugosławii (SSJ) (tak zwany drugi garnitur) podjęła akcję zmierzającą do stworzenia wSłowenii silnego bloku antykomunistycznego iprzejęcia władzy wkraju. Wtym celu grupa ta jesienią 1944 roku powołała Komitet Narodowy (Narodni odbor, NO). Przewodniczącym NO został Jože Basaj (SLS), ajego zastępcą Celestin Jelenc (SSJ). Wrocznicę powołania Państwa Serbów, Chorwatów iSłoweńców, 29 października, NO wydał manifest, wktórym domagano się utworzenia Zjednoczonej Słowenii wramach federacyjnego Królestwa Jugosławii, rządzonego przez dynastię Karadziordziewiciów. Jednocześnie NO, sprzeciwiając się porozumieniu Tito–Šubašić52, odcinał się od jugosłowiańskiego rządu emigracyjnego. Od stycznia 1945 roku NO próbował pełnić funkcję słoweńskiego rządu. Manifest ten został opublikowany dopiero 4 maja 1945 roku, to jest tuż przed upadkiem hitlerowskich Niemiec. Dzień wcześniej NO zwołał wLublanie posiedzenie samozwańczego słoweńskiego parlamentu, który wspecjalnej rezolucji iprzesłanych telegramach zaprosił aliantów zachodnich do zajęcia Słowenii. Inicjatywa ta pozostała jednak bez echa. Mimo to 5 maja Erwin Rösener przekazał NO władzę cywilną nad okręgiem lublańskim. NO na bazie formacji domobrańskiej przystąpił do tworzenia Słoweńskiej Armii Narodowej (Slovenska Narodna Vojska, SNV). Już wkwietniu 1945 roku komendantem tej formacji został generał Ivan Prezelj Andrej, który wcześniej pełnił obowiązki dowódcy oddziałów czetnickich wSłowenii. Nominacja Andreja nie była tutaj przypadkowa, ponieważ NO zakładał powiązanie działań SNV zoddziałami czetników Mihailovicia iDimitrije Ljotica. Działania NO były popierane przez biskupa Rožmana iprzebywającego na emigracji lidera SLS Miha Kreka, którzy podjęli się próby nakłonienia aliantów do wkroczenia do Słowenii53. Krek, przebywając wówczas wRzymie, już wkwietniu 1945 roku wimieniu NO wydał tak zwany manifest wielkanocny, wktórym wzywał Słoweńców do walki przeciwko komunistom54. Los słoweńskich sił antykomunistycznych był już jednak przesądzony. Na konferencji wielkiej trójki wJałcie (4–11 lutego 1945 roku) wkwestii Jugosławii mocarstwa zajęły jednolite stanowisko. Ustalono, że porozumienie Tito–Šubašić wejdzie natychmiast wżycie55. Uznano także ustawodawczy charakter AVNOJ. Wtej ostatniej kwestii dopuszczano, aby do AVNOJ jako nowej skupsztyny włączono posłów przedwojennych, ale tylko tych, którzy nie splamili się kolaboracją. Wybrana wprzyszłości konstytuanta miała zatwierdzić wszystkie uchwały AVNOJ56.

Oustaleniach konferencji jałtańskiej niezwłocznie zostali powiadomieni król Jugosławii Petar II iTito. Obydwie strony, chcąc nie chcąc, musiały się podporządkować zaleceniom zwycięskich mocarstw. Wpołowie lutego 1945 roku Šubašić zczłonkami swojego rządu przybył do Belgradu. Na początku marca król powołał Radę Namiestniczą. Tworzyli ją namiestnicy: Srđan Budisavljević (Serb), Ante Mandić (Chorwat) oraz Dušan Sernec (Słoweniec)57. Wodniesieniu do tego ostatniego Kardelj napisał, że był on

tak samo członkiem reakcyjnych ugrupowań politycznych. Zagorzały unitarysta icentralista przez pewien czas był ministrem wrządzie dyktatury króla Aleksandra. Przez kilka lat był też banem Banowiny Drawskiej, ito wczasie, kiedy przeprowadzano wyjątkowe prześladowania komunistów iinnych sił demokratycznych58.

Mimo to wroku 1943 Sernec przeszedł na stronę komunistyczną, gdzie wkrótce wybrano go na członka SNOS ioddelegowano do AVNOJ59.

Šubašić 5 marca 1945 złożył przed Radą Namiestniczą dymisję swojego gabinetu, aTito rozwiązał swój rząd przed AVNOJ. Dwa dni później proklamowano Demokratyczną Federacyjną Jugosławię (DFJ), aJosip Broz-Tito został premierem Rządu Tymczasowego, który uznały rządy zwycięskiej koalicji: Wielka Brytania, USA iZSRR. Na 27 członków gabinetu tylko 5 nie wywodziło się zNKOJ. WRządzie Tymczasowym Šubašić otrzymał tekę ministra spraw zagranicznych. Wgabinecie tym silną pozycję uzyskali Słoweńcy. Edvard Kardelj został wnim wicepremierem, natomiast Edvard Kocbek objął stanowisko ministra do spraw Słowenii60. Pozycję Kardelja wrządzie najlepiej określił serbski historyk Branko Petranović:

Edvard Kardelj, członek Biura Politycznego KC KPJ, był nie tylko wicepremierem, ale iministrem ds. konstytuanty; stał na czele ministerstwa, które wistniejącej przejściowej sytuacji było jednym znajważniejszych, ponieważ należało przygotować przeobrażenie AVNOJ wTymczasową Narodową Skupsztynę. Zgodnie zzaleceniami przywódców mocarstw na konferencji jałtańskiej należało zorganizować wybory do Skupsztyny Ustawodawczej iprzygotować zarys przyszłej konstytucji61.

Mimo że wDFJ propagowano kult ZSRR iStalina, to Rząd Tymczasowy został uformowany bez konsultacji zMoskwą. Wywołało to ostre protesty Wiaczesława Mołotowa. Towarzyszom radzieckim szczególnie nie podobało się powierzenie teki wicepremiera serbskiemu politykowi emigracyjnemu Milanowi Grolowi (Partia Demokratyczna)62.

Wstępną fazą tworzenia DFJ było powołanie 1 marca 1945 roku przez Titę Jugosłowiańskiej Armii itym samym Naczelny Sztab NOV in POJ przeobraził się wSztab Generalny Jugosłowiańskiej Armii (JA). Pierwszym naczelnikiem Sztabu Generalnego JA został mianowany Arso Jovanović63.

Wroku 1945 słoweńska partyzantka liczyła już około 30 tys. bojowników iwspierana była przez oddziały zinnych części Jugosławii. Od końca kwietnia do 9 maja 1945 roku siły partyzanckie prowadziły końcowe operacje wyzwolenia ziem słoweńskich. Słoweńcy zKrainy Julijskiej moment wkroczenia tam JA na ogół odczuwali jako „podwójne wyzwolenie: od okupacji niemieckiej iod państwa włoskiego”64.

Jugosłowiański marszałek 18 maja 1945 roku zlikwidował Naczelny Sztab Słowenii, pozbawiając tym samym Słoweńców samodzielnych oddziałów partyzanckich. Według Jože Pirjevca „dla Słoweńców był to ciężki cios, przeciwko któremu bezsilnie protestowali iwkońcu go przyjęli, ale nigdy nie przetrawili”65. Niemniej wraz ztymi zmianami 2 marca Tito powołał wielonarodowościową 4. armię JA, której głównym zadaniem miało być wyzwolenie Triestu iIstrii66.

2. Batalia o granice. Początek sporu o Triest

Pomimo że istnienie DFJ miało charakter przejściowy obliżej niesprecyzowanym ustroju wahającym się między monarchią arepubliką, to jednak państwo to posiadało już wyraźny kształt wewnątrzadministracyjny. Fundament DFJ stanowiły federalne jednostki. Federalna Słowenia była jedną znich ito ona dała początek przyszłej republice. Do dzisiaj pozostaje jednak tajemnicą, kto konkretnie iwjaki sposób wyznaczał granice przyszłych republik jugosłowiańskich. Prawdopodobnie dokonał tego Tito wraz zbardzo wąskim gronem współpracowników zkierownictwa KPJ. (Co ciekawe, Edward Kardelj, wbrew wielu oponentom, popierał koncepcję powołania odrębnej republiki Bośni iHercegowiny67).

Według Kardelja Federalna Słowenia miała być czymś wrodzaju Piemontu, wokół którego wprzyszłości połączyłyby się wszystkie ziemie Zjednoczonej Słowenii. Świadczą otym między innymi następujące jego słowa: „Na jugosłowiańską część Słoweńców spadło teraz większe niż kiedykolwiek zadanie pełnienia funkcji macierzy, skupiska wszystkich sił słoweńskiego narodu wwalce ożądania, jakie zostały postawione wroku 1848”68.

Jeżeli chodzi ogranice Słowenii, to na pewno najwięcej mieli tutaj do powiedzenia Kardelj iKidrič. Granica chorwacko-słoweńska wdużej mierze była oparta na rozgraniczeniu Banowiny Drawskiej zBanowiną Chorwacji zroku 1939. Podział Istrii został już przeprowadzony w 1944 roku przez chorwackie isłoweńskie dowództwo partyzanckie69. Oczywiście nie odbyło się to bez tarć. Mianowicie wroku 1943 Kardelj opowiadał się za przyłączeniem do Słowenii większej części Istrii. Napotkał jednak sprzeciw ówczesnego sekretarza KC Komunistycznej Partii Chorwacji Andriji Hebranga, któremu udało się przeforsować linię graniczną na rzece Dragonji70. Relatywnie najłatwiej było zwytyczeniem granicy węgiersko-słoweńskiej, ponieważ przywrócono tam dawną trianiońską granicę. Kwestia granic słoweńsko-włoskiej isłoweńsko-austriackiej była wówczas jeszcze otwarta. Punktem wyjścia stały się tutaj granice zachodnie dawnej Banowiny Drawskiej, które jednak nie satysfakcjonowały jugosłowiańskich komunistów dążących do ich znacznej korekty na korzyść DFJ. Tym samym rozpoczęła się batalia osłoweńskie granice zachodnie.

Dlatego też wiosną 1945 roku wokół kwestii granicy zachodniej DFJ coraz bardziej narastał spór aliancko-jugosłowiański. Wsprawie ustalenia nowych granic Tito dużą nadzieję wiązał zzawartym 11kwietnia 1945 roku wMoskwie układem sojuszniczym jugosłowiańsko-radzieckim. Anglików szczególnie niepokoiło to, że Jugosławia będzie się starała wykorzystać wspomniane porozumienie do włączenia wobręb swoich granic Triestu iKrainy Julijskiej71. Tak też się stało. Wkwestii powojennych granic Jugosławii Biuro Polityczne (BP) KPJ było pewne pełnego poparcia towarzyszy radzieckich. Świadczy otym fakt, że Tito zaraz po powrocie zMoskwy za namową Kardelja rozkazał JA szybkie zajęcie Triestu72. Dążył także do tego, aby do południowej Austrii wkroczyły oddziały Armii Czerwonej (13 kwietnia wojska te zajęły Wiedeń). Komuniści jugosłowiańscy pragnęli również, żeby przyznano im strefę okupacyjną waustriackiej Karyntii. Spekulowano też, czy jest możliwa ofensywa radziecka od strony Austrii wkierunku Adriatyku (Triestu)73.

Mianowicie wnocy z31 kwietnia na 1 maja JA zajęła Triest oraz Gorycję, osiągając tym samym linię rzeki Soczy iwyzwalając całe Przymorze wraz zIstrią. Tito już 1 maja powiadomił głównodowodzącego wojskami alianckimi wobszarze Morza Śródziemnego feldmarszałka Harolda Alexandra ozajęciu tych obszarów. Jednocześnie określił strefę operacyjną JA na linii ujście Soczy Portorosega (Monfalcone) Gorycja Tolmin – Trbiž. Dopiero 2 maja do Triestu dotarł aliancki korpus nowozelandzki generała Bernarda Freyberga74. Od tego momentu de facto rozpoczął się spór owytyczenie przyszłej granicy jugosłowiańsko-włoskiej (Triest).

Edvard Kardelj już po latach uważał, że dużym błędem JA było zaniechanie wysadzenia mostów na Soczy, co uniemożliwiłoby siłom alianckim marsz na Triest75. Niemniej ze wspomnień Kardelja dowiadujemy się, że istniała obawa, że takie rozwiązanie wywołałoby odwrotny skutek idoprowadziłoby do wkroczenia aliantów wrejon Lublańskich Wrót. Terytorialnie obszar ten, obejmujący strefę między alpejską idynarską częścią Słowenii, miał ogromne znaczenie strategiczne dla ewentualnych akcji alianckich wkierunku Austrii, Węgier iChorwacji. Dlatego też „wtakiej sytuacji nie mogliśmy wykluczyć, że Winston Churchill może wywołać konflikt na Soczy, który rozszerzy się na cały obszar Lublańskich Wrót, co dla nas, szczególnie Słoweńców, byłoby katastrofalne”76. Na uwagę zasługuje tutaj to, że 30 kwietnia, awięc wchwili rozpoczęcia operacji triesteńskiej, lider Komunistycznej Partii Włoch (KPW) Palmiro Togliatti wimieniu swojej partii wydał apel do robotników Triestu, aby wspierali oddziały Tity77. Inaczej jednak układały się relacje włosko-jugosłowiańskie na pozostałych obszarach Krainy Julijskiej, gdzie tamtejszy włoski Komitet Wyzwolenia Narodowego (CLN) dążył do przekazania tego obszaru pod okupację anglo-amerykańską78.

WTrieście 6 maja ulokował swoją siedzibę powołany przez SNOS Regionalny Narodowowyzwoleńczy Komitet do spraw słoweńskiego Przymorza iTriestu (Pokrajinski narodnoosvobodilni odbor za Slovensko primorje in Trst, PNOO), który od razu przystąpił do organizowania nowego (słoweńskiego) podziału administracyjnego oraz milicji ludowej iwładz lokalnych Przymorza iTriestu. Poza tym wsamym Trieście utworzono Miejską Radę Wyzwolenia (Mestni osvobodilni svet Trst, MOS)79.

Sojuszniczy kontakt zsiłami alianckimi JA nawiązała także wKaryntii. Tym bardziej że do Klagenfurtu (Celowca) partyzanci wkroczyli już 8 maja80, a16 maja powołano do życia Regionalny Komitet Narodowowyzwoleńczy Karyntii. Wjego skład wchodzili zarówno słoweńscy partyzanci, jak iprzedstawiciele austriackiej lewicy (160 Słoweńców i120 Austriaków)81.

Churchill dążył do zachowania granicy austriacko-jugosłowiańskiej zroku 1937 (sprzed anszlusu Austrii ustalonego wSaint-Germain w1919 roku)82. Takie też stanowisko przedstawił Ticie feldmarszałek Alexander wspecjalnym memoriale z11 maja 1945 roku83. Komuniści jugosłowiańscy jednak łudzili się, licząc na wsparcie ze strony Stalina, który de facto popierał stanowisko brytyjskie84. Według Kardelja radziecki przywódca dążył wówczas przede wszystkim do przejęcia kontroli nad Polską, Czechosłowacją, Węgrami iwschodnimi Niemcami. Dlatego też Stalin: „Austrię pozostawiał zachodnim sojusznikom, aby nie za mocno «napinać łuku». Iwłaśnie postawa, jaką później Stalin zajął wobec słoweńskiej Karyntii, pokazuje, że on wani jednym momencie nie liczył się zAustrią jako częścią sowieckiej «orbity»”85.

To przede wszystkim na skutek postawy towarzyszy radzieckich 19 maja marszałek Tito za pośrednictwem ambasadora RichardaPattersona powiadomił władze Stanów Zjednoczonych, że rząd DFJ wydał rozkaz oddziałom JA, „które znajdują się na północ od granicy austriackiej z1937 roku ina zachód od obszaru Dravogradu, wycofać się do przedwojennej linii granicznej”86.

Niemniej Brytyjczycy dopuszczali ewentualną zmianę granicy zWłochami87, awięc odebranie Włochom obszarów otrzymanych przez to państwo dzięki paktowi londyńskiemu z1915 roku. Tutaj jednak kością niezgody stał się Triest. Wmaju 1945 roku doszło wtej kwestii do ostrego kryzysu między aliantami aDFJ. Jak wspomniano już wyżej, dla komunistów słoweńskich przyłączenie Triestu do Jugosławii było fundamentalnym założeniem ideowym programu Zjednoczonej Słowenii88.

Zdawał sobie ztego sprawę isam Tito, który stanowczo odrzucał żądania aliantów, domagających się przekazania siłom anglo-amerykańskim większości obszaru Krainy Julijskiej (Istrii oraz Przymorza wraz zTriestem, Gorycją iMonfalcone)89. Można zaryzykować tutaj tezę, że Tito swoją polityką reprezentował program Zjednoczonej Słowenii. Mogą świadczyć otym jego słowa: „Anglicy chcą mieć Triest, no my im tego nie oddamy, my nie możemy im tego oddać (...). Triestu wżadnym wypadku nie możemy im odstąpić, Anglicy korzystają zportu ito im wystarczy”90.

Na wszystkich opanowanych przez JA obszarach jugosłowiańscy komuniści zaprowadzali własny porządek91. Po zajęciu Triestu przystąpiono tam do wprowadzania władzy ludowej. Niemal na całym obszarze Krainy Julijskiej zajętej przez JA były wówczas widoczne wielkie napisy wjęzyku słoweńskim: „Trst je naš! Gorica je naša! Živel Tito! Tujega nočemo, svojega ne damo!”. Edvard Kardelj, który pojawił się wmieście zaraz po oswobodzeniu, już 5 maja meldował Ticie, że wśród Słoweńców wTrieście, Gorycji icałym Przymorzu zapanował „ogromy entuzjazm za Jugosławią”92.

Wwywiadzie udzielonym wmaju 1945 roku agencji Tanjug Kardelj stwierdził:

Jugosławia stawia żądania, aby te obszary [Triest, Przymorze, Istria – P.Ż.], aitakże słoweńska część Karyntii ijeszcze inne obszary naszych terytoriów, które pod koniec wojny znajdowały się poza granicami starej Jugosławii, przyłączono do nas. My nie żądamy niczego cudzego, tylko etnicznej granicy. (...) Aż 35% populacji narodu słoweńskiego zostało poza jugosłowiańskimi granicami, ito najwięcej wramach Włoch93.

Zarówno Amerykanie, jak iBrytyjczycy akcję JA wKrainie Julijskiej iKaryntii wiązali zszerszymi planami ekspansjonistycznymi Jugosławii na Bałkanach. Szczególnie obawiano się równoległego zajęcia Salonik przez oddziały Tity. Dlatego też już na początku maja 1945 roku prezydent Harry Truman rozważał możliwość akcji sił feldmarszałka Alexandra przeciwko JA94.

Również Churchill stanowczo dążył do wyparcia sił jugosłowiańskich zKrainy Julijskiej. Najważniejsza okazała się kwestia sprawowania kontroli nad Triestem. Wrelacjach aliancko-jugosłowiańskich doprowadziło to do ostrego sporu (kryzys majowy). Był on otyle niebezpieczny, że groził wybuchem zbrojnego konfliktu między dotychczasowymi sojusznikami. Tym bardziej że premier Wielkiej Brytanii zagroził użyciem siły wstosunku do JA95. Wtej kwestii brytyjscy dowódcy, feldmarszałek Harold Alexander igenerał William Morgan, wywierali także presję bezpośrednio na Titę96.

Ambasador brytyjski wBelgradzie Ralph C. Skrine Stevenson 15 maja 1945 roku złożył marszałkowi Ticie wimieniu swojego rządu notę zawierającą konkretne żądania. Według słów Stevensona zawartych wdokumencie jasno wynika, że Zjednoczone Królestwo „oczekuje, aby rząd jugosłowiański natychmiast zezwolił na nadzór (...) [feldmarszałkowi Alexandrowi – P.Ż.], który musi zająć Triest, Gorycję, Monfalcone iPule, szlak komunikacyjny biegnący przez Gorycję iMonfalcone do Austrii”97. Wodpowiedzi na tę notę Tito odrzucił żądania brytyjskie, stwierdzając, że do czasu konferencji pokojowej rząd DFJ „nie może wyrzec się suwerennego prawa, aby jugosłowiańska armia utrzymała kontrolę nad obszarami do rzeki Soczy, włączając Triest, Gorycję iTržić”. Według Tity JA wyzwoliła te obszary zrąk okupanta, utrzymuje tam porządek, więc „niesprawiedliwe byłoby (...) odebranie jej prawa do wojskowej okupacji Krainy Julijskiej, tym bardziej że jest to obszar wwiększości zamieszkany przez ludność słowiańską”. Poza tym rząd DFJ udostępnił alianckim siłom port wTrieście iszlaki komunikacyjne98.

Winston Churchill także wkwestii Triestu tradycyjnie już wstosunku do Tity stosował wypróbowaną wcześniej metodę presji radzieckiej. Tutaj brytyjski premier za pośrednictwem ambasadora sowieckiego wLondynie Fedora Gusewa bez ogródek skarżył się towarzyszom radzieckim na poczynania Tity. Mianowicie 18 maja żalił się:

Tito wkradł się do Triestu ichce nim zawładnąć. (...) Nie pozwolimy, warknął Churchill, aby kwestie terytorialne załatwiać przez podbój, anie na konferencji pokojowej. (...) Tito nie chce wycofać swoich wojsk zTriestu. Sytuacja wtym rejonie jest bardzo napięta. Armie stoją naprzeciw siebie. Jeśli nie dojdzie do roztropnych działań, wkażdej chwili mogą wyniknąć większe problemy. Triest należy do naszej strefy okupacyjnej ijako port międzynarodowy powinien znajdować się pod włoską flagą. (...) Churchill ponownie zwrócił uwagę na poważną sytuację wrejonie Triestu, dodając, że ze swej strony podjął niezbędne środki wcelu zwiększenia koncentracji sił powietrznych99.

Stanowczość Brytyjczyków była tym większa, że wiedzieli, że Związek Radziecki wtym sporze nie popiera Jugosławii. Stalin nie taił przed Brytyjczykami, że wkwestii Triestu nie zgadzał się zTitą. Zdawało sobie ztego sprawę kierownictwo KPJ. Według spisanej przez Vladimira Dedijera relacji generał Peko Dapčević, były komendant wojskowej administracji JA wKrainie Julijskiej, Istrii, Rijece isłoweńskim Przymorzu, 6 czerwca 1945 roku otrzymał od Tity rozkaz wycofania jugosłowiańskich oddziałów zTriestu. Według Dapčevicia wrozkazie zacytowano telegram Stalina skierowany do Tity. Wtelegramie tym radziecki przywódca nakazał: „Wciągu 48godzin musicie wycofać oddziały zTriestu, bo nie życzę sobie zpowodu sprawy Triestu wchodzić wIII wojnę światową”100. Niewątpliwie był to rezultat dyplomatycznych nacisków, jakie Churchill iTruman wywierali na Stalina, aby ten skłonił Titę do wycofania się JA zKrainy Julijskiej, wtym izTriestu101.

Poza tym kiedy wgrudniu 1944 roku siły brytyjskie rozprawiły się wAtenach zlewicową partyzantką ELAS (Bitwa ateńska dekemvriana), wkierownictwie KPJ niewątpliwie istniała poważna obawa, że na obszarze Krainy Julijskiej, aprzede wszystkim Triestu, Brytyjczycy mogą zastosować podobny wariant. Niepokój był tym większy, że wydarzenia greckie odbyły się przy wyraźnym milczeniu Sowietów102.

Wszystko wskazuje na to, że to właśnie na skutek nacisków zwycięskich mocarstw rząd DFJ musiał ustąpić. Mianowicie 9 czerwca 1945 roku wBelgradzie generał Morgan iArso Jovanović podpisali tak zwane belgradzkie porozumienie owyznaczeniu linii tymczasowego rozgraniczenia między JA asiłami alianckimi wKrainie Julijskiej iIstrii. Na południu biegła ona od północnego wybrzeża Kopru poprzez obszary na wschód od Triestu, Snežane iKomenu. Na północy wytyczona była od wschodnich krańców Gorycji, ponad Banjšką iŠentviškim płaskowyżem, aż do ujścia Idrijcy do Soczy, akończyła się na granicy zAustrią. Obszary na zachód od tej linii podlegały alianckiej administracji wojskowej (strefa A), aterytoria na wschód – jugosłowiańskiej (strefa B). Do strefy alianckiej zostało włączone także miasto Pula. Ustalono również, że wstrefie Azostanie utrzymana cywilna administracja jugosłowiańska. Podpisane porozumienie miało obowiązywać aż do zawarcia traktatu pokojowego103.

Według rosyjskiego historyka Leonida Gibianskiego wstępem do podziału Krainy Julijskiej na strefy wpływów była przeprowadzona 21 lutego 1945 roku wBelgradzie rozmowa Tity zfeldmarszałkiem Alexandrem, wówczas dowódcą wojsk alianckich na Morzu Śródziemnym104. Ze stenogramu tej rozmowy wynika, że już wtedy Tito nie oponował przeciw propozycji Alexandra, aby na obszarach na zachód od przedwojennej granicy włosko-jugosłowiańskiej, wtym iwTrieście, zaprowadzić aliancką administrację wojskową. Miała on tam być obecna aż do czasu formalnego ustalenia granicy. Jugosłowiański marszałek przedstawił jedynie dwie uwagi do tej propozycji: oprócz alianckiej administracji wojskowej powinna istnieć podległa jej cywilna jugosłowiańska administracja, aalianci nie wkroczą na obszar Istrii105. Zrelacji Vladimira Velebita wynika, że Tito przede wszystkim dążył do utrzymania dwóch administracji na obszarze Krainy Julijskiej oraz do niedopuszczenia, aby zarówno wstrefie A, jak iwstrefie B istniała administracja włoska106.

Zkorespondencji Stalina zChurchillem iTrumanem wynika natomiast, że to radziecki przywódca był pomysłodawcą wprowadzenia linii demarkacyjnej wKrainie Julijskiej ina Istrii107.

Spór oTriest iocałą Krainę Julijską miał niewątpliwie wiele wymiarów108. Jednym znich było napięcie, jakie wkwestii przyszłej granicy jugosłowiańsko-włoskiej pojawiło się już pod koniec 1943 roku między KPJ aKPW. Przywódca komunistów włoskich Palmiro Togliatti otwarcie opowiadał się za włoskością Triestu isprzeciwiał się zmianom terytorialnym na korzyść Jugosławii. Edvard Kardelj natomiast na posiedzeniu KC KPS, które odbyło się wlutym 1944 roku, stanowczo stwierdził: „Nie odstąpimy od Triestu, nawet przed włoskim KC, do tej pory nie byliśmy bardziej utwierdzeni wkwestii Triestu”. Ponieważ rozmowy Kardelja zTogliattim nie przynosiły rezultatów, sprawą zajęła się Moskwa. Stojący do niedawna na czele Kominternu Georgi Dymitrow za zgodą Stalina opowiedział się za przyznaniem spornych obszarów Jugosławii. Wobliczu groźby konfliktu zZachodem wsprawie Triestu wmaju 1945 roku Stalin jednak się wycofał ztych ustaleń109.

Niewątpliwie postawa Stalina była najważniejsza, ostatecznie ztego też powodu Jugosławia iSłowenia utraciły Triest. Gdyby nie poparcie Stalina dla żądań Churchilla, Brytyjczykom nigdy nie udałoby się doprowadzić do wycofania JA zTriestu. Tym bardziej że prezydent Stanów Zjednoczonych Harry Truman stopniowo odchodził od koncepcji jakiejkolwiek walki sił anglo-amerykańskich oTriest. Według Vladimira Dedijera amerykański prezydent „myślał, że za Titą stoi Stalin, inie chciał konfliktu ze ZSRR, ponieważ potrzebował wsparcia oddziałów radzieckich wwojnie przeciwko Japonii na Pacyfiku”110.

Chorwacki historyk Ivo Banac uważa, że rezerwę Stalina do roszczeń jugosłowiańskich wywołało przemówienie Tity, które ten wygłosił 26 maja 1945 roku wLublanie. Banac zwraca uwagę, że wlatach późniejszych datę wydania tekstu tego przemówienia zmanipulowano111. Dlatego też większość źródeł określa jego wygłoszenie na 27 maja. Zkolei wkronice miasta Lublany zaznaczono, że wspomniane przemówienie Tity nastąpiło 26 maja112.

Wprzemówieniu tym Tito oświadczył: „my żądamy, aby każdy był gospodarzem na swoim; my nie chcemy płacić cudzych rachunków, my nie chcemy być kartą przetargową (...), my nie chcemy więcej być zależni od kogokolwiek”113. Towarzysze radzieccy uznali to za przejaw zbytniej samodzielności Tity114. Ato zkolei wywołało uStalina chęć poskromienia jugosłowiańskiego przywódcy, czego konsekwencją stało się żądanie wycofania JA zTriestu.

Nieprzypadkowo też 27 maja moskiewska „Prawda” opublikowała artykuł J. Wiktorowa zatytułowany Okwestii triesteńskiej. Wtekście tym autor przedstawił stanowisko władz radzieckich, które uznawały zajęcie Triestu przez JA za sytuację tymczasową, wymagającą rozwiązania przez konferencję pokojową115.

Zdaniem Banaca Stalin obawiał się także, że jugosłowiańskie pretensje do austriackiej Karyntii mogą zagrozić prosowieckiemu rządowi Karla Rennera wWiedniu116. Dlatego też Sowieci nie chcieli poprzeć jugosłowiańskich roszczeń terytorialnych wstosunku do Austrii117. Według Vladimira Dedijera Stalin kwestię Karyntii traktował jako kartę przetargową wnegocjacjach zaliantami dotyczących przyznania ZSRR części „własności niemieckiej wAustrii”118. Mimo to zarówno kierownictwo KPS, jak iKPJ ciągle wówczas wierzyły wpoparcie ZSRR. Niemniej zdawano sobie sprawę, że towarzysze radzieccy mają swoje interesy. Świadczą otym między innymi słowa Kidriča: „Związek Radziecki jest naszym jedynym opiekunem iprzyjacielem, ale iwstosunku do zachodnich aliantów trzeba prowadzić właściwą politykę”119.

Przemówienie Tity wLublanie spotkało się zostrą reakcją ambasadora ZSRR wJugosławii Iwana Wasiljewicza Sadczikowa. Ztego wystąpienia Tito 5 czerwca 1945 roku Kardelj tłumaczył się Sadczikowi. Według raportu Sadczikowa przesłanego do Moskwy

Kardelj otwarcie poddał krytyce przemówienie Tity ipowiedział, że może to mieć poważne konsekwencje dla nich idlatego będą się starali uniknąć podobnych oświadczeń. ZSRR ma prawo do otwartej krytyki podobnych stwierdzeń. Itaka krytyka będzie im służyć. Kardelj poprosił mnie, aby przekazać wam [Mołotowowi i Stalinowi – P.Ż.] swoją wdzięczność za krytykę wdobrym momencie. Powiedział, że to przyczyni się do poprawy ich pracy120.

Według Ivo Banaca Kardelj przeciwstawił się wówczas Ticie121. Moim jednak zdaniem słoweński przywódca próbował jedynie „udobruchać” stronę radziecką, zwodząc ją pustymi frazesami122. Świadczy otym chociażby treść przemówienia Kardelja, które ten wygłosił 12 czerwca wLublanie. Stwierdził on wnim między innymi: „Nieliczny naród słoweński jest pierwszym wEuropie, któremu odmawia się bycia gospodarzem na swojej ziemi”123. Poza tym wkwestii lublańskiego przemówienia Tity Kreml uznał „wyjaśnienia towarzysza Kardelja za niezadowalające”124.

Już po latach Kardelj wspominał, że wobec braku poparcia ze strony towarzyszy radzieckich kierownictwo KPJ obawiało się brytyjskiego ataku zbrojnego, który skoncentrowany byłby nie tylko na zajęciu Triestu, ale także Lublany iZagrzebia125. Wkroczenie sił alianckich do tych miast umożliwiłoby tamtejszym ruchom antykomunistycznym przejęcie władzy126.

Oddziały JA opuściły strefę A12 czerwca 1945 roku. Tym samym zakończyło się 40-dniowe panowanie Jugosłowian nad Triestem iGorycją (zachodnią częścią Krainy Julijskiej)127.

Jugosławia 20 czerwca 1945 roku zawarła zsiłami anglo-amerykańskimi tak zwane devinskie porozumienie, które potwierdzało belgradzkie porozumienie ilinę demarkacyjną, określaną od tego momentu jako linia Morgana. Dzieliła ona Krainę Julijską na strefę A(Allied Military Government) istrefę B (Administracja Wojskowa JA)128.

Na obradującej wPoczdamie między 17 lipca a2 sierpnia 1945 roku konferencji wielkich mocarstw ustalono, że przygotowaniem projektów przyszłych traktatów zajmie się specjalnie wtym celu powołana Rada Ministrów Spraw Zagranicznych (RMSZ)129.

Tymczasem na spornych słoweńsko-włoskich obszarach komuniści zaczęli się organizować. Już wczerwcu 1945 roku doszło do porozumienia między KPS aKPW wsprawie ustanowienia na obszarach stref AiB Krainy Julijskiej jednej organizacji partyjnej – Komunistycznej Partii Julijskiej Krainy (KPJK). Wsierpniu 1945 roku odbył się kongres KPJK, na którym wybrano kierownictwo iustalono program. Pierwszym sekretarzem generalnym partii został Boris Kraigher, który funkcję tę sprawował do lipca 1946 roku, kiedy to zastąpił go Branko Babič. Program KPJK wswoich głównych założeniach zakładał zwalczanie pozostałości faszyzmu oraz opowiadał się za przyłączeniem całej Krainy Julijskiej do Jugosławii. KPJK cieszyła się dużym poparciem wśród miejscowych komunistów zarówno narodowości włoskiej, jak isłoweńskiej. KPW zarzucała jednak KPJK wykonywanie poleceń KPJ/KPS, co wywoływało konflikty. Mimo że KPJK działała legalnie wcałej Krainie Julijskiej, to jej funkcjonowanie różniło się wkażdej ze stref. Mianowicie wstrefie B była ona partią rządzącą, wstrefie Anatomiast jedną zkilku partii130.

Wstrefie Aalianci zaczęli zaprowadzać swoje własne porządki, co strona jugosłowiańska uważała za naruszenie porozumienia Morgan–Jovanović. Władzom DFJ nie podobało się między innymi to, że alianci stopniowo ograniczali funkcjonowanie jugosłowiańskiej administracji cywilnej (wtym PNOO). Poza tym rozwiązano tam lokalną milicję ludową ipowołano policję składającą się wwiększości zdawnych włoskich karabinierów. Jednocześnie zostało przywrócone prawodawstwo sprzed 1943 roku itym samym uniemożliwiono funkcjonowanie sądom ludowym131.

Wówczas to komuniści jugosłowiańscy, aszczególnie największy rzecznik idei Zjednoczonej Słowenii wKPJ Edvard Kardelj, stopniowo zaczęli sobie zdawać sprawę, że obszary te mogą zostać utracone. Zarówno dla Edvarda Kardelja, jak ijego towarzyszy zkierownictwa KPS najważniejszy był Triest. Według tych planów Triest miał się stać wielkim portem ioknem na świat Słowenii132. Wdrugiej połowie 1945 roku koncepcja ta wydawała się jednak coraz bardziej odległa. Mianowicie 18 września 1945 roku Kardelj pod naciskiem Mołotowa na konferencji Rady Ministrów Spraw Zagranicznych wLondynie (11 września–2 października) zaproponował, aby Triest wramach Jugosławii stał się odrębną jednostką federacyjną133. Wkręgach jugosłowiańskich koncepcję tę stopniowo zaczęto coraz bardziej rozbudowywać. Świadczą otym słowa samego Kardelja pochodzące zjego oficjalnej wypowiedzi opublikowanej na łamach belgradzkiej „Borby” 6 października 1945 roku:

rząd Demokratycznej Federacyjnej Jugosławii uznaje fakt, że Triest, po pierwsze, jest miastem zwiększością włoskich mieszkańców, po drugie, to wielki port, którym są zainteresowane iinne państwa. Ztego też powodu nasz rząd zajął stanowisko, aby Triest otrzymał status federalnej jednostki wJugosławii. WTrieście zostanie utworzony wolny port zarządzany przez wszystkie zainteresowane państwa. (...) Triesteńskim Włochom byłaby zagwarantowana pełna swoboda narodowego rozwoju (...). [Triest – P.Ż.] wraz z[włoskimi – P.Ż.] instytucjami oświatowymi stałby się centrum mniejszości włoskiej wJugosławii134.

Zchwilą opuszczenia przez JA strefy Ana obszar ten zaczęli napływać słoweńscy ichorwaccy emigranci. Ich celem było organizowanie tam oporu przeciwko titowskiej Jugosławii. Działalność słoweńskich emigrantów wstrefie Asprowadzała się przede wszystkim do upowszechniania wrogiej propagandy na temat DFJ. Między innymi przedstawiono Kardelja jako największego słoweńskiego zdrajcę izbrodniarza. We wrześniu 1945 roku przez dziesięć dni wTrieście przebywał Miha Krek. Zgrupowana wokół niego grupa słoweńskich polityków marzyła wówczas opowołaniu wokół Triestu czegoś na kształt słoweńskiej antykomunistycznej enklawy. Już wczerwcu 1945 roku Krek „wrozmowach zaliantami zamienił hasło Triest do Słowenii na Słowenia do Triestu”. Pobyt Kreka wTrieście nie przyniósł jednak żadnych rezultatów135.

Wroku 1945 słoweńska opozycja była już od dłuższego czasu sparaliżowana ito nie tylko terrorem komunistów, ale także własną niemocą ibrakiem inicjatywy136.

3. Likwidacje

Na początku maja 1945 roku przez Słowenię wkierunku brytyjskiej strefy okupacyjnej wycofywała się niemiecka Grupa Armii E pod dowództwem generała Alexandra Löhra. Wtym samym kierunku co Niemcy podążały różnego rodzaju formacje kolaboracyjne. Byli to przede wszystkim chorwaccy ustasze idomobrani, serbscy iczarnogórscy czetnicy oraz kozacy. Wucieczce tej uczestniczyły także oddziały SNV isłoweńscy czetnicy. Formacje te poddały się armii brytyjskiej wKaryntii 12 i13 maja. Brytyjczycy jeńców słoweńskich zgromadzili głównie wmiejscowości Viktring (Vetrinj) pod Klagenfurtem. Już jednak 14 maja generalne dowództwo brytyjskie podjęło decyzję oprzekazaniu znajdujących się wKaryntii jeńców „narodowości jugosłowiańskiej służących wniemieckich siłach” oddziałom Tity. Według danych brytyjskich wsumie przekazano stronie jugosłowiańskiej 26 336 osób (12 196 Chorwatów, 8260 Słoweńców, 5480 Serbów, 400 Czarnogórców)137.

Wszystkie grupy jenieckie, zarówno te przekazane przez aliantów, jak ite przechwycone na terenie Jugosławii, podlegały „opiece” Oddziałów Ochrony Narodu (OZNA) iKorpusowi Narodowej Obrony Jugosławii (KNOJ). Nie jest już obecnie tajemnicą, że formacje te od maja do sierpnia 1945 roku dokonały masowych egzekucji jeńców. Do dzisiaj nie zostały zlokalizowane ani przebadane wszystkie mogiły imiejsca straceń138. Plutony KNOJ likwidacji dokonywały nie tyle na terenie południowej Austrii (najbardziej znane miejsce to Bleiburg)139, ale przede wszystkim wsamej Słowenii (między innymi w Barbara rov, Téharje)140. Największym miejscem straceń słoweńskich domobranów jest Kočevski Rog. Według szacunków profesora Božo Repe wsumie zginęło około 13 500 członków „antypartyzanckiego obozu” narodowości słoweńskiej141. Na obszarze całej Jugosławii to właśnie Słowenia stała się miejscem likwidacji największej liczby wojsk kolaboracyjnych142.

Wcześniej tylko część żołnierzy „antypartyzanckiego obozu” zdecydowała się skorzystać z„pewnego rodzaju amnestii”, jaką 30 sierpnia 1944 roku ogłosił Tito („Ostatnie wezwanie wszystkim zabłąkanym sługusom okupanta”). Obowiązywała ona do 15 września izapowiadała, że po tej dacie będą oni sądzeni jako narodowi zdrajcy143.

Bardzo wymowny wydaje się tutaj ogłoszony wpaździerniku 1944 roku apel Kardelja zatytułowany „Zamknięte drzwi” (Zaprta vrata). Wtekście tym Kardelj odniósł się do wszystkich tych, którzy zdradzili swój naród inie skorzystają zamnestii. Zapowiadał, że słoweński naród także będzie postępował znimi jak ze zdrajcami144.

Zdaniem słoweńskiego badacza nieznanych mogił Mitji Ferenca to Kardelj był inspiratorem masowych likwidacji. Według historyka wskazuje na to między innymi zachowana depesza Kardelja do Kidriča z25 czerwca 1945 roku, zawierająca słowa:

Najpóźniej wciągu trzech tygodni będą rozwiązane Trybunały Ludowe, sądy wojskowe będą sądzić tylko wojskowe osoby, wszystkie inne przejmą sądy powszechne. Ogłoszona zostanie nowa amnestia. Nie macie teraz żadnego powodu, by być tak honorowi wczyszczeniu jak dotychczas145.

Jože Dežman, przewodniczący Komisji Rządu Republiki Słowenii do spraw nieznanych mogił, uważa natomiast, że masowe likwidacje nakazał Tito146. Odpowiedzialność jugosłowiańskiego marszałka za wspomniane egzekucje potwierdza także słoweński historyk Jože Pirjevec, autor najlepszej jak dotąd biografii Josipa Broza-Tito147.

Generalnie nie zachowały się żadne dokumenty stwierdzające, że likwidacje przeprowadzono na bezpośredni rozkaz Tity. Niemniej wielu badaczy dopatruje się dowodu na zainspirowanie tego procederu przez jugosłowiańskiego marszałka wjego słowach wypowiedzianych podczas przemówienia wygłoszonego wLublanie 27 maja 1945 roku148:

Jeżeli chodzi otych zdrajców, którzy znaleźli się wobrębie naszego kraju, poszczególnie dla każdego narodu − to już jest sprawa przeszłości. Ręka sprawiedliwości, ręka zemsty naszego ludu wogromnej większości już ich dosięgła itylko jedna ich mała część zbiegła znaszego kraju pod skrzydła protektora149.

Zjednej strony według wspomnień Milovana Đilasa: „Ticie się wtym przemówieniu «wymsknęło» isam przyznaje, że zostały wymordowane kontrrewolucyjne grupy (...). Wówczas masowe likwidacje nie były tak ukrywane, były «naturalne» i«logiczne»”. Dlatego też, jak pisze Đilas, wkwestii likwidacji Stalin stawiał za wzór Titę polskim komunistom: „Tito to zuch. On nie ma problemu zwrogami, wybił ich wszystkich”150.

Zdrugiej zaś strony Milovan Đilas (Wartime, 1977) nie ukrywa, że sam uczestniczył wpodejmowaniu decyzji olikwidacjach. Slavko Goldstein, analizując wspomnienia Đilasa, uważa, że decyzje olikwidacji podjęło kolegialnie ścisłe kierownictwo ówczesnej Jugosławii151. Tworzyli je Kardelj, Aleksandar Ranković Marko/Leka, Đilas iTito, którego stanowisko było decydujące.

Bardzo ciekawa wydaje się tutaj relacja jednego zorganizatorów likwidacji, byłego zastępcy szefa ekspozytury OZN-y wMariborze Zdenko Zavadlavy: „Rozkaz przyszedł zgóry, awiadomo, kto był na górze. Powiedziano nam: «Wrogów zabijajcie bez sądu, ponieważ rewolucja jeszcze trwa»”. Jednocześnie Zavadlava, opisując okoliczności likwidacji jeńców, zwraca uwagę, że wewnątrz samej jugosłowiańskiej OZN-y: „mieliśmy umowę, że każdy zabija swoich. My Słoweńcy swoich, aChorwaci iSerbowie swoich. Przykładowo wKočevskim Rogu my wybiliśmy swoich słoweńskich domobranów, aSerbowie (...) grupy nedičewców iljotičewców (czetników)”152.

Jasper Ridley, brytyjski biograf Josipa Broza-Tito, sugeruje natomiast, że nie można oskarżać Tity oinspirowanie masowych egzekucji. Wprost przeciwnie, jugosłowiański marszałek zdaniem badacza chciał tego uniknąć iwtym celu wydał 14 maja 1945 roku rozkaz JA nakazujący zapobieganie „zabijaniu jeńców wojennych” oraz przekazywanie zbrodniarzy wojennych sądom wojskowym153. Wpraktyce jednak rozkaz ten nie tyle doprowadził do zaniechania likwidacji, co ograniczył ich zakres. Wkonsekwencji większość jeńców nie została rozstrzelana wmasowych egzekucjach. Wielu znich zostało skazanych na prawdziwą golgotę wspecjalnie dla nich zorganizowanych wyrafinowanych tak zwanych drogach krzyżowych, czyli marszach śmierci154.

Partyzanci, dokonując masowych likwidacji, uważali to za akt swoistej zemsty na zdrajcach narodu, którzy kolaborowali zokupantem idopuszczali się licznych zbrodni wojennych155. Zwycięzcy, stosując przy tym barbarzyńskie prawo zbiorowej odpowiedzialności, dopuszczali się także mordów na rodzinach członków wrogiej armii. Poza tym przywództwo komunistyczne zapewne traktowało egzekucję jako sposób na oczyszczenie kraju zczłonków ewentualnej opozycji.

Historycy do dzisiaj nie mogą ustalić liczby jeńców wymordowanych przez partyzantów. Badająca ten problem chorwacka historyczka Martina Grahek-Ravančić doszła do wniosku, że wsumie Bleiburg imarsze śmierci pochłonęły około 70 tys. istnień156. Jože Pirjevec natomiast przyjmuje, że 30 tys. jeńców znalazło się wrękach brytyjskich przed przekazaniem ich partyzantom. Generalnie słoweński historyk liczbę wszystkich jeńców, którzy wmaju 1945 roku dostali się do niewoli jugosłowiańskiej, oszacował następująco: 125 tys. kolaboracyjnych żołnierzy i280 tys. niemieckich żołnierzy157.

Jak zauważył serbski historyk Kosta Nikolić, wpowojennej Jugosławii ofiary likwidacji „były systematycznie wymazywane zpamięci zbiorowej. (...) Masowe mogiły były dewastowane, przysypywane, niszczone”158.

Według szacunków lublańskiego Instytutu Historii Najnowszej na terenie Słowenii druga wojna światowa pochłonęła 89 404 istnień (6% populacji), przy czym 35717 osób to ofiary wśród ludności cywilnej. Jeżeli chodzi osłoweńskie formacje zbrojne, to najwięcej zginęło partyzantów (27135) idomobranów (13406). Dane te obejmują zarówno ofiary działań wojennych, jak ipóźniejszych rozliczeń (kwiecień 1941–styczeń 1946)159.

4. Federalna Słowenia w komunistycznej Jugosławii

WAjdovščinie 5 maja 1945 roku SNOS powołał pierwszy słoweński rząd narodowy Federalnej Słowenii zBorisem Kidričem jako premierem. Słoweński rząd 10 maja, czyli następnego dnia po oswobodzeniu Lublany, przeniósł tam swoją siedzibę160.

Według Kidriča naczelnym zadaniem politycznym rządu jest rozwój gospodarczy Słowenii. Wtym celu nie tylko wSłowenii, ale także wcałej Jugosławii państwo przede wszystkim dążyło do przejęcia środków produkcji oraz uzyskania kontroli nad transportem, bankowością ihandlem. Ponieważ nie było jeszcze Tymczasowej Skupsztyny, ustawy wydawało Prezydium AVNOJ. Zpunktu widzenia gospodarczego dla komunistów najważniejsze były trzy ustawy: Ustawa oodebraniu wojennej własności uzyskanej wczasie wrogiej okupacji161, Ustawa okonfiskacie majątku162, Ustawa oprzejęciu wrogiej własności163.

Dla odbudowy gospodarki kraju jedną zistotniejszych kwestii wydawało się wprowadzenie jednolitej waluty – dinara. Już 5 kwietnia 1945 roku Prezydium AVNOJ uchwaliło Ustawę owycofaniu zobiegu iwymianie okupacyjnych walut. Na obszarze Słowenii dokonano wymiany między 30 czerwca a9 lipca 1945 roku. Całą operację przeprowadził Walutowy Zakład Słowenii (Denarni zavod Slovenije)164.

Cała Jugosławia wyszła zwojny ogromnie zniszczona. Jeżeli chodzi oFederalną Słowenię, to materialne szkody zostały wycenione na ponad 1,867 mld amerykańskich dolarów, ztego ponad 142 mln to straty poniesione przez słoweński przemysł. Dlatego też pierwszą fazą rozwoju gospodarczego stała się odbudowa przemysłu, do której przystąpiono już latem 1945 roku. Wsierpniu 1945 roku Ministerstwo Przemysłu iGórnictwa przedstawiło Program modernizacji iodbudowy Słowenii. Najpierw przystąpiono do uruchomienia hydroelektrowni iprzeprowadzenia elektryfikacji kraju. Rozpoczęto także wydobycie wkopalniach, uruchomiono działalność zakładów tekstylnych. Budowano drogi itrakcje kolejowe. Na odbudowę Walutowy Zakład Słowenii udzielał specjalnych preferencyjnych kredytów165.

Latem 1945 roku na obszarze całej Jugosławii rozpoczęła się kampania wyborcza przed jesiennymi wyborami do Skupsztyny Ustawodawczej. Oczywiście komunistów zobligowało to do zwarcia szyków166.

Wdniach 15–16 lipca 1945 roku odbył się wLublanie Pierwszy Kongres OF Słowenii167, na którym potwierdzono dominującą rolę KPS oraz opowiedziano się za „ludową demokracją” iza funkcjonowaniem Słowenii wfederacyjnej Jugosławii na zasadzie „braterstwa ijedności”. Uznano także, iż dla nowego państwa wzorem powinien być Związek Radziecki. Potępiono „wrogów narodu” iprzyznano OF jedyne moralne prawo do politycznego reprezentowania narodu słoweńskiego, co było zapowiedzią wprowadzenia systemu jednopartyjnego („homogenność słoweńskiej sceny politycznej”)168.

Mimo że DFJ formalnie reprezentowała system wielopartyjny, to jednak komuniści uznawali go za przejściowy, stwarzając jedynie pozory wspierania pluralizmu169. Temu ostatniemu celowi służyło powołanie Frontu Ludowego Jugosławii (Ljudska fronta Jugoslavije, LFJ), czyli koalicji ugrupowań politycznych uznających przewodnictwo KPJ. Kongres organizacyjny LFJ odbył się 5–7 sierpnia 1945 roku wBelgradzie. Spośród ugrupowań słoweńskich główną rolę wLFJ odgrywał OF170. Wtrakcie obrad Josip Vidmar oświadczył, że OF jest przykładem na to, że inne partie są ludowi niepotrzebne171. Wskali całej DFJ Słowenia stała się najbardziej zdominowaną przez komunistów republiką. Podobnie jak wcałej Jugosławii komuniści wSłowenii pozornie sprawiali wrażenie, że do wyborów wkraju nie rządzi KPS, lecz LFJ iOF172. Pomysłodawcą tego manewru okazał się „główny ideolog nowego systemu politycznego” Edvard Kardelj173. Ideologiczna myśl przewodnia kongresu LFJ była podobna do tej zkongresu OF. Zarówno LFJ, jak iOF przykładały dużą wagę do związków zawodowych, polityki socjalnej ipraw kobiet. Pojawiła się jednak znacząca różnica wstrukturze tych dwóch organów. Mianowicie OF była już wówczas monolitem, aLFJ miała charakter koalicyjny. Przejawiało się to między innymi tym, że na kongresie LFJ uwidoczniły się rozbierzności stanowisk delegatów ipolemiki. Zresztą delegaci słoweńscy wpewien sposób krytykowali heterogenność LFJ, stawiając za wzór homogenność OF174.

Jak słusznie zauważył słoweński historyk Aleš Gabrič:

Pomimo błędów izbrodni nowych władz należy tutaj wziąć pod uwagę fakt, że rządząca OF, której w1945 roku głównym elementem było ścisłe kierownictwo KPS, cieszyła się jednak szerokim poparciem społecznym. Panowała euforia końca wojny, ostatecznie słoweńscy żołnierze byli wTrieście iCelowcu, ito jako członkowie zwycięskiej koalicji antyfaszystowskiej, amarzenie oZjednoczonej Słowenii wydawało się bardzo osiągalne175.

Mimo zapewnień owprowadzeniu wkraju pełnej demokracji komuniści jugosłowiańscy nie zamierzali oddawać władzy. Wszeregach KPJ jednym znajgorliwszych zwolenników szybkiego zaprowadzenia władzy ludowej według modelu sowieckiego był Edvard Kardelj. On to już wsierpniu 1944 roku opracował plan przejęcia przez OF wszystkich najważniejszych obszarów funkcjonowania państwa wSłowenii. Dotyczyło to nie tylko administracji ifinansów, ale także gospodarki, kultury, oświaty imediów. Plan ten obejmował szeroko pojętą odbudowę kraju. Komunistom dominującą pozycję wDFJ zapewniała pełna kontrola nad służbą bezpieczeństwa iwojskiem176. Poza tym 23 maja 1945 roku cały obszar Słowenii został objęty wojskową administracją 4. armii JA. Administrację tę tworzyli przede wszyscy oficerowie słoweńskich oddziałów partyzanckich177. Jak słusznie zauważyła słoweńska historyczka Jera Vodušek Starič, po wyzwoleniu Belgradu „Kardelj był głównym projektantem” nowego państwa178.

Wiosną 1945 roku OF stopniowo zaczęła przejmować od JA zarząd lokalny nad poszczególnymi rejonami Słowenii. Wcelu powołania rzeczywistych struktur administracji wlipcu isierpniu 1945 roku przeprowadzono wybory do Narodowowyzwoleńczych Komitetów. Oczywiście wszyscy kandydujący byli członkami OF179.

Na fakt, że komuniści przygotowują się do przejęcia pełnej władzy wJugosławii, zwrócił uwagę Churchill już na konferencji wPoczdamie. Brytyjski premier zarzucił wówczas jugosłowiańskim komunistom nieprzestrzeganie ustaleń konferencji jałtańskiej: „nie ma ustawy owyborach, rada zgromadzenia nie została rozszerzona, postępowanie sądowe nie zostało przywrócone, administracja Tity jest kontrolowana przez utworzoną przez niego policję partyjną, prasa także jest kontrolowana”180. Churchill postulował, aby wPoczdamie przywódcy zwycięskich mocarstw wymusili na jugosłowiańskich komunistach „urzeczywistnienie” ustaleń zJałty. Ostatecznie jednak usiłowania te spełzły na niczym, ponieważ zarówno Stalin, jak iTruman uważali kwestię Jugosławii za drugorzędną iuznali, że mimo uchybień ustalenia jałtańskie są tam przestrzegane181.

Zapewne wodpowiedzi na pretensje Churchilla między 7 a10 sierpnia 1945 roku wBelgradzie odbyło się trzecie posiedzenie AVNOJ, wtrakcie którego, zgodnie zustaleniami porozumienia Tito–Šubašić, AVNOJ przekształciło się wTymczasową Ludową Skupsztynę DFJ, poszerzoną oposłów przedwojennych niesplamionych kolaboracją. Do 336 delegatów AVNOJ zostało dokooptowanych 36 posłów przedwojennych. Wśród nich było trzech Słoweńców zlisty Jugosłowiańskiej Radykalnej Wspólnoty182: Juraj Koce, Franc Snoj iIvan Štrinc. Mimo tego zabiegu nowy parlament został zdominowany przez osoby popierające KPJ183.

Zgodnie zkoncepcją Kardelja KPJ, posługując się forpocztą LFJ, przygotowywało się do sfałszowania wyborów iwprowadzenia „dyktatury proletariatu” na wzór sowiecki. Zadanie to wydawało się relatywnie proste, ponieważ opozycja była rozbita lub skompromitowana kolaboracją. Poza tym komuniści wistocie kontrolowali wszystkie resorty, co dawało im bezwzględną przewagę. Rząd DFJ tak naprawdę był tylko władzą na pokaz. Jak słusznie zauważył chorwacki historyk Dušan Bilandžić:

Praca niekomunistycznych ministrów była blokowana. Miesiącami nie odbywały się posiedzenia tego rządu, ajego ministerstwa, szczególnie spraw wewnętrznych oraz obrony, itak bez tych posiedzeń pracowały „pełną parą”. Ato dlatego, że polityka była kreowana wKomitecie Centralnym KPJ iwprowadzana wżycie przez partyjne kanały. Inicjatywy niekomunistycznych polityków wTymczasowej Skupsztynie Narodowej blokowane były głosowaniem większościowym184.

Ze swojej pozycji figuranta wrządzie DFJ doskonale zdawał sobie sprawę minister Kocbek: „byłem nieszkodliwy wBelgradzie idaleko od Lublany, gdzie mogłem być szkodliwy”185.

Świadomość fikcji demokracji skłoniła króla Petara II do odwołania Rady Namiestniczej 8 sierpnia 1945 roku. Akt ten był jedynie bezskuteczną próbą zademonstrowania sprzeciwu186.

Na posiedzeniu Tymczasowej Ludowej Skupsztyny 21 sierpnia wtrakcie debaty nad przyszłą konstytucją Savko Dukanacwimieniu serbskiej Partii Demokratycznej zakwestionował dwuizbowy system parlamentu oraz prawo Czarnogóry, Macedonii, Bośni iHercegowiny do własnej federalnej jednostki. (Innymi słowy, powstanie tych jednostek automatycznie skurczyłoby granice Serbii izmniejszyło liczbę jej posłów wdwuizbowym parlamencie Jugosławii). Stanowisko to spotkało się ze stanowczą repliką ministra do spraw konstytuanty Kardelja, który między innymi stwierdził: „ci, którzy odrzucają dwuizbowy system naszej konstytucji, nie są szczerzy, kiedy mówią, że są za federacją”. Według ministra tylko federalizm może rozwiązać problem narodowościowy wJugosławii187. Wdebacie tej zabrał głos również Boris Kidrič, który wimieniu OF poparł projekt konstytucji przedstawiony przez rząd DFJ istwierdził: „My chcemy takiej Jugosławii, walczyliśmy za taką Jugosławię izawsze będziemy jej bronić iobronimy taką Jugosławię”188.

Jednym znajważniejszych aktów prawnych Tymczasowej Ludowej Skupsztyny było uchwalenie 23 sierpnia 1945 roku Ustawy oreformie agrarnej ikolonizacji. Aktem tym nowe władze chciały zyskać poparcie biedniejszej warstwy chłopskiej. Należy tutaj przypomnieć, że ówczesna Jugosławia w80% była krajem rolniczym iwwiększości społeczeństwa panował tam ogromny głód ziemi. Główny etap wdrażania reformy rolnej nastąpił wroku 1946. Na obszarze Słowenii były to przede wszystkim konfiskata ziemi należącej do Niemców ikolaborantów, nacjonalizacja obszarniczych majątków ziemskich oraz gruntów należących do banków iKościoła katolickiego. Zgodnie zupowszechnianym hasłem „ziemia temu, kto ją uprawia” 49% tak pozyskanych areałów Fundusz Ziemi rozdzielił chłopom bezrolnym. Pozostała natomiast część gruntów (51%, głównie lasów) stała się własnością państwa ibyła zarządzana wramach spółdzielni chłopskich iprzedsiębiorstw państwowych189.

Tymczasowa Ludowa Skupsztyna uchwaliła 21 i22 sierpnia 1945 roku Prawo oSkupsztynie Ustawodawczej oraz ordynację wyborczą. Wybory wyznaczono na 11 listopada 1945 roku. Ordynacja wyborcza zakładała głosowanie wramach jednej listy LFJ, co posłowie opozycyjni odebrali jako naruszenie uczciwości iwolności wyborów190. Komuniści wogóle nie brali pod uwagę tych protestów. Dla nich partie opozycyjne były „wrogiem ludu”, aich działalność opierała się na „szpiegowsko-subwencjonowanej podstawie”191.

Komuniści we wszelki możliwy sposób blokowali działalność partii opozycyjnych. Sprowadzało się to między innymi do rozbijania prób jej konsolidacji isabotowania wszelkich wyborczych akcji propagandowych. Zarówno niekomunistyczni członkowie rządu, jak idziałacze opozycji bardzo szybko zdali sobie sprawę, że wtakiej sytuacji nie ma szans na uczciwe wybory. Wproteście przeciwko łamaniu ustaleń porozumienia Tito–Šubašić 20 września do dymisji podał się wicepremier Grol, a8 października ze swojej funkcji zrezygnował sam Ivan Šubašić192.

Po tej ostatniej dymisji kierownictwo nad MSZ DFJ objął osobiście Tito (funkcję tę pełnił do 1 lutego 1946 roku), aKardelj wKC KPJ był odpowiedzialny za nadzór polityki zagranicznej Jugosławii193.

KPS, przygotowując się do wyborów, przede wszystkim przystąpiła do konsolidacji szeregów, co było zgodne zlinią polityczną KPJ. KPS zaczęła występować pod swoim imieniem, nie kryjąc się pod skrzydłami OF. Kidrič określił ten kierunek jako ochronę OF przed „sekciarstwem”. Poza tym komuniści rozpoczęli tak zwaną redukcję, czyli czystkę na różnego rodzaju stanowiskach zosób dla siebie niewygodnych. Związane to było zrozbudową organizacji partyjnych w