Scenopisarskie aplikacje i programy ebook

WSTĘP

Bez scenariusza nie powstanie profesjonalny film fabularny, animowany czy dokumentalny. Bez dobrego scenariusza nie powstanie dobry film. Jak mawiał Alfred Hitchcock: „By zrobić świetny film potrzebne są tylko trzy rzeczy: świetny scenariusz, świetny scenariusz, no i jeszcze świetny scenariusz”1.

Przekonanie Hitchcocka podzielają polscy filmowcy. Piotr Wereśniak, scenarzysta i reżyser, podkreśla siłę napędową scenariusza: „Słowo zawsze jest pierwsze. Scenariusz jest na początku. Scenariusz inspiruje reżysera, operatora, aktorów. Scenariusz daje kopa producentom do szukania kasy. Krótko mówiąc – scenariusz jest najważniejszy”. Producenci zrobią zatem wszystko, aby taki tekst pozyskać.

Świetny scenariusz musi być jednak napisany zgodnie z filmowym formatem, a to gwarantuje skorzystanie przez scenarzystów z rekomendowanych scenariopisarstwu aplikacji czy programów do edycji scenariuszy.

Chcąc pójść krok dalej, należy rozważyć następujące problemy: Czym właściwie są aplikacje i programy do pisania i edycji scenariuszy filmowych? Jaki jest ich rynek w Polsce? Ile kosztuje skorzystanie z profesjonalnych narzędzi do napisania scenariusza? Ile jest takich aplikacji i programów dostępnych w Polsce? Czy polscy scenarzyści korzystają z możliwości pisania lub edycji swoich tekstów za pomocą profesjonalnego oprogramowania? Czy polscy producenci mają szansę pozyskać dofinansowanie na zakup takiego oprogramowania i aplikacji? Jaki edytor do formatowania scenariuszy można byłoby im rekomendować jako najczytelniejszy i najbardziej użyteczny spośród dostępnych programów? To tylko nieliczne pytania, na które próbuje odpowiedzieć niniejsze opracowanie.

W pierwszym rozdziale zostaną alfabetycznie zaprezentowane oraz przeanalizowane scenopisarskie aplikacje i programy edycyjne.W drugim rozdziale omówione zostaną pozostałe komputerowe i internetowe narzędzia, które służą pomocą scenarzystom przy pisaniu i edycji swoich tekstów. W trzecim rozdziale przedstawione zostaną wnioski z badań i analiz dotyczące rynku aplikacji i oprogramowania do pisania i edycji scenariuszy w Polsce. Ostatni, czwarty rozdział zawiera rekomendację programów i aplikacji do formatowania scenariuszy.

Niniejsza książka jest zatem próbą odpowiedzi na pytanie, jak przedstawia się rynek scenopisarskich aplikacji i programów w Polsce.

Jest to kontynuacja omawiania problematyki scenariuszowej, zapoczątkowanej publikacją pt. Rynek scenariuszy filmowych w Polsce i źródła ich finansowania, z cyklu Jak zostać scenarzystą filmowym, która ukazała się w 2022 roku nakładem wydawnictwa Poligraf we współpracy z Fundacją Dolnośląski Zespół Filmowy i którą można również zamawiać pod adresem: [email protected].

Książka jest skróconą adaptacją piątego rozdziału pracy doktorskiej pt. Współczesny scenariusz filmowy. Odmiany, formaty, programy,napisanej w latach 2015–2018 pod kierunkiem dra hab. prof. UWr. Leszka Pułki i obronionej 28 listopada 2018 r. w Instytucie Dziennikarstwa i Komunikacji Społecznej Wydziału Filologicznego Uniwersytetu Wrocławskiego.

Adaptacja ta została wzbogacona o omówienie wyników drugiej rundy badań i analiz, przeprowadzonych w roku 2022 i obejmujących lata 2020–2022, współfinansowanych przez Polski Instytut Sztuki Filmowej, który dofinansował także tę publikację.

Wszelkie analizy, do których nie ma odesłania do pracy doktorskiej lub innej literatury, są autorskie i zostały przeprowadzone na potrzeby niniejszej publikacji.

1 R.G. Frensham, Jak napisać scenariusz, tłum. P. Wawrzyszko, Wydawnictwo Literackie, Kraków 1998, s. 9.

1. SCENOPISARSKIE APLIKACJE I PROGRAMY EDYCYJNE ORAZ ICH ANALIZA

Celem ułatwienia formatowania zapisu scenariusza, a także jego szybszego napisania, zostało stworzonych kilkadziesiąt komputerowych programów edycyjnych i aplikacji. Można je podzielić na dwie grupy. W pierwszej są programy, które nie tylko pomagają zachować format scenariusza, ale także wspierają scenarzystę w budowaniu historii i pomagają zachować strukturę i zewnętrzny szkielet scenariusza.

W drugiej grupie znajdują się programy edycyjne, które pomagają pisarzowi jedynie wpisać stworzony przez niego tekst w odpowiedni format. Może on niekiedy dodatkowo korzystać z sukcesywnie tworzonej, na potrzeby tego scenariusza, bazy nagłówków scen i dialogów.

Scenariusz nadal można pisać, korzystając z programów do edycji tekstów, jak Word, a nawet prostych edytorów tekstowych, jak np. Notepadlub TextEdit. Jak zauważają niektórzy twórcy niżej omówionych programów, są pewne problemy, które może rozwiązać tylko właściwe scenopisarskie oprogramowanie. Należy zachować dystans do analizowanych w tym rozdziale programów, gdyż przez ponad sto lat napisano wiele wybitnych scenariuszy i to bez specjalistycznych narzędzi edycyjnych. Jeżeli w ostatnim dwudziestoleciu gwałtowny rozwój informatyki dostarczył scenarzystom tak wielu możliwości, które mogą im pomóc, to warto z niektórych skorzystać. Jeszcze ćwierć wieku temu zdecydowana większość scenopisarzy tworzyła jeden scenariusz filmowy przez co najmniej kilka miesięcy na mechanicznych maszynach do pisania. Obecnie niektóre z zaprezentowanych poniżej programów mogą pomóc napisać scenariusz w kilka tygodni. Nie można być pewnym, iż będzie to oryginalna historia, lecz prawdopodobne jest to, że będzie miała ona poprawny format.

Autor przeprowadził badania dostępnego na rynku oprogramowania pod kątem jego użyteczności i zastosowania. Poniżej znajduje się analiza wyników i krótkie omówienie większości programów i aplikacji, tak aby można było niektóre z nich zarekomendować polskim scenarzystom. Przedmiotowe programy zostaną omówione w kolejności alfabetycznej ich oryginalnych nazw.

1.1. BPC-SCREENPLAY 

BPC-Screenplay jest programem przeznaczonym dla scenarzystów i reżyserów, a opracowany został przez Berlin Picture Company w Niemczech. Według informacji jego twórców rząd brytyjski zatwierdził go do użytku w szkołach i uczelniach na terenie Wielkiej Brytanii.

Zdaniem twórców BPC-Screenplay przyczynia się do rozwoju cyfrowej produkcji medialnej przez ułatwienie pisarzowi pracy przy tradycyjnym scenariuszu, jednocześnie umożliwiając mu podgląd na efekty tej pracy przez tworzenie prostych filmików. Składają się one z napisanych dialogów, przeniesionych na oś czasu w postaci dźwięku, w połączeniu z wizualizacjami powstałymi przy użyciu plików fotograficznych i audio, jak np. muzyki. Materiały te pochodzą z własnych środków lub z biblioteki multimediów programu BPC-Screenplay. Zwiększa to poziom wrażliwości wizualnej pisarza podczas jego pracy nad scenariuszem i pozwala mu wczuć się w rytm oraz atmosferę tworzonej historii. Dzięki temu programowi można zatem zobaczyć film w postaci uproszczonej, nim zostanie on skierowany do produkcji2. W sprzedaży dostępna jest tylko wersja oprogramowania dla systemu Microsoft Windows.

1.2. CELTX

ProgramCeltxto znacznie więcej niż program do edycji scenariusza. Jest to kompleksowe oprogramowanie stworzone do pomocy w przygotowaniach do realizacji głównie projektów multimedialnych, takich jak filmy, projekty telewizyjne, gry, komiksy, słuchowiska, a także sztuk teatralnych. Oprogramowanie to może służyć scenarzystom filmowym pomocą w prawidłowym sformatowaniu scenariusza lub w jego poprawnym napisaniu bezpośrednio w programie. Idąc dalej, twórca może, korzystając z programu, narysować storyboard. Umożliwia to szereg zamieszczonych tam szablonów. W późniejszym etapie także producenci mogą skorzystać z pomocy tego narzędzia, np. w planowaniu procesu produkcji i układaniu harmonogramu, a nawet w przygotowaniu budżetu. Stąd też zapewne pochodzi jego nazwa Celtx3, która jest skrótem od angielskich słów: crew, equipment, location, talent, XML, określających ekipę filmową, wyposażenie, lokalizację, twórców i tak zwany język znaczników XML4.

Ze względu na szeroką dostępność tego programu warto poddać szczegółowej analizie jego narzędzia stworzone dla scenarzystów filmowych. Nie są one skomplikowane. Po otwarciu programu i wyborze rodzaju projektu literackiego, który chcemy stworzyć, pojawia się katalog główny. Po wyborze opcji „Scenariusz” otwiera się strona główna, zaprojektowana zgodnie z zasadami odpowiedniego rodzaju formatu. Gdy wybierze się opcję „Film”, dodatkowo oznaczoną ikonograficznie klapsem filmowym5, pojawia się gotowa do zapisania strona ustawiona w formacie zapisu typowego dla scenariusza filmowego. Kursor znajduje się na podświetlonym szarym pasku, którym jest gotowy do wypełnienia nagłówek pierwszej sceny.

Ważnym atutem programu jest to, iż raz utworzony nagłówek trafia do zbioru scen, który wyświetlany jest z lewej strony ekranu. Jeżeli scenarzysta chce zbudować scenę, która będzie miała miejsce w tym samym obiekcie i o tej samej porze dnia, a nie będzie np. retrospekcją, to może zastosować stworzony już wcześniej nagłówek sceny. Podobnie zapisywane są nagłówki dialogów, a więc nazwiska, imiona lub pseudonimy wypowiadających się bohaterów. Zapisują się one w zbiorze postaci i wystarczy tylko wybierać stamtąd odpowiednie nazwy, zamiast je przepisywać.

Program jak po sznurku prowadzi pisarza przez proces tworzenia jego scenariusza. Po wypełnieniu nagłówka sceny i wciśnięciu klawisza Enterod razu przeskakujemy do opisu akcji. Pisarz musi zdecydować, kiedy chce np. napisać dialog i wtedy musi wybrać ikonkę „Postać”. Kursor ustawi się w miejscu przewidzianym do zapisania nagłówka dialogu i zapisze go wersalikami. Pisarz może na tym poprzestać i po wciśnięciuEnter kursor przygotuje się do zapisania tekstu dialogu. Jeżeli scenarzysta chce jednak zapisać jakieś wskazówki aktorskie, to musi wybrać w górnym oknie ikonkę „Nawiasy”. Wtedy program ustawi się w miejscu zarezerwowanym dla wskazówek aktorskich. Dodatkowo scenarzysta może wybrać funkcję „Przejście”, a wtedy kursor ustawi się po prawej stronie strony scenariusza i wersalikami zapisze określony przez pisarza charakter przejścia, jak np.: „CIĘCIE DO:”, „PRZEJŚCIE DO:”.

Na tym kończą się bezpośrednie pomoce scenopisarskie. Twórca może jeszcze dodatkowo zapisać ujęcie i dopisać tekst, który ma być zaprezentowany w scenariuszu, a potem w filmie6.

Scenarzysta, korzystając z programu Celtx, może używać podstawowej linijki, która ułatwia mu wycinanie, kopiowanie, wklejanie, zamianę zaznaczonego tekstu na małe lub wielkie litery. Nie wiadomo, dlaczego jest też opcja pogrubiania, kursywy i podkreślania, co nie pomaga w promowaniu jednolitego formatu scenariusza, który winien być pozbawiony takich form wyróżniania tekstu. W programie występuje również ciekawa opcja podwójnego dialogu, z której korzystamy wtedy, gdy dwie postacie wypowiadają się w jednym czasie.

W programie znajduje się także funkcja sprawdzania pisowni, która jest bardzo przydatna. Powtarzające się błędy interpunkcyjne, ortograficzne czy literówki mogą dyskwalifikować scenariusz w oczach oceniających go ekspertów lub producentów. Liczne błędy świadczą o tym, że autor nie odłożył tekstu na jakiś czas, by go później ponownie przeczytać, albo że tekst nie został poddany zewnętrznej korekcie.

Podstawowa wersja programu Celtxdzięki wyborowi opcji „media”, która zaznaczona jest ikonograficznie w postaci symbolu aparatu fotograficznego, pozwala pisarzowi także na dołączenie do swojego projektu zdjęć, filmów i plików audio. Nowsze anglojęzyczne wersje zapewniają nawet możliwości współpracy przy rozwoju scenariusza z innymi użytkownikami w Internecie, co może być bardzo przydatne na etapie preprodukcji.

Programie zawiera również opcję brudnopisu, a także dodawania notatek zewnętrznych, które nie będą uwzględnione w treści scenariusza. Jest też funkcja tzw. rozpisek scenariusza na poszczególne elementy, jak np.: aktor, bezpieczeństwo, broń, dekoracja na planie, efekty specjalne i wiele innych. Ma to zastosowanie wtedy, gdy scenariusz w formacie omawianego programu, określanego jako Celtx dokument, zostanie przekazany producentowi. Będzie on mógł wówczas wykonać tzw. sczytanie scenariusza, czyli wytworzyć na jego podstawie profesjonalną dokumentację produkcyjną składającą się np. ze spisów obiektów, zapotrzebowań na kostiumy i rekwizyty, harmonogramu, spisu obsady, kalendarzowego planu zdjęć.

Do każdego scenariusza można wygenerować stronę tytułową, kartę indeksu, rozpiskę scen z opisami lub bez nich, szczegółowe opisy postaci, raporty dotyczące dialogów czy poszczególnych elementów scenariusza, jak np. akcji, postaci, nawiasów czy przejść. Można także stworzyć wersję scenariusza wzbogaconą o dodatkowe notatki. Scenariusz można zapisywać również w PDF.

Wspomniana wyżej funkcja programu pn. „karta indeksu” umożliwia wyświetlenie tytułu sceny oraz jej początku (40 pierwszych wyrazów). Można więc dzięki niej zbudować tzw. drabinkę scen.

Trzeba wspomnieć, iż w kategorii „film” można wybrać także zamiast scenariusza opcję „szkic”, ale nie chodzi w tym przypadku o synopsis, a o graficzne przedstawienie historii przy użyciu specjalnych oznaczeń ikonograficznych nazywanych „paletami”, jak np. kamery, oświetlenie czy płeć bohaterów.

W swej podstawowej scenopisarskiej edycji Celtxjest programem dostępnym bezpłatnie. Najprawdopodobniej dlatego zdobył uznanie wśród wielu użytkowników. Dzięki staraniom wolontariuszy – członków międzynarodowej społeczności Celtx – zostały rozwinięte liczne jego funkcje i powstało 23 wersji językowych tego oprogramowania, w tym wersja polska7. Według oficjalnego portalu Celtx.com przy tworzeniu swoich produkcji audiowizualnych z omawianego programu korzysta ponad pięć milionów użytkowników ze 190 krajów8. Pisanie scenariuszy z pomocą bardziej profesjonalnych, bo produkcyjnych funkcji tego oprogramowania wymaga zakupu licencji. Obecnie najtańsza subskrypcja to 15 dolarów9 za miesiąc, jeśli się zapłaci od razu za rok. Celtx z przeznaczeniem na komputery Mac można zakupić w sklepie App Store w cenie 95 złotych. Jest to samodzielny program instalowany w systemie Mac OS. Do jego działania nie jest wymagana subskrypcja ani połączenie z Internetem.

Reasumując, Celtx jest bardzo dobrym programem dla osób, które korzystają z programów do edycji tekstów typu Word i mają problemy z ręcznym formatowaniem scenariusza filmowego przy użyciu tabulatorów. Celtxpomoże im prawidłowo sformatować tekst scenariusza, ale nie napisze za nich historii. Możemy więc Celtx zaliczyć do grupy programów edycyjnych, ale nie scenopisarskich10. Analizując liczne scenariusze, można nauczyć się rozpoznawać te, które są pisane przy użyciu programu Celtx. Wyróżniają się one dużym zagęszczeniem tekstu na stronie i charakterystycznym układem. Już na tej podstawie można przyjąć, iż z tego oprogramowania korzysta większość młodych polskich scenarzystów. Z ankiety wspierającej badania wynika, że jest to najpopularniejsze w Polsce oprogramowanie służące do edycji scenariuszy filmowych.

Na pytanie o to, czy scenariusz był pisany przy użyciu specjalistycznego oprogramowania, tylko 34% ankietowanych odpowiedziało twierdząco, a spośród nich dokładnie 3/4 respondentów wskazało na Celtx. Z bezpłatnej wersji