Nie wiem ebook

Filip Springer NIE WIEM

wydanie pierwsze, Warszawa 2024

Copyright © Audioteka, 2024

Copyright © for this edition by Fundacja Instytut Reportażu, 2024

WSTĘP

Copyright © Filip Springer, 2024

REDAKCJA

Anna Minkina

KOREKTA

Justyna Tomas

PROJEKT OKŁADKI, OPRACOWANIE GRAFICZNE

Dominika Jagiełło/OneOnes Creative Studio/

www.behance.net/OneOnes

SKŁAD I ŁAMANIE

Michał Wysocki

ISBN: 978-83-66778-59-7 (EPUB); 978-83-66778-59-7 (MOBI)

Wydanie elektroniczne 2024

Imprint Fundacji Instytut Reportażu

Gałczyńskiego 7, 00-362 Warszawa

www.dowody.com

[email protected], [email protected]

Konwersja publikacji do wersji elektronicznej

To pytanie chodziło mi po głowie od wielu lat. Korciło, uwierało. Nie dawało spokoju. Wielokrotnie miałem ochotę je zadać, ale nigdy się nie składało, by to zrobić. Jakoś nie było okazji. A może po prostu brakowało mi odwagi?

W swojej pracy dziennikarskiej regularnie spotykam się i rozmawiam ze specjalistkami i specjalistami. Zwykle proszę te osoby o podzielenie się wiedzą i doświadczeniem, tym, co buduje ich autorytet. Na tym polega praca dziennikarzy, „genialnych dyletantów”, jak to ktoś kiedyś powiedział, by umieć posłuchać mądrzejszych od siebie i zadać im pytania, które pozwolą innym trochę lepiej zrozumieć kawałek świata.

Zawsze mnie jednak kusiło, by nieco zmienić zasady tej gry. By ludzi mądrych i doświadczonych, ludzi, których podziwiam, nie pytać o to, co wiedzą, tylko zapytać o to, czego – mimo lat namysłu, dekad studiów, badań, zbierania doświadczeń, przeczytania tysięcy lektur – nadal nie wiedzą.

W marcu 2020 roku ta pokusa stała się wręcz nieznośna. Wybuchła pandemia COVID-19 i oto świat, który był tak święcie przekonany o słuszności kierunku, w którym zmierza – zamarł w niepewności. Ekspertki i eksperci dwoili się i troili w telewizjach i gazetach, by nam objaśnić tę nową, przerażającą rzeczywistość, unikając jak ognia narzucającej się i coraz bardziej oczywistej odpowiedzi, która brzmiała: nie do końca wiemy, co się dzieje, i z pewnością nie wiemy, co będzie dalej.

A przecież nie po to dziennikarze zapraszają specjalistki i specjalistów do mediów, by usłyszeć: nie wiem.

Pomyślałem, że lepszego momentu na taką rozmowę nie będzie, że to jest właśnie ta chwila, w której bez obaw mogę się zwrócić do tych wszystkich, których czytam, podziwiam, których szanuję i których przemyśleniami próbuję się wspierać, gdy sam myślę. Postanowiłem, że zadam im to jedno proste pytanie:

Czego Pan/Pani nie wie?

W warunkach pandemicznych lockdownów nie mogliśmy się spotkać. Zamykałem się więc w szafie z dyktafonem i dzwoniłem do moich rozmówczyń i rozmówców. Nagrywałem kilka takich rozmów dziennie i tych dni nie zapomnę do końca życia. To była jedna z moich największych reporterskich i intelektualnych przygód – móc porozmawiać w czasie tego globalnego niepokoju z mądrymi ludźmi o tym, czego nie wiedzą.

Nagrania tych wypowiedzi ukazały się w formie podcastu Nie wiem w Audiotece i nadal można ich tam posłuchać.

Dziękuję Audiotece, że godząc się na produkcję tego podcastu w tamtych trudnych czasach, usunęła z mojego życia jedno małe, osobiste nie wiem – to, które było odpowiedzią na pytanie, jak mam uprawiać swój zawód i za co żyć w epoce lockdownów.

Teraz te wypowiedzi w spisanej i zredagowanej wersji ukazują się w formie książki – książeczki. Mam nadzieję, że lektura tych tekstów będzie tak samo inspirująca dla Czytelniczek i Czytelników, jak dla mnie były tamte godziny spędzone w szafie z telefonem i dyktafonem.

To nie jest książka mojego autorstwa. Ja tylko zadałem jedno pytanie i cierpliwie wysłuchałem udzielonych odpowiedzi.

Dziękuję wszystkim moim Rozmówczyniom i Rozmówcom za chęć wzięcia udziału w tym eksperymencie o niewiedzy. Wiele i wielu z nich przyjęło moją propozycję z radością i lekkim zdziwieniem: oto w końcu dziennikarz pyta ich o coś naprawdę interesującego.

FILIP SPRINGER

Czego Pan/Pani nie wie?

Nie wiem właściwie wszystkiego. Każdy z nas zresztą jest skazany na niepewność, ale niektórzy nie chcą jej wziąć pod uwagę. Za wszelką cenę oczekują pewności, starają się o nią. Nawet drżący i zawsze niezdecydowany bohater jednego z filmów Zanussiego zapytany, dlaczego chce się dostać na studia fizyczne, po chwili wahania odpowiada: „Chcę mieć pewność”. Ostatecznie jego pragnienie się rozwiewa – jak złoty sen. A on spada w życiową przepaść. Tak się zresztą z reguły dzieje, jeśli jesteśmy przyzwoici, wrażliwi.

Niektórzy oczywiście zaskorupiają się w pewnościach, trzymają się ich kurczowo. Nie dają sobie wmówić, że kategorie, obrazy świata, hierarchie, wartości, jakimi opisują świat i w jakich świat odczuwają, można zastąpić innymi. Ta cecha często charakteryzuje ludzi lękowych, którzy potrzebują trwałego porządku, struktury, na której mogliby się oprzeć. A przecież podstawowymi warunkami naszego życia są „bojaźń i drżenie” – jeśli połączą się ze świadomością kruchości poznawczej.

Nie ma przy tym sensu szukanie pewności za wszelką cenę. Grozi to wkroczeniem w autorytarny ład, poddaniem się cepom ideologii, które nas w końcu zmiażdżą. Albo, co jeszcze gorsze, przy pomocy których my będziemy miażdżyli. To jest bardzo niebezpieczne dla ludzi noszących w sobie odczucie niepewności. Marek Aureliusz, pisząc w Rozmyślaniach o wszach, które zjadły Sokratesa, miał na myśli właśnie nosicieli pewności. Tych, którzy wierzą, że istnieją światy absolutnie pewne. Absolutnie pewne wartości, style życia.

Tacy ludzie są skłonni do rozmaitych form przemocy. Do przemocy słownej, symbolicznej, ale też fizycznej. Ma to uzasadnić, pogłębić ich wiarę, nic zresztą tak dobrze nie namaszcza jak cudza krew przelana w imię niezbitych przekonań. Tymczasem to, co najcenniejsze w naszej europejskiej tradycji, co tę tradycję zbudowało, to właśnie poczucie niepewności. Przekonanie, że wobec tego świata zawsze trzeba stanąć z drżeniem. I powiedzieć: „A może...”. Słynne zdanie: „Wiem, że nic nie wiem” w dość przewrotny sposób wyklucza wszelką pewność. Według Adama Krokiewicza, badacza filozofii starożytnej, Sokratejskie zdanie oznacza: „Ja to tylko wiem na pewno, że na pewno nic nie wiem”. Sokrates, choć ma w sobie moc intelektualną, przyjmuje postawę prostaka. Kogoś, kto zakłada maskę. I greckie słowo eironeia, oznaczające właśnie maskę – w tym wypadku udawaną niewiedzę – stało się źródłem tego, co nazywamy ironią.

Ironia jest najlepszą bronią przeciwko tym, którzy mają pewność i w jej imię uciekają się do knuta i stosu. A postęp europejskiego ducha dokonał się właśnie dzięki ironicznym czy wręcz błazeńskim rewolucjom. Dzięki rozmaitym karnawałom kulturowym. Nie bez racji mówiliśmy choćby o karnawale Solidarności, intuicja podpowiadała to określenie.

W carskiej i komunistycznej Rosji jedynym człowiekiem, który mógł dokonać krytyki systemu, był jurodiwyj – szaleniec boży, skrywający mądrość i krytycyzm pod maską opętania. Jego rola była zbawienna i dlatego coraz bardziej przez władzę ograniczana.

Paradoksalnie posokratejski sceptycyzm może być też metodą zdobywania pewności, wyzwalania się ze złudzeń. Kartezjusz twierdzi chociażby, że łudzi nas sen, którego nie potrafimy odróżnić od jawy. Istnieje podejrzenie, że jakiś złośliwy demon nas mami, że obcujemy wreszcie z mętnością tekstów. Niech ten demon złudzenia wyczynia, co chce, przecież nigdy nie nakaże mi, żebym przestał myśleć, nawet wtedy, kiedy mylę się i błądzę. A że myślę, to jestem.

Kartezjanizm staje się podstawą nowoczesnej nauki, świadomości, nowoczesnego racjonalizmu. Jednak bliższa jest mi droga, którą wyznacza Montaigne – „pierwszy człowiek nowoczesny”, jak się go często określa. Ten stoik i sceptyk, sporo zawdzięczający szyderstwu Rabelais’go i średniowiecznej kulturze karnawału, trwożnie wciąż zadaje pytanie, na które nie ma odpowiedzi: „Kim jestem?”. Chce znaleźć schronienie w lekturze, w samotności. To idea poszukiwania kruchego punktu oparcia we własnym wnętrzu. Przejściowego – bo za chwilę będziemy gdzie indziej. Poniosą nas nowe fale, nowe doświadczenia. Nowe pragnienia i nowe błędy. Ważne są tu krytycyzm i autokrytycyzm. Poczucie, że wszystko jest nieuchwytne jak smugi światła.

Staram się manifestować swoją niepewność we wszystkich możliwych kwestiach. Jeśli jestem kategoryczny, to tylko w sytuacji, w której wyrażam sprzeciw wobec jakiejś części samego siebie. I wobec spraw, które mi się w świecie nie podobają. Tutaj działają przede wszystkim emocje, ale też pewne racjonalne oceny rzeczywistości. Do końca zresztą nie jestem pewien tej kategoryczności krytyki czy autokrytyki. Bo co może być pewnego na tym świecie?

Tylko śmierć jest pewna. Ale cóż ona znaczy? Nieistnienie i kres wszystkiego. Także naszego drżenia, naszej bojaźni. Tymczasem musimy heroicznie iść przez życie.

Jeśli chodzi o moje odczucie niepewności, zwłaszcza w sferze badawczej, wiele zawdzięczam profesor Barbarze Bieńkowskiej. Na jej seminarium otrzymaliśmy radę: „Nie udawajcie w pracach magisterskich i w późniejszych tekstach, że wiecie, że rozumiecie. Piszcie, że nie rozumiecie. I piszcie od siebie, używajcie pojedynczego głosu, mówcie zawsze »ja«, a nie »my«, nie stosujcie form bezosobowych”. Wokół było wtedy pełno ludzi mających pewność: komunistów, katolików, pozytywistów, bo polską humanistykę zaczadzono wówczas pozytywizmem. Mieliśmy do czynienia z masową próbą zakorzenienia pewności w kolektywnym myśleniu. Z próbą schronienia się „ja” w zbiorowości i we wspólnotowej, bezpiecznej grypserze wiedzy.

A profesor Bieńkowska powtarzała: „Mówcie »nie wiem«”. I była to bezcenna nauka.

ZBIGNIEW MIKOŁEJKO – filozof i historyk religii, eseista; kierownik Zakładu Badań nad Religią i profesor w Instytucie Filozofii Socjologii PAN, członek Akademii Amerykańskiej w Rzymie. Zmarł dwa miesiące przed wydaniem tej książki.