Etyka medyczna. Krótkie Wprowadzenie 25 ebook

Podziękowania

Tony Hope dziękuje:

MTV Hart oraz Royal Shakespeare Company za wprowadzenie w problematykę filozofii; Jonathanowi Gloverowi za ćwiczenia z filozofii, które należały do najbardziej stymulujących intelektualnie doświadczeń życiowych.

Mike’owi Gaze, promotorowi rozprawy doktorskiej, za pokazanie, w jaki sposób nauki eksperymentalne oraz idee teoretyczne mogą twórczo współdziałać.

Rosamond Rhodes i jej kolegom z Mount Sinai Medical School w Nowym Jorku za doroczne konferencje, które stanowiły krytyczne, ale i wspierające forum umożliwiające rozwijanie niektórych idei przedstawionych w tej książce.

Arthurowi Kuflik za ostre i jednoznaczne komentarze na temat wstępnej wersji maszynopisu pierwszego wydania, dzięki którym wprowadzono wiele korzystnych zmian.

Swojej żonie Sally, córkom Katy i Beth oraz zięciowi Johnowi Coull, za ich wsparcie, dyskusje, inspiracje.

Obaj autorzy chcieliby podziękować: Tomowi Douglasowi, Josie Fielding, Helen Firth i Mike’owi Parkerowi za ich cenne rady dotyczące pierwszego wydania książki.

Wiedzy, a także inspiracji dostarczały nam dyskusje z wieloma kolegami i przyjaciółmi. Byli wśród nich między innymi: Nancy Berlinger, Jacqueline Chin, Isabel Clare, Nina Dunn, Kyle Edwards, Michael Gusmano, Tony Holland, Jonathan Ives, Camillia Kong, Gulamabbas Lakha, John McMillan, Leah Rand, Julian Savulescu, Mark Sheehan, Abbe-Marie Slowther, Anne Stewart, Jacinta Tan, Mimi Zou (i inni członkowie Ethox Centre i Uehiro Centre).

Dziękujemy pracownikom Oxford University Press, którzy umożliwili publikację tej książki, udzielali nam rad i wsparcia oraz anonimowemu recenzentowi. Wyrażamy również wdzięczność dla personelu Oxford Wine Café w Jerychu, w Oksfordzie, który zapewnił nam przestrzeń i napoje, niezbędne do prowadzenia niekończących się dyskusji w czasie pisania tej książki.

Spis ilustracji

1. Jesteś jeżem czy lisem?

(a) iStock.com/GlobalP; (b) ZoranOrcik/Shutterstock.com

2. Strzeż się fałszywej logiki

© Carol Lay

3. Równia pochyła

Katsuhiro Yamanashi / Sebun Photo / amana images / Getty Images

4. Adopcjavs. rozród wspomagany62

5. But na wysokim obcasie

Brand X Pictures / Stockbyte / Getty

6. Mak pamięci

NearTheCoast.com / Alamy Stock Photo

7. Okładka Saved

Udostępnione przez: Grand Central Publishing, oddział Hachette Book Group USA Inc.

8. Jazda na rowerze w tandemie

9. Dziedziczenie autosomalne recesywne

10. Para z niemowlęciem

11. Formularz świadomej zgody

Przedruk za zgodą Health Research Authority.

Uwaga: ten formularz należy traktować jako przykładowy. Najnowsza wersja jest dostępna na https://www.hra.nhs.uk/

12. Zaangażowanie społeczności

Zdjęcie: Jantina de Vries

Jak podejmować nieobojętne etycznie decyzje?

Przedmowa do wydania polskiego

Zdrowie i jego ochrona wzbudzają nieustanne zainteresowanie, są ważnymi kwestiami społecznymi i politycznymi, stanowią obszar badań naukowych, tak w medycynie, jak i w naukach społecznych. Stanowią także zagadnienie, wokół którego można prowadzić rozważania filozoficzne, również z zakresu etyki. Taką perspektywę przyjęli autorzy kolejnej książki publikowanej przez Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego w serii „Krótkie Wprowadzenie”.

Oddawana do rąk Czytelników praca Michaela Dunna i Tony’ego Hope’a Etyka medyczna jest książką szczególną z kilku względów. Przygotowali ją – jak każdy tom serii – znawcy przedmiotu, przed którymi postawiono zadanie, by tekst obejmował najistotniejsze kwestie, był interesujący, przystępny i nowoczesny. Tak się stało i mamy możliwość towarzyszenia Autorom książki w ich refleksjach nad etycznymi aspektami takich ważnych zjawisk jak eutanazja, wspomagana prokreacja i zaburzenia psychiczne, tradycyjnie kojarzonych z etyką medyczną czy bioetyką. Refleksja etyczna obejmuje ponadto zagadnienia mniej popularne, np. źródła i zasadność procedur stosowanych w placówkach służby zdrowia. Dunn i Hope postanowili pokazać etykę medyczną jako dyscyplinę „użyteczną”, a więc taką, której dorobek i narzędzia naukowe, w połączeniu z działaniami jej przedstawicieli, mogą służyć pomocą w rozwiązywaniu problemów praktyki medycznej i wspierać przy podejmowaniu decyzji w kontrowersyjnych kwestiach. Autorzy zwracają uwagę na kulturowy i historyczny kontekst badań i praktyki medycznej, stawiając jednocześnie tezę, że nawet najszerszy przegląd zagadnień etycznych w obrębie medycyny nie będzie nigdy skończony, gdyż rozwój nauki i coraz powszechniejszy dostęp do informacji przyniosą kolejne kwestie, wymagające rozstrzygnięcia i pogłębionej refleksji etycznej.

W tym miejscu dochodzimy do najbardziej interesującego aspektu książki – zamiaru wyposażenia Czytelników w narzędzia przydatne (a w zasadzie niezbędne) do podejmowania w skomplikowanych sytuacjach decyzji, które byłyby słuszne i etycznie najbardziej uzasadnione. Publikacja nie daje bowiem gotowych recept, nie określa jednoznacznie, jakie decyzje i działania są etyczne, a jakie nie. Zwraca natomiast uwagę na konieczność uwzględniania kontekstu sytuacyjnego i kulturowego oraz interesów wielu różnych osób, których dobro powinno być brane pod uwagę w danych okolicznościach. Podkreśla rolę ostrożnego formułowania kategorycznych sądów i dokonywania porównań. Dwa rozdziały książki przynoszą opis „narzędzi etycznego rozumowania”, które – zdaniem Autorów – można, a nawet trzeba wykorzystywać, podejmując trudne i skomplikowane decyzje, obarczone określonymi konsekwencjami, nieobojętne etycznie. Czytelnicy spodziewający się katalogu reguł postępowania właściwego pod względem etycznym mogą się poczuć rozczarowani brakiem takich elementów. Proponowana refleksja nad uwarunkowaniami każdej decyzji podejmowanej w kontekście praktyki medycznej uwzględnia nie tylko trudności, na jakie napotykają przedstawiciele zawodów medycznych, lecz także ciążącą na nich odpowiedzialność za różnorodne efekty i następstwa decyzji i działań.

Ważnymi kategoriami prowadzonych w książce rozważań są kategorie wartości i dobra. Mowa tu o wartościach, które nawet jeśli nie zostają wyraźnie wyartykułowane, zawsze leżą u podstaw wszystkich podejmowanych decyzji oraz przesądzają o „najlepszym interesie” osoby, której dotyczy postępowanie personelu medycznego. Nie sposób go pominąć, podejmując etycznie uzasadnione decyzje i działania. Kwestie te zostały uwidocznione w rozdziałach poświęconych eutanazji i wspomaganemu rozrodowi. Dla polskiego Czytelnika te dwa obszary mogą być szczególnie kontrowersyjne, zwłaszcza że dotyczący ich społeczny dyskurs często jest osadzony w nurcie religijnym. Autorzy książki – zgodnie ze swoim stanowiskiem – nie mówią, jak należy postąpić, ale wykorzystują „narzędzia etycznego myślenia” w procesie analizowania różnych wariantów możliwego postępowania i jego konsekwencji, pokazując przewrotność poszukiwania własnej moralnej czystości za cenę cudzego cierpienia.

„Najlepszy interes” staje się jednym z kluczowych zagadnień w przypadku osób z zaburzeniem psychicznym, a zwłaszcza z demencją, która może znacząco zmienić funkcjonowanie ludzi oraz prowokować pytania o ciągłość tożsamości jednostki, a w konsekwencji – o zasady postępowania dotyczące osób z demencją. Autorzy książki omawiają takie kwestie, odwołując się do użyteczności etyki medycznej, a więc pokazując, jak refleksja etyczna personelu (wspierana kompetencjami ekspertów z zakresu etyki medycznej) może kształtować obowiązujące procedury i praktykę instytucji opiekuńczych. W konsekwencji pozwala to we właściwych proporcjach uwzględniać dobro pensjonariuszy i osób otaczających je opieką.

Zaskakujące, a jednocześnie bardzo intrygujące mogą być dla polskiego Czytelnika rozważania poświęcone dystrybucji ograniczonych środków finansowych oraz regułom porządkującym podejmowanie decyzji w tym zakresie. Tradycyjnie podzielane przekonanie o „zdrowiu i życiu, które nie mają ceny” nabiera w tym kontekście innego znaczenia – nakłady na zdrowie można, a nawet trzeba analizować z punktu widzenia ich opłacalności i zakresu społecznych korzyści, jakie przyniosą.

Ważnym aspektem prowadzonych w książce rozważań jest odwołanie się do kontekstu społecznego i kulturowego, zwłaszcza w kwestiach związanych z respektowaniem praw pacjenta i uczestnika badań naukowych w medycynie. W Europie przywykliśmy do formularzy świadomej zgody i rozwiązań legislacyjnych, chroniących pacjentów i uczestników badań naukowych. Rozwiązania takie zakładają pełnię praw osób pełnoletnich do decydowania o sobie, a także konieczność uwzględniania stanowiska osób małoletnich. M. Dunn i T. Hope zwracają uwagę na ograniczenia takich możliwości, związane z kulturową tradycją, co stwarza konieczność modyfikacji europejskich zasad w taki sposób, by jednocześnie respektować lokalne zasady i podmiotowość każdego z uczestników badania czy leczenia.

Prezentacja zagadnień etyki medycznej, dokonana przez Autorów, nie wyczerpuje tematu, co wynika z ogólnych założeń serii „Krótkie Wprowadzenie”, niemniej uwzględnili oni kwestie wynikające z szybkiego tempa rozwoju nauki oraz zmian populacyjnych. Zwrócili uwagę na to, że przyszłość będzie przynosić coraz to nowe wyzwania, wymagające rozstrzygnięć etycznych. Konieczność ich podejmowania i dokonywania rozstrzygnięć sprawia jednak, że bardziej przydatna od zamkniętej listy wskazówek i reguł może być umiejętność analizowania nowych sytuacji, a więc sprawne korzystanie z „narzędzi etycznego rozumowania”. Książka interesująco pokazuje, jak to robić. Ze względu na barwny język Autorów, ich poczucie humoru oraz odwoływanie się do konkretnych przykładów, sprawia także wrażenie lektury łatwej do czytania. Ocena starań tłumacza o zachowanie tych walorów tekstu należy do Czytelników.

Eleonora Bielawska-Batorowicz

Instytut Psychologii UŁ

Rozdział 1

Dlaczego etyka medyczna jest ekscytująca

Etyka medyczna zainteresuje osoby o różnych temperamentach: myśliciela i człowieka czynu, filozofa oraz zwyczajnych ludzi, zajmuje się bowiem niektórymi z wielkich moralnych pytań, np. ułatwianiem umierania i moralnością zabijania. Wprowadza nas w obszar polityki rozważając, jak powinny być dzielone środki na ochronę zdrowia (zwykle ograniczone) i w jaki sposób należy o tym decydować. Dotyczy także kwestii prawnych: czy zawsze lekarz dokonujący eutanazji popełnia zbrodnię i kiedy osoba z zaburzeniami psychicznymi może być leczona wbrew swej woli? Stawia nas także przed najważniejszą dla współczesnego świata kwestią właściwej relacji między państwami bogatymi i biednymi.

Współczesna etyka medyczna wymaga nowych wyborów moralnych i kwestionuje tradycyjny obraz nas samych. Klonowanie inspirowało twórców wielu filmów i wzbudzało liczne kontrowersje. Obecnie precyzyjną informację na temat naszego kodu genetycznego i związanych z nim zagrożeń zdrowotnych możemy uzyskać po badaniu próbki śliny. Rzeczywiście istnieje możliwość przekształcania naszego DNA. Technologie reprodukcyjne stawiają abstrakcyjne, wydawałoby się, pytanie: jak powinniśmy myśleć o prawach i korzyściach nienarodzonych, którzy, być może, nigdy nie będą istnieć? Takie dywagacje prowadzą poza obszar medycyny i skłaniają do rozważań o odpowiedzialności za przyszłość ludzkości.

Etyka medyczna zajmuje się zarówno zagadnieniami metafizycznymi, jak i niezmiernie praktycznymi. Poddaje oglądowi nie tylko kwestie wielkie i ważne, lecz także te, wynikające z codziennej praktyki medycznej. Lekarze są uwikłani w życie swoich pacjentów, pełne etycznych napięć. Starsza kobieta z demencją cierpi na śmiertelną chorobę – czy należy ją leczyć w szpitalu, za pomocą wszystkich dostępnych medykamentów i technologii, czy raczej trzeba zadbać o jej komfort w domu? Rodzina nie jest zgodna w tej kwestii. Nic z tej historii nie trafi oczywiście na pierwsze strony gazet, ale – jak twierdzili Starzy Mistrzowie Audena1 – zwykłe rzeczy są ważne dla większości z nas, w długiej perspektywie czasu. Stosując etykę medyczną, musimy odwoływać się do teorii zaprawionej pewną dozą spekulacji, wykorzystywać wyobraźnię, jednocześnie kierując się praktycyzmem i skupiając się na podstawowych kwestiach, ważnych dla każdego z nas.

W ramach studiów medycznych i pielęgniarskich eksponuje się znaczenie właściwego wykorzystania wiedzy naukowej do podejmowania decyzji w praktyce klinicznej. Etyka medyczna wzmacnia ten nurt edukacji, podkreślając jednocześnie, że wartości stanowią najważniejszy element procesów decyzyjnych w ochronie zdrowia. Skoro naukowe i techniczne aspekty medycyny muszą być analizowane i oceniane w świetle dowodów, to podobnie powinny być traktowane założenia etyczne, wartości i stosowana argumentacja.

Isaiah Berlin, filozof i historyk kultury, rozpoczął swój esej o Tołstoju słowami: „W pismach greckiego poety Archilocha jest następujący werset: »Lis wiele wie, ale jeż wie jedną ważną rzecz«”. Kontynuując swoje rozważania, Berlin sugeruje, że to metaforyczne rozróżnienie lisa i jeża może oznaczać „jedną z najgłębszych różnic, dzielących pisarzy i myślicieli oraz – być może – istoty ludzkie w ogóle” (zob. rycina 1).

1. Jesteś jeżem czy lisem?

Jeż reprezentuje tych, którzy odnoszą wszystko do centralnej koncepcji, czyli:

jednego, mniej lub bardziej spójnego, systemu, w ramach którego rozumują, myślą i czują – jednej uniwersalnej, organizującej wszystko zasady, w ramach której wszystko to, czym są i co mówią, ma znaczenie.

Lis reprezentuje

tych, którzy dążą do wielu, różnorodnych i często sprzecznych celów, w zasadzie nie powiązanych ze sobą, […] [którzy] żyją, wykonują czynności, akceptują idee, które są raczej odśrodkowe niż dośrodkowe […] zdobywają bardzo wiele doświadczeń […] bez […] próby dopasowania ich do […] jakiejkolwiek jednej niezmiennej, uogólniającej […] jednolitej wewnętrznej koncepcji.

Berlin jako przykłady jeży wymienia między innymi: Dantego, Platona, Dostojewskiego, Hegla i Prousta. Lisami, jego zdaniem, są: Szekspir, Herodot, Arystoteles, Montaigne i Joyce. Filozof twierdzi również, że Tołstoj był z natury lisem, który wierzył, że jest jeżem.

Obaj jesteśmy lisami, a przynajmniej do tego aspirujemy. Podziwiamy intelektualną dyscyplinę tych, którzy starają się stworzyć jednolitą koncepcję, ale sami wolimy bogate, sprzeczne, czasem chaotyczne wizje Berlinowskich lisów. W tej książce nie próbujemy wyjaśniać poruszanych problemów z punktu widzenia jednej teorii moralnej. Nikomu nie dajemy uprzywilejowanej pozycji – ani lekarzowi, ani pielęgniarce, ani fizjoterapeucie, ani pracownikowi socjalnemu, badaczowi, pacjentowi czy członkowi jego rodziny. Chociaż książka ta nosi tytuł Etyka medyczna, to jej celem jest uwzględnienie wszystkich aspektów leczenia, zarządzania i prowadzenia badań w obszarze zdrowia i choroby, a więc tych aktywności, które dotyczą w szerokim zakresie współpracujących ze sobą specjalistów, zajmujących się zdrowiem i opieką. W takim samym stopniu celem publikacji jest zwrócenie uwagi na kwestie etyczne, które – choć nie są wyraźnie związane z medycyną – dotyczą osób objętych opieką w rozmaitych instytucjach (takich jak szpitale, gabinety lekarskie, placówki opiekuńcze), a także we własnych domach.

Kolejne rozdziały zostały poświęcone kwestiom etycznym. Bierzemy pod uwagę różne punkty widzenia i czasami opowiadamy się za jednym konkretnym etycznym rozwiązaniem. Stosujemy metody argumentacji, które wydają się zasadne, by uwzględniać trudne etyczne decyzje, podejmowane przez pracowników służby zdrowia i społeczeństwo.

Co wyróżnia etykę medyczną

Rola debaty i argumentacji w etyce medycznej pozwala wskazać jej odrębność w stosunku do prawa medycznego, aktywności politycznej oraz nauk społecznych, związanych z medycyną.

Debata jest ważna zarówno w prawie medycznym, jak i w etyce medycznej, ale ma różne założenia i prowadzi do różnych wniosków. W przypadku prawa założenia te są określone za pomocą przyjętych ustaw lub pośrednio/bezpośrednio wynikają z wcześniejszych orzeczeń sądowych. W etyce przeważającą część debaty mogą stanowić rozważania, jakie zasady (i dlaczego) są etycznie uzasadnione w konkretnej sytuacji. W ramach obu dyscyplin chodzi o to, jak stosować zasady w określonych sytuacjach. Na gruncie prawa decyzje są jednak ograniczone wcześniejszymi orzeczeniami, dotyczącymi podobnych zdarzeń. Etyka, choć może wykorzystywać wcześniejsze rozwiązania jako wskazówki, nie ma takich ograniczeń. Zawsze możliwy jest – czasami głośny, czasami sotto voce – sceptyczny głos: może tak myśleliśmy wcześniej, ale czy mieliśmy rację, tak postępując? W demokratycznych społeczeństwach prawo jest tworzone przez parlament (lub podobne ciała ustawodawcze) oraz w drodze orzeczeń sądowych. I parlament, i sądy bezsprzecznie chcą etycznie poprawnych rozwiązań. Etyka jest zatem pierwotna: to, co etycznie poprawne, powinno stanowić fundament prawa medycznego, ale to, co zgodne z prawem nie powinno być podstawą etyki. Szczególnie wyraźnie widać to w prawie medycznym. Wiele ustaw i orzeczeń sądowych, związanych z praktyką medyczną, oparto na wcześniejszych analizach aspektów etycznych. Grecki filozof Sokrates żądał, by elity społeczne uzasadniały w drodze debaty swoje decyzje i przekonania. Siebie samego postrzegał jako „uprzykrzoną muchę”, czyli osobę, która – burząc status quo i kwestionując przyjęte założenia – przyczynia się do ugruntowania moralnych podstaw życia społecznego. Etyka medyczna może i powinna być dla prawa medycznego taką „uprzykrzoną muchą”, zawsze bowiem pojawia się pytanie, czy prawo jest (etycznie) słuszne. Jeśli nie jest, to należy je zmienić.

Istnieje jeszcze jeden powód, dla którego to etykę uważa się za pierwotną. Etyka medyczna nie tylko zajmuje się kwestią słuszności prawa, lecz także tym, czy (i w jakim stopniu) sytuacje medyczne powinny być w ogóle określane lub regulowane przez prawo. Czasami etyczna refleksja prowadzi do wniosku, że trzeba daną kwestię pozostawiać osądowi konkretnego specjalisty lub poddać regulacjom grup zawodowych, a nie rozstrzygać w ramach prawa krajowego.

Prawo odgrywa inną rolę niż etyka. Społeczeństwo wymusza przestrzeganie prawa przez pracowników służby zdrowia (podobnie jak przez inne osoby) za pośrednictwem kar i odszkodowań. Żąda, by pracownicy służby zdrowia przestrzegali go. Tu jednak pojawia się ważne dla profesjonalistów pytanie: czy należy przestrzegać prawa? W wielu sytuacjach odpowiedź będzie twierdząca. Nawet jeśli jednostka uważa, że prawo nie jest etycznie uzasadnione, to podlega etycznemu imperatywowi, by – zwłaszcza w krajach demokratycznych – przestrzegać go. Można jednak podać wiele przykładów jednostek lub grup ludzi, słusznie odrzucających niesprawiedliwe prawo i przyczyniających się w ten sposób do rozwoju społecznego. Prawnych rozstrzygnięć dokonują sądy, ale każdy z nas musi dokonywać własnych rozstrzygnięć etycznych. W tym sensie etyka jest sprawą jednostek.

Etyka medyczna może zostać upolityczniona – wówczas służy realizacji konkretnych celów. W tym kontekście mówimy o konserwatywnej lub liberalnej etyce medycznej. Wierzymy, że takie upolitycznione podejście niesie ryzyko podkopania znaczenia etyki medycznej. Traktowanie jednej kategorii wartości jako niepodważalnej ze względu na czyjąś polityczną afiliację lub miejsce w aktualnym dyskursie politycznym jest, naszym zdaniem, niefortunne. Z góry ogranicza reguły debaty i uniemożliwia uwzględnienie wszystkich przesłanek, które powinny być wzięte pod uwagę.

Przedmiot etyki był przez wiele stuleci przypisywany filozofii. Etykę medyczną, będącą częścią etyki, można także postrzegać jako gałąź filozofii. Tak właśnie widzieli ją pionierzy dyscypliny. Wielu lekarzy oraz innych pracowników ochrony zdrowia kwestionowało taką supremację filozofii. Filozofowie mogą wykorzystać konkretny medyczny przypadek lub sytuację jako punkt wyjścia analizy pozwalającej sformułować wniosek, co – z etycznego punktu widzenia – należało zrobić. Dla pracowników ochrony zdrowia taka odpowiedź może być źródłem frustracji, bowiem analiza filozoficzna nie uwzględnia skomplikowania danej sytuacji i wszystkich związanych z nią faktów, zatem wniosek jest zbyt uproszczony, a tym samym etycznie błędny. Zainteresowanie szczegółami (faktami empirycznymi) doprowadziło w ostatnich dekadach do bardziej systematycznego badania konkretnych kwestii, istotnych dla etyki medycznej, co niektórzy nazywają jej empirycznym zwrotem. Przyczynili się do tego przedstawiciele nauk społecznych.

Badania socjologów i antropologów znacznie wzbogaciły przedmiot etyki medycznej. Uwydatniały rzeczywiste doświadczenia pacjentów, zwłaszcza marginalizowanych jednostek i grup, pokazując niesprawiedliwość, jaka ich spotyka. Takie badania pokazały, że etyczna analiza prowadząca do wniosku, zgodnie z którym kluczową kwestią etyczną jest uzyskanie przez lekarza „uświadomionej zgody” pacjenta, zupełnie nie dotyka najważniejszego etycznie aspektu konkretnej sytuacji. Pokazały ponadto, że pacjentki w konkretnych sytuacjach nie mają żadnej swobody podejmowania decyzji, a pacjenci z różnych powodów są pozbawieni możliwości działania. Pozostaje im tylko stosowanie się do zaleceń lekarskich. Badania mogą uwydatnić inną ważną kwestię etyczną – brak dostępu do pomocy medycznej tych, którzy najbardziej jej potrzebują. Zarówno doświadczenia ludzi, czerpiących korzyści z opieki medycznej i kontaktów z pracownikami ochrony zdrowia, jak i społeczny, kulturowy i polityczny kontekst tej opieki są często kluczowe z punktu widzenia analizy etycznej, przydatnej w praktyce. Nauki społeczne gwarantują, że w etycznej analizie aktualnych praktyk uwzględnia się fakty, ale one nigdy „nie mówią same za siebie”. Odpowiedzi na pytanie, co należyzrobić w konkretnej sytuacji lub w określonym kontekście nie można szukać w samych tylko faktach. Oprócz analizy i ostatecznego uzasadnienia sposobu postępowania należy uwzględnić, naszym zdaniem, refleksję filozoficzną i spójną argumentację.

Niektórzy przedstawiciele nauk społecznych twierdzą, że każda analiza i argumentacja tkwi w konkretnym kontekście społecznym i historycznym, z którym łączą się zasady etyczne. Z tego punktu widzenia Europejczykowi trudno oceniać zachowanie amerykańskiego lekarza, obecnego przy wykonywaniu kary śmierci lub somalijskiego lekarza, dokonującego okaleczenia narządów płciowych2 małej dziewczynki na żądanie jej rodziców. Takie stanowisko nie oznacza odrzucania argumentacji etycznej, może jednak podważać istnienie zasad etycznych, wykraczających poza konkretną kulturę. Nie zgadzamy się z takim poglądem. Uważamy, że można krytykować praktyki dotyczące zdrowia akceptowane w innych kulturach. Moglibyśmy, na przykład, wskazać takie uniwersalne wartości, które uzasadniałyby stwierdzenie, że lekarz nie powinien uczestniczyć w wykonywaniu kary śmierci lub okaleczaniu żeńskich genitaliów – przekraczające kontekst, motywujące do zmiany dotychczasowego zachowania.

Co wnosi etyka medyczna

Etyka medyczna ma wiele zastosowań i niektóre z nich chcemy pokazać w kolejnych dziewięciu rozdziałach książki. Po pierwsze, pozwala uporządkować sprzeczne poglądy na temat tego, co jest właściwym postępowaniem. Możemy nie mieć pewności, co lekarz powinien powiedzieć pacjentowi przed uzyskaniem zgody na przeprowadzenie konkretnej procedury medycznej. Etyka medyczna pozwala przeanalizować potrzebne informacje oraz sformułować wnioski, określające zakres ich ujawnienia w konkretnej sytuacji.

Po drugie, etyka medyczna, podobnie jak Sokrates, może funkcjonować niczym „uprzykrzona mucha”: umożliwia obserwację z boku, analizowanie sytuacji, prowokuje do innych działań. Wówczas ułatwia krytyczne podejście do dotychczasowej praktyki i myślenia, które nie wytrzymują takiej próby.

Po trzecie, pozwala zidentyfikować luki w ramach aktualnej wiedzy i określić kierunki badań, wspierających dobre praktyki medyczne. Etyczne analizy mogą wskazać braki (dotyczące rozumienia tego, co zachodzi w ramach działań medycznych), istotne w kontekście podejmowania etycznie poprawnych decyzji. Pozwoliłoby to zbierać kolejne dowody empiryczne, niezbędne do rozstrzygnięcia, jak lekarz powinien postąpić w konkretnym przypadku.

Po czwarte, może być formą praktycznego wsparcia osób podejmujących trudne decyzje – pracowników ochrony zdrowia, a czasami także pacjentów oraz ich rodzin. Niezależnie od posiadanego doświadczenia, lekarz (lub inny pracownik ochrony zdrowia) może zetknąć się z trudnymi, budzącymi silne emocje problemami etycznymi. Jako dyscyplina naukowa, etyka medyczna może być drogowskazem przy podejmowaniu decyzji. Uwzględnia kwestie etyczne, pojawiające się w praktyce, starannie zbiera dowody dokumentujące związane z nimi fakty i wartości. Bierze pod uwagę wszystkie osoby, których one dotyczą. Dzięki uwzględnieniu rozmaitych możliwości prowadzi do decyzji rozstrzygających, jak postąpić.

W książce przedstawiamy znaczenie etyki medycznej z punktu widzenia genetyki, nowoczesnych technologii reprodukcyjnych, podziału środków służących ochronie zdrowia, zdrowia psychicznego, badań naukowych w medycynie. Wskazujemy inne problemy i proponujemy dalsze lektury. W kolejnych rozdziałach pokazujemy różne sposoby wykorzystania etyki medycznej. Wspólną perspektywę stanowi zasadnicze znaczenie, przypisywane rozumowaniu i argumentacji. Wierzymy, że etyka medyczna jest nade wszystko przedmiotem racjonalnym, a więc chodzi w niej o uzasadnianie przyjmowanych poglądów oraz gotowość do ich zmiany na podstawie nowych przesłanek i dowodów. W rozdziale 3. pojawia się refleksja dotycząca różnych narzędzi racjonalnej argumentacji, bo rozumowanie nie jest przecież zawłaszczone wyłącznie przez dobrze wykształconych filozofów. Wszyscy możemy doskonalić swoje umiejętności i sięgać po narzędzia, które poprawią jakość naszych etycznych argumentów.

Choć wierzymy w zasadniczą rolę rozumowania i dowodów, wewnętrzny głos lisa radzi zachować ostrożność. Nie wystarcząjasność myślenia i wysokie standardy racjonalności. Musimy rozwijać nasze serca i umysły. Konsekwencja i „wzbudzenie moralne” mogą prowadzić do nagannych czynów i złych decyzji, jeśli nie towarzyszy im właściwa wrażliwość i świadomość kontekstu, w którym decyzje będą podejmowane. Zadie Smith, pisarka, stwierdziła: „Nie ma większej zbrodni w angielskiej powieści satyrycznej niż myślenie, że ma się rację. Można z tego wyciągnąć naukę, że »wzbudzenie moralne« sprawia, że jesteśmy sztywni, jednowymiarowi, płascy”. Powinniśmy o tym pamiętać, podejmując działania praktyczne w każdej dziedzinie, w której dyskutuje się o wartościach, a więc także w etyce medycznej.

Czy można sobie wyobrazić lepszy początek wędrówki po etyce medycznej niż jej rozpoczęcie od samego końca, czyli od drażliwej kwestii eutanazji?