Dokumenty do historii stosunków polsko-sowieckich 1918-1926. Część 1 1918-1921. Część 2 1921-1926 ebook

PRZEDMOWA

HABENT SUA FATA LIBELLI...

Oddajemy w ręce czytelników rezultat kilkuletniej intensywnej pracy zespołu badaczy specjalizujących się w dziejach stosunków polsko-sowieckich w pierwszej połowie XX stulecia. W 2014 roku otrzymaliśmy grant finansowany ze środków Narodowego Programu Rozwoju Humanistyki na wydanie czterech tomów materiałów do historii relacji łączących Polskę i Związek Sowiecki w latach 1918–1945. Jest to fragment większej całości. Mamy bowiem nadzieję, że będą wydawane kolejne tomy, obejmujące okres od zakończenia pierwszej wojny światowej do upadku Związku Sowieckiego w 1991 roku[1]. Projekt został afiliowany przy warszawskim Centrum Polsko-Rosyjskiego Dialogu i Porozumienia, instytucji nie tylko w pełni predestynowanej do prowadzenia badań w interesującym nas obszarze, ale również mającej niemałe osiągnięcia w poznawaniu skomplikowanej przeszłości dwóch sąsiadujących ze sobą narodów i państw.

Realizacja postawionego przed nami zadania okazała się niełatwym wyzwaniem z co najmniej kilku powodów. Do przełomu lat osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych minionego stulecia nad badaniami relacji polsko-sowieckich ciążyło piętno ideologiczne i polityczne, którego zewnętrznym wyrazem była cenzura ingerująca zarówno w Polsce, jak i – w jeszcze większym stopniu – w Związku Sowieckim w treść przygotowywanych do druku publikacji, nie wyłączając edycji źródłowych. Bariery te pękły po zmianach politycznych skutkujących demokratyzacją życia w obu krajach. Już jednak po kilku latach spory o przeszłość, zwłaszcza zaś interpretację wydarzeń dotyczących wojny polsko-sowieckiej 1918/1919–1921, losu jeńców w trakcie i po zakończeniu tego konfliktu, stosunków władz do mniejszości narodowych zamieszkujących oba państwa, w tym tzw. operacji polskiej przeprowadzonej przez władze sowieckie w latach 1937–1938, odpowiedzialności stalinowskiego kierownictwa za rozpętanie drugiej wojny światowej, wreszcie zbrodni katyńskiej, polityki sowieckiego okupanta na ziemiach należących do Drugiej Rzeczypospolitej czy działań Moskwy w sprawach polskich na arenie międzynarodowej podczas drugiej wojny światowej w coraz większym stopniu zaczęły ciążyć na bieżących relacjach między Polakami i Rosjanami. Dzieje stosunków polsko-sowieckich w latach 1918–1945 stawały się kluczowym elementem „polityki historycznej” prowadzonej przez Kreml, wykorzystujący je do poszukiwania w przeszłości nie tylko własnej legitymizacji, ale także formułowania haseł neoimperialnych. Proces ten był coraz bardziej zauważalny od dwóch dziesięcioleci, aczkolwiek postępował z różną intensywnością, przyspieszając zdecydowanie począwszy od 2014 roku, innymi słowy po użyciu przez Rosję siły wobec Ukrainy i aneksji Krymu. Miało to wpływ na reglamentowanie dostępu do archiwów rosyjskich, zwłaszcza zaś resortowego Archiwum Polityki Zagranicznej Federacji Rosyjskiej w Moskwie, kluczowego dla realizacji naszego projektu. Nie pozostało też obojętne, bo i pozostać nie mogło, na formułowanie ocen na temat tragicznych kart historii stosunków polsko-sowieckich bynajmniej nie tylko przez profesjonalnych badaczy, ale może w pierwszym rzędzie przez polityków i publicystów. Niejednokrotnie w konstruowaniu opinii o przeszłości górę brały prezentyzm i aprioryzm, idące w parze z akcentowaniem wyrwanych z szerszego kontekstu epizodów, wypowiedzi czy jednostkowych działań.

Zjawiska te nie sprzyjały rzetelnym badaniom historycznym, co z kolei nie pozostało bez wpływu na realizację naszego projektu. Wedle początkowego założenia miał on być wspólnym dziełem badaczy polskich i rosyjskich, reprezentujących czołowe ośrodki naukowe w obu krajach. Wspólne prowadzenie kwerend archiwalnych i bibliotecznych miało zaowocować zebraniem materiału źródłowego, będącego do tej pory poza naukowym obiegiem lub też słabiej znanego. Naszym zamiarem było również możliwe zrównoważenie w poszczególnych tomach źródeł polskich i sowieckich z akcentem na dokumenty dyplomatyczne przechowywane w archiwach w Polsce, Rosji oraz w innych krajach. Początkowo wydawało się, że dobrze rozpoczęta współpraca i pierwotne ustalenia przyniosą wymierne rezultaty. Tak się jednak nie stało. Badacze rosyjscy zaangażowani w projekt od 2014 r. zaczęli unikać kontaktów z polskim zespołem, nie wyjaśniając, pomimo próśb, takiej postawy. Być może uznali, że pogorszenie się relacji obu państw jest tak oczywistą „zasadniczą zmianą okoliczności”, że nie wymaga kłopotliwego wyjaśniania partnerowi przyczyn wycofania się z podjętych zobowiązań.

W efekcie zebrane przez rosyjski zespół dokumenty ukazały się w 2017 r. w odrębnej czterotomowej i pospiesznie przygotowanej publikacji jako wydawnictwo Moskiewskiego Państwowego Instytutu Stosunków Międzynarodowych (Uniwersytetu) Ministerstwa Spraw Zagranicznych Rosji i tamtejszej Fundacji „Rosyjsko-Polskie Centrum Dialogu i Porozumienia”. Polscy uczestnicy prace wszakże kontynuowali, borykając się z utrudnionym dostępem do niektórych rosyjskich archiwów, a także ograniczonymi możliwościami sporządzania kopii niezbędnych do przygotowania krytycznej edycji dokumentów.

Kwerendy w celu zebrania podanych do druku materiałów prowadzono w kilku krajach, co w dużej mierze wynika z rozproszenia polskiej dokumentacji. Uczestnicy projektu konsultowali materiały archiwalne w instytucjach na terenie Federacji Rosyjskiej i Rzeczypospolitej Polskiej, ale również w Wielkiej Brytanii, Stanach Zjednoczonych, wreszcie na Ukrainie, gdzie także znajdują się zbiory dokumentów sowieckich, będące kapitalnym uzupełnieniem archiwaliów rosyjskich. Co prawda nie udało nam się zrównoważyć dokumentów proweniencji polskiej i proweniencji sowieckiej, ale wcale nie znaczy to, iż tych ostatnich jest niewiele. Wprowadzamy do obiegu obfity materiał źródłowy, w tym wiele dokumentów wcześniej w ogóle nieznanych badaczom.

Zgodnie z założeniami naszego projektu dokumenty podajemy w wersji oryginalnej, a także w polskim tłumaczeniu. Rozwiązanie takie jest podyktowane kilkoma względami. Przede wszystkim hołdujemy zasadzie naukowego edytowania dokumentów w języku, w którym zostały one sporządzone, co ma znaczenie dla skrupulatności i rzetelności badań naukowych. Z drugiej strony adresujemy naszą publikację nie tylko do wąskiego kręgu historyków specjalizujących się w dziejach stosunków międzynarodowych w dwudziestoleciu międzywojennym i podczas drugiej wojny światowej, ale także do szerszego grona miłośników historii, nauczycieli czy też osób zajmujących się edukacją. W związku z tym zdecydowaliśmy się dokonać tłumaczeń źródeł na język polski, mamy bowiem świadomość, że znajomość języka rosyjskiego, podobnie zresztą jak i języka francuskiego, w którym nierzadko prowadzono korespondencję dyplomatyczną, nie jest powszechna. Przekładów dokonano na współczesną polszczyznę, aczkolwiek w niektórych wypadkach udało się dotrzeć do ówczesnych tłumaczeń, zapewne lepiej oddających specyfikę niekiedy archaicznego już języka, którym posługiwali się twórcy dokumentów. Trzeba też wspomnieć, że właśnie w okresie dwudziestolecia między pierwszą a drugą wojną światową dokonały się zmiany tak w języku polskim, jak i rosyjskim. Władze bolszewickie przyjęły reformę językową przygotowaną nieco wcześniej. Nie została ona jednak zaakceptowana przez większość środowisk opozycyjnych i emigracyjnych. Znajduje to swoje odbicie również w edytowanych przez nas dokumentach. W tomie pierwszym publikujemy kilka tekstów, w których nie uwzględniono modyfikacji cyrylicy. Ewolucji ulegał również język polski, wyróżniający się wcześniej odmiennościami regionalnymi, których zachowaniu sprzyjały rozbiorowe podziały. Kancelaryjny styl oraz ortografia polszczyzny zostały jednak zasadniczo ujednolicone w przeciągu dwóch dziesięcioleci istnienia Drugiej Rzeczypospolitej, czego wyrazem była m.in. reforma ortograficzna z 1936 roku. Dlatego dokumenty wytworzone w okresie lat trzydziestych i czterdziestych redaktorzy tomów trzeciego i czwartego opublikowali już we współczesnej ortografii, wyjaśniając każdorazowo nieliczne wyjątki od tej zasady. Ingerowaliśmy natomiast w ówczesną interpunkcję, w wielu przypadkach co najmniej utrudniającą lekturę źródeł. Szczegółowe informacje zawierają wprowadzenia do poszczególnych tomów. Czytelnicy znajdą tam również precyzyjne wytyczne dotyczące zasad edycji.

Wśród edytowanych dokumentów przeważa dokumentacja dyplomatyczna, ale jest ona uzupełniona źródłami proweniencji wojskowej i policyjnej, tekstami o charakterze publicystycznym, a nawet artykułami prasowymi. Ze względu na ogrom zachowanego materiału redaktorzy niejednokrotnie stawali przed koniecznością dokonania wyboru określonego tekstu, a co za tym idzie odrzucenia innego. W takich przypadkach kierowaliśmy się zamiarem zaprezentowania czytelnikom szerokiego spektrum różnorodnych problemów z zakresu stosunków polsko-sowieckich, ujętych również w perspektywie międzynarodowej. Braliśmy też pod uwagę wcale liczne wcześniejsze wybory źródeł na interesujące nas tematy wydane przez naszych poprzedników, starając się raczej je uzupełniać niż powielać. Rzecz jasna, nie znaczy to, że w serii pomieszczono jedynie inedita. Wiele dokumentów zostało przedrukowanych, ponieważ uznaliśmy, iż jest to konieczne ze względu na ich wagę dla zrozumienia kluczowych zagadnień z zakresu wzajemnych kontaktów polsko-sowieckich, ale i odwołań występujących w innych podanych przez nas materiałach. Z reguły unikaliśmy przedruku umów międzynarodowych, najczęściej dostępnych we wcześniejszych publikacjach. Staraliśmy się, aby nasza seria stanowiła z jednej strony pewną integralną całość, z drugiej wpisywała się w opublikowane wcześniej edycje źródeł.

Cezury oddzielające poszczególne tomy stanowią ważne wydarzenia z historii Polski (odzyskanie niepodległości, zamach stanu w maju 1926 roku i jego bezpośrednie konsekwencje), z zakresu wzajemnych kontaktów między Warszawa i Moskwą (podpisanie polsko-sowieckiego paktu o nieagresji w lipcu 1932 roku), wreszcie kluczowe daty w dziejach Polski i świata, jakimi są wybuch oraz zakończenie drugiej wojny światowej.

W realizacji projektu udział wzięli historycy z kilku ośrodków naukowych, którzy profesjonalnie zajmują się dziejami stosunków między Polską a Związkiem Sowieckim. Tom pierwszy obejmujący lata 1918–1926 współredagowali Jan Jacek Bruski z Uniwersytetu Jagiellońskiego i Mariusz Wołos z Uniwersytetu Pedagogicznego im. Komisji Edukacji Narodowej w Krakowie oraz Instytutu Historii im. Tadeusza Manteuffla Polskiej Akademii Nauk w Warszawie. Redaktorem tomu drugiego za lata 1926–1932 jest Piotr Głuszkowski z Uniwersytetu Warszawskiego. Tom trzeci zredagował Marek Kornat z Instytutu Historii im. Tadeusza Manteuffla PAN i Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie. Redaktorem ostatniego z tomów naszej serii jest Łukasz Adamski reprezentujący Centrum Polsko-Rosyjskiego Dialogu i Porozumienia w Warszawie.

Przygotowana przez nas seria dokumentów nie powstałaby bez instytucjonalnego wsparcia Centrum Polsko-Rosyjskiego Dialogu i Porozumienia oraz Narodowego Programu Rozwoju Humanistyki. Dwóm kolejnym dyrektorom pierwszej z wymienionych instytucji – doktorowi Sławomirowi Dębskiemu i doktorowi Ernestowi Wyciszkiewiczowi – składamy serdeczne podziękowania. Słowa wdzięczności kierujemy również do wszystkich osób zaangażowanych w funkcjonowanie Narodowego Programu Rozwoju Humanistyki, dziękując za życzliwość, zrozumienie i nieocenioną pomoc.

Mariusz Wołos

WPROWADZENIE

UWAGI OGÓLNE

O stosunkach polsko-sowieckich w latach 1918–1926 wiemy całkiem sporo. Badania w tym zakresie trwają od dziesięcioleci, a wieńczą je publikacje zarówno o syntetycznym, jak i bardziej analitycznym charakterze. Były one wydawane tak w Polsce[1], jak i w Rosji, na Ukrainie czy Białorusi[2]. Skomplikowane relacje, w tym wojna polsko-sowiecka lat 1918/1919–1921, stały się również przedmiotem badań historyków z innych krajów ze wskazaniem na historiografię amerykańską i brytyjską[3]. Z lektury tych prac wyłania się obraz skomplikowanych stosunków dwóch nowych państw, które miały sprzeczne interesy w zakresie dążeń politycznych, ideologicznych, gospodarczych, społecznych, nawet kulturalnych. Sowiecka Rosja, Ukraina, Białoruś, od grudnia 1922 roku federacyjny Związek Sowiecki były państwami „nowego typu”. Dążyły do rozprzestrzenienia ideologii komunistycznej w bolszewickim wydaniu poza granice byłego Imperium Rosyjskiego, korzystając z dobrej ku temu koniunktury wynikającej w niemałym stopniu z radykalizacji postaw społecznych oraz kryzysów gospodarczych wstrząsających Europą zmęczoną pierwszą wojną światową. Bezkształtna na początku swego istnienia Polska była sąsiadem blokującym bolszewikom drogę ku zachodowi, a nawet ku południu kontynentu europejskiego. Wbrew wielokrotnie powtarzanym deklaracjom liderzy ruchu bolszewickiego z Włodzimierzem Leninem na czele wiedzieli, że urzeczywistnienie ich dalekosiężnych planów może się dokonać tylko na drodze podporządkowania sobie Polski, najlepiej ograniczonej do terytorium byłego Królestwa Polskiego, nazywanego też Krajem Nadwiślańskim (Priwislinskij Kraj). Odłożenie tych planów po przegranym konflikcie zbrojnym z Polską nie przyszło bolszewikom łatwo. Nie rezygnowano z nich bynajmniej, ale przesunięto w czasie, co wymusiło konieczność znalezienia z Polską jakiejś formy czasowego kompromisu, ułożenia wzajemnych stosunków, zdefiniowania modus vivendi.

Polska tymczasem miała swoje własne terytorialne i polityczne ambicje – sprzeczne z dążeniami bolszewickich liderów. Dla maksymalistów oznaczały one odbudowę Rzeczypospolitej w granicach przedrozbiorowych i wymuszenie od Rosjan désintéressment wobec terenów zamieszkiwanych przez Ukraińców, Białorusinów i Litwinów a położonych na zachód od granicy pierwszego rozbioru z 1772 roku. Dla Józefa Piłsudskiego i jego otoczenia był to plan stworzenia federacji na terenach litewsko-białoruskich oraz oderwania od Rosji Ukrainy, połączonej ścisłym sojuszem polityczno-wojskowym z Polską. Miała to być optymalna forma obrony przed odwiecznym rosyjskim imperializmem. Dla Romana Dmowskiego i jego zwolenników odrodzona Polska bez Wilna i Lwowa istnieć nie mogła, choć nie chcieli oni niepodległej Ukrainy. Wschodnią granicę państwa polskiego lider narodowych demokratów rysował mniej więcej odwołując się do linii drugiego rozbioru z 1793 roku. Każda z tych koncepcji była daleka od wizji bolszewików.

Sytuacja taka prostą drogą prowadzić musiała do konfliktu, niemal od razu zbrojnego, do niewypowiedzianej, ale i nieuniknionej wojny. W początkowej fazie interesującego nas okresu ważnym czynnikiem, choć od jesieni 1919 roku coraz słabszym, była inna Rosja – w przeciwieństwie do komunistycznej, czyli „czerwonej” – nazywana „białą”. W gruncie rzeczy to wielce nieprecyzyjne określenie, ponieważ w rzeczywistości owych „białych” Rosji istniało kilka. Ośrodki polityczne „białej” Rosji, funkcjonujące zarówno na terytorium byłego imperium Romanowów, jak i poza jego granicami, starały się walczyć o interesy rosyjskie, głęboko wierząc, że władza „czerwonych” jest przejściowa i wcześniej czy później upadnie. Tendencje te były wspierane przez zwycięskie mocarstwa Ententy. Polskie środowiska polityczne musiały się z nimi liczyć. „Biała” Rosja, odwołując się do decyzji podjętych jeszcze w okresie pierwszej wojny światowej przez Rząd Tymczasowy, godziła się na niepodległość państwa polskiego, ale tylko w granicach etnograficznych, zresztą dość nieprecyzyjnie zakreślanych, zasadniczo sprowadzających się także do terytorium byłego Królestwa Polskiego. Odstępstwa na korzyść Polski były w tej sprawie rzadkie, choć niewątpliwie właśnie one dawały szansę na realizację w praktyce polsko-rosyjskiej entente cordiale w obliczu wspólnego wroga, jakim był bolszewizm, ponieważ tworzyły podstawę do znalezienia w przyszłości kompromisu co do przebiegu wspólnej granicy. Na tego rodzaju kompromis gotowi byli jednak jedynie nieliczni działacze rosyjscy (przede wszystkim związani z Borysem Sawinkowem i Nikołajem Czajkowskim). W taki oto sposób Polska znalazła się między Rosją „białą” a „czerwoną” – rzecz jasna nie z geograficznego, ale nade wszystko politycznego punktu widzenia. Sytuacja taka utrzymywała się na dobrą sprawę do drugiej połowy 1920 roku i niemal zbiegła się z zakończeniem walk na froncie polsko-sowieckim. Z tego też powodu opatrzyliśmy pierwszą część prezentowanego tomu tytułem Polska między Rosją „białą” a „czerwoną” (od listopada 1918 do marca 1921 roku). Polsko-sowieckie negocjacje pokojowe prowadzone najpierw w Mińsku, potem w Rydze i zwieńczone podpisaniem 18 marca 1921 roku traktatu pokojowego między Polską a sowiecką Rosją i sowiecką Ukrainą stanowią cezurę bardzo wyraźną we wzajemnych stosunkach pomiędzy Warszawą i Moskwą. Kończą bowiem stan wojny i otwierają stan nadzwyczaj trudnego pokoju. Warto dodać, że konflikt zbrojny lat 1918/1919–1920 pozostał ważnym punktem odniesienia co najmniej przez całe międzywojenne dwudziestolecie, a w jakimś stopniu i później.

Jest to czas Poszukiwania normalizacji (kwiecień 1921 – maj 1926) i tak właśnie postanowiliśmy zatytułować część drugą niniejszego tomu dokumentów. Okres po podpisaniu i ratyfikowaniu traktatu ryskiego to przede wszystkim starania obu stron zmierzające do wprowadzenia w życie jego postanowień. W tej kwestii akcenty rozkładały się jednak odmiennie. Strona sowiecka wykorzystywała stypulacje traktatowe do usunięcia z Polski osób i organizacji wrogich wobec bolszewizmu ze wskazaniem na niedawnych sojuszników Rzeczypospolitej, takich jak polityczni oraz wojskowi działacze rosyjscy, ukraińscy i białoruscy (m.in. Borys Sawinkow, Symon Petlura, Stanisław Bułak-Bałachowicz). Znalazło to swój wyraz w umowie dwustronnej podpisanej na początku października 1921 roku. Strona polska tymczasem powoływała się na ustalenia ryskie w zakresie spłat należności finansowych, zwrotu majątku i dóbr kultury, wreszcie repatriacji ludności, zamierzającej opuścić tereny byłego imperium Romanowów. Wszystko to skutkowało wymianą ostrych niekiedy w swoim tonie not dyplomatycznych, tym bardziej że Sowiety nie były skore do wypełniania przyjętych zobowiązań, mając świadomość braku sankcji, których próżno było szukać w postanowieniach traktatu pokojowego. W 1921 roku zainaugurowano oficjalne stosunki dyplomatyczne między Polską a sowiecką Rosją i sowiecką Ukrainą. Lata 1922–1923 to okres coraz brutalniejszej walki bolszewików z religią, w tym z Kościołem rzymskokatolickim, którego wyznawcami w dużym odsetku byli Polacy zamieszkujący republiki sowieckie. Działania te znalazły swój wyraz choćby w zorganizowaniu spektakularnego procesu piotrogrodzkich duchownych, w większości narodowości polskiej, do którego doszło w marcu 1923 roku. Latem i jesienią tego roku dyplomacja polska dość nieudolnie próbowała wymusić na Moskwie ustępstwa, wykorzystując powstanie federacji sowieckiej jako nowego podmiotu na arenie międzynarodowej, co wiązało się z koniecznością jego oficjalnego uznania. Zbiegło się to w czasie z aktywizacją dyplomacji sowieckiej (misja Wiktora Koppa) spowodowaną zaburzeniami rewolucyjnymi w Niemczech. Wydarzenia te nie po raz pierwszy zmusiły Moskwę do znalezienia jakiegoś kompromisu z Polską będącą najkrótszą drogą do Republiki Weimarskiej. Nieoficjalne deklaracje szły bardzo daleko, łącznie z mniej lub bardziej zawoalowanymi sugestiami oddania Rzeczypospolitej Prus Wschodnich. W zamian domagano się swobody tranzytu dla sowieckich transportów, których miejscem przeznaczenia miały być właśnie Niemcy. Z kolei lata 1924–1925 to czas wysiłków na rzecz normalizacji stosunków polsko-sowieckich w sferze gospodarczej i politycznej. Jej symbolem jest pewne ocieplenie widoczne w przededniu konferencji lokarneńskiej, którego efektem była oficjalna wizyta komisarza ludowego spraw zagranicznych Gieorgija Cziczerina w Polsce w końcu września 1925 roku. Nieco wcześniej doszło też do uregulowania istotnej kwestii rozstrzygania zatargów granicznych (podpisanie tzw. protokołu jampolskiego). Od tego czasu datuje się początki negocjacji, których celem było zawarcie paktu o nieagresji, aczkolwiek toczyły się one z przerwami i ze zmienną intensywnością, a zakończyły dopiero w 1932 roku. Nie oznacza to bynajmniej, że zniknął stan wrogości. Obie strony przeważnie krytycznie lub nawet bardzo krytycznie oceniały sytuację wewnętrzną sąsiada. Sowieci z lepszym czy gorszym skutkiem próbowali ją destabilizować na swoją korzyść za pomocą różnych środków i rozmaitych środowisk, bynajmniej nie tylko Komunistycznej Partii Polski i jej przybudówek, ale także oddziałując na mniejszości narodowe (zwłaszcza Ukraińców i Białorusinów), środowiska przemysłowe, narodową demokrację, ruch ludowy, związki zawodowe. Z widocznym niepokojem strona sowiecka oceniała możliwości powrotu do władzy Józefa Piłsudskiego, uznawanego niezmiennie za nieprzejednanego wroga państwa rządzonego przez bolszewików. Początkowo walki na ulicach Warszawy w maju 1926 roku były w Moskwie oceniane jako szansa na rozpętanie nad Wisłą wojny domowej, uruchomienie mas robotniczych i w efekcie doprowadzenie do destabilizacji państwa, co sprzyjałoby radykalnym ruchom z komunizmem na czele. Po ich szybkim zakończeniu i przejęciu władzy przez Piłsudskiego nadzieje te opadły, a górę znów wziął krytyczny ogląd sytuacji wewnętrznej w Polsce, idący w parze z obawami o aktywizację niechętnej wobec Sowietów polskiej polityki zagranicznej. Działo się tak mimo uspokajających sygnałów ze strony polskiej, których zwieńczeniem była rozmowa Piłsudskiego z przedstawicielem pełnomocnym Związku Sowieckiego Piotrem Wojkowem w obecności ministra spraw zagranicznych Augusta Zaleskiego w lipcu 1926 roku.

Cezurą otwierającą tom jest 11 listopada 1918 roku. Taką datę nosi też pierwszy z edytowanych dokumentów. W tym dniu odrodzona po zaborach Polska pojawia się na mapie Europy jako samodzielny podmiot na arenie międzynarodowej, nawet jeśli wymieniona data ma charakter raczej umowny. Cezura końcowa to 31 maja 1926 roku, która również w niemałym stopniu ma charakter umowny. Wynika ona z wydarzeń, do jakich doszło kilkanaście dni wcześniej, a mianowicie powrotu do władzy Józefa Piłsudskiego na drodze zamachu stanu i reakcji strony sowieckiej na to wydarzenie oraz jego bezpośrednie skutki.

KRYTERIA DOBORU DOKUMENTÓW

Użyte w tytule określenie Dokumenty do historii stosunków polsko-sowieckich traktujemy możliwie szeroko. W trakcie doboru materiału nie ograniczaliśmy się jedynie do źródeł dotyczących ściśle bilateralnych kontaktów polsko-sowieckich czy polsko-rosyjskich. Zależało nam na tym, aby zamieścić dokumenty na temat wydarzeń międzynarodowych nie pozostających bez wpływu na stosunki między Warszawą a Moskwą (np. polityka mocarstw wobec państwa bolszewików, kwestie odnoszące się do państw bałtyckich oraz Rumunii itd.), ale także analizy sytuacji wewnętrznej w obu krajach. Wiele podanych w tomie źródeł to wewnętrzna korespondencja polskiej czy sowieckiej służby dyplomatycznej (raporty placówek do centrali, instrukcje dla przedstawicieli dyplomatycznych, notatki dla przełożonych, analizy na temat sytuacji wewnętrznej itd.). Publikujemy nie tylko dokumenty dyplomatyczne, aczkolwiek ich przewaga jest widoczna. W prezentowanym tomie nie brakuje dokumentacji proweniencji wojskowej, zwłaszcza komunikatów informacyjnych przygotowywanych przez wywiad w okresie wojny polsko-sowieckiej, ale i po jej zakończeniu, czy wytycznych dla służb specjalnych, raportów specjalistów, wysłanników i attachés wojskowych, a nawet korespondencji najwyższych władz. Dominują jednak dokumenty polskie, ponieważ dotarcie do adekwatnych źródeł sowieckich było i nadal pozostaje niełatwe (np. w Rosji z reguły nie udostępnia się raportów attachés wojskowych oraz konsulów nawet z lat dwudziestych i trzydziestych ubiegłego stulecia). Wśród podanych do druku dokumentów znajdują się również teksty o charakterze publicystycznym i komunikaty prasowe. Publikujemy także korespondencję czy wypowiedzi czołowych działaczy politycznych w interesującym nas zakresie (np. Józef Piłsudski, Feliks Dzierżyński, Grigorij Zinowiew). Celowo pomijamy natomiast układy polsko-sowieckie (preliminaria pokojowe z października 1920 roku, traktat ryski, konwencje itd.), które były już wcześniej publikowane i czytelnik nie będzie miał problemu z ich znalezieniem w innych edycjach źródłowych.

Świadomym zabiegiem był taki dobór dokumentów, aby ich treść dotyczyła istotnych problemów stosunków polsko-sowieckich i polsko-rosyjskich. Dla lat 1918–1920 traktujemy równolegle rozmaite formy kontaktów między Polską a Rosją „czerwoną” oraz „białą”, w tym nieudane próby nawiązania pierwszych kontaktów na linii Warszawa–Moskwa w ostatnich tygodniach 1918 i pierwszych miesiącach 1919 roku. Wiele dokumentów dotyczy przebiegu i międzynarodowego tła wojny polsko-sowieckiej. Przykładowo zdecydowaliśmy się zamieścić słynną notę brytyjskiego ministra spraw zagranicznych do rządu sowieckiego z 11 lipca 1920 roku, w której przedstawiono warunki przerwania walk polsko-sowieckich i postępującą za nią wymianę korespondencji, ponieważ była ona wielokrotnie przywoływana w innych dokumentach. W tomie znajduje się wiele nigdy wcześniej niewydanych źródeł polskich z okresu negocjacji pokojowych. Stanowią one dobre uzupełnienie opublikowanych niedawno źródeł sowieckich[4]. Wypełnienie postanowień traktatu ryskiego to główny temat dokumentów z lat 1921–1923. Nie brakuje jednak źródeł dotyczących represji sowieckich przeciwko Kościołowi katolickiemu, moskiewskiej konferencji rozbrojeniowej w grudniu 1922 roku, niebezpiecznego dla Polski rozwoju kontaktów na linii Moskwa–Berlin czy uznania przez Polskę de iure Związku Sowieckiego jako nowego podmiotu na arenie międzynarodowej. Wiele materiałów z lat 1924–1925 dotyczy pertraktacji zmierzających do zawarcia paktu o nieagresji, zwanego też układem gwarancyjnym, ale również prób ożywienia kontaktów gospodarczych i wymiany handlowej. Ostatnie miesiące 1925 roku oraz pierwsze półrocze 1926 roku to czas wzmożonego zainteresowania Sowietów narastającym kryzysem politycznym w Polsce, zakończonym zamachem majowym, a także jego następstwami bynajmniej nie tylko dla wzajemnych relacji. Warto dodać, że doboru dokumentów dokonaliśmy w ten sposób, aby tematyka sojuszu Piłsudski–Petlura była w nim obecna co najwyżej tylko śladowo. Ten celowy zabieg wynika z ogłoszenia drukiem w ostatnim czasie całego tomu dokumentów i materiałów na ten temat[5]. Ta sama uwaga dotyczy spraw białoruskich, którym również poświęcono niedawno odrębną edycję źródłową[6]. W niektórych przypadkach przedrukowaliśmy za „Monitorem Polskim” komunikaty Ministerstwa Spraw Zagranicznych odrodzonej Rzeczypospolitej, których nie udało się odnaleźć w materiałach archiwalnych.

Pierwotnego zamiaru zrównoważenia dokumentów proweniencji polskiej i sowieckiej nie udało się zrealizować. Ze względu na ograniczony, wręcz reglamentowany dostęp do zasobu Archiwum Polityki Zagranicznej Federacji Rosyjskiej okazało się to niemożliwe. Wielką trudnością było już samo pozyskanie kopii niezbędnych do przygotowania naukowej edycji źródeł. Równowagę między źródłami polskimi i sowieckimi (niekiedy możemy mówić wręcz o przewadze tych ostatnich) udało się uzyskać dla roku 1925, zwłaszcza zaś dla pierwszych pięciu miesięcy 1926 roku. Nie oznacza to jednak, że źródła sowieckie (pozyskane także z archiwów ukraińskich lub przechwycone przez polski wywiad) oraz rosyjskie (np. listy Borysa Sawinkowa) nie są w ogóle reprezentowane dla okresu wcześniejszego.

PODSTAWA ŹRÓDŁOWA

Zdecydowaną większość podanych dokumentów stanowią inedita. W celu przygotowania do druku niniejszego tomu jego redaktorzy przeprowadzili kwerendy archiwalne w kilkunastu instytucjach w Polsce, Rosji, Stanach Zjednoczonych, Wielkiej Brytanii i na Ukrainie. Było to konieczne zwłaszcza ze względu na rozproszenie polskich dokumentów do dziejów stosunków między Rzeczpospolitą a Związkiem Sowieckim. Materiały te wskutek kataklizmu drugiej wojny światowej nie tylko mocno ucierpiały, ale także zostały z różnych przyczyn zdeponowane w wielu miejscach. W Polsce badania przeprowadzono w Archiwum Akt Nowych w Warszawie, ze wskazaniem na takie zespoły archiwalne jak Ministerstwo Spraw Zagranicznych RP 1918–1939, Komitet Narodowy Polski, Ambasada RP w Moskwie, Ambasada RP w Berlinie, Ambasada RP w Londynie, Ambasada RP w Paryżu, Ambasada RP w Waszyngtonie, Attaché wojskowy w Moskwie, Attachaty wojskowe, Instytucje wojskowe, wreszcie Akta Romana Knolla. W wymienionych zespołach znajduje się przede wszystkim dokumentacja dyplomatyczna, w tym raporty i telegramy wysyłane z placówek do centrali, instrukcje dla dyplomatów, notatki z rozmów, sprawozdania, memoriały, analizy prawne itd. Z kolei w Wojskowym Biurze Historycznym – Centralnym Archiwum Wojskowym w Warszawie są przechowywane dokumenty wytworzone przez różnego rodzaju władze wojskowe ze wskazaniem na wywiad i kontrwywiad, a odnoszące się przede wszystkim do okresu wojny polsko-sowieckiej i pertraktacji pokojowych. W tomie zamieszczono dokumenty z zespołów Oddziału II Naczelnego Dowództwa Wojska Polskiego, Oddziału II Sztabu Ministerstwa Spraw Wojskowych, a także Instytutu Józefa Piłsudskiego.

Bogato reprezentowane są dokumenty polskie przechowywane w instytucjach zagranicznych. Dla pierwszych lat niepodległości Rzeczypospolitej ogromne znaczenie ma dokumentacja zdeponowana w nowojorskim Instytucie Józefa Piłsudskiego w Ameryce, zwłaszcza zespół Adiutantury Generalnej Naczelnego Wodza, gdzie znajdują się zarówno dokumenty dyplomatyczne, jak i wojskowe, a także dokumentacja o charakterze publicystycznym. Kapitalnym uzupełnieniem tego zespołu dla lat 1918–1920 są akta generała Tadeusza Rozwadowskiego oraz archiwum Michała Mościckiego. W jednym przypadku sięgnęliśmy po dokument z Archiwum Polskiego Instytutu Naukowego w Nowym Jorku. Wiele cennych dokumentów dyplomatycznych dotyczących stosunków polsko-sowieckich trafiało do polskiej placówki dyplomatycznej w Londynie, której spuścizna znajduje się w Instytucie Polskim i Muzeum im. gen. Sikorskiego w stolicy Wielkiej Brytanii. Stanowiły one nierzadko dopełnienie dokumentów z Polski, Rosji czy Stanów Zjednoczonych. Opublikowaliśmy także obszerny raport z marca 1926 roku na temat sytuacji Kościoła katolickiego w Związku Sowieckim i polityki wyznaniowej tego państwa z kolekcji Alfreda Ponińskiego, również przechowywanej w londyńskim Instytucie Polskim i Muzeum im. gen. Sikorskiego. Bogaty i wciąż słabo zbadany zbiór poloniców znajduje się w Moskwie – w Rosyjskim Państwowym Archiwum Wojskowym (RGWA). Do przygotowania niniejszej edycji wykorzystaliśmy dokumenty z kilku fondów (zespołów) ze wskazaniem na Oddział II Sztabu Generalnego Wojska Polskiego, do którego trafiały kopie wszystkich ważniejszych dokumentów na temat szeroko rozumianych stosunków polsko-sowieckich, polityki Moskwy czy sytuacji wewnętrznej w tym kraju. Sięgnęliśmy również do dokumentacji różnych polskich organizacji z okresu pierwszej wojny światowej i po jej zakończeniu. W tym ostatnim przypadku udało się odnaleźć kilka raportów Polskiej Organizacji Wojskowej – Komendy Naczelnej nr 3 na temat sytuacji wewnętrznej w Rosji i na Ukrainie w ostatnich tygodniach 1918 roku, a także raporty członków delegacji Naczelnika Państwa do Paryża w okresie konferencji pokojowej w pierwszej połowie 1919 roku.

Spośród wykorzystanych do edycji dokumentów sowieckich, pomimo wspomnianych wyżej utrudnień w przeprowadzeniu kwerendy, na czoło wysuwa się resortowe Archiwum Polityki Zagranicznej Federacji Rosyjskiej w Moskwie (AWP RF). Jego zasób stanowi prawdziwą kopalnię wiedzy na temat polityki zagranicznej Związku Sowieckiego. Tam właśnie przechowywane są raporty i telegramy z placówek dyplomatycznych, instrukcje oraz analizy opracowane przez centralę, wreszcie kopie odpisów dokumentów z innych sowieckich instytucji, nie wyłączając Biura Politycznego partii komunistycznej, organów bezpieczeństwa czy białego wywiadu. Wykorzystaliśmy dokumenty pochodzące z sekretariatu komisarza ludowego spraw zagranicznych Gieorgija Cziczerina oraz sekretariatu Borysa Stomoniakowa – odpowiedzialnego za kontakty z Polską członka Kolegium Komisariatu Ludowego Spraw Zagranicznych. Niemała część podanych do druku dokumentów sowieckiej dyplomacji pochodzi z fondu referentury polskiej, a zatem tej komórki sowieckiego resortu spraw zagranicznych, która była odpowiedzialna za utrzymywanie i analizę kontaktów z Rzeczpospolitą. W przypadku jednego dokumentu – sprawozdania sowieckiego dyplomaty o rozmowie z ambasadorem Francji Jeanem Herbettem na temat Polski (dok. 618) – skorzystaliśmy z zasobu referentury francuskiej. Zdecydowaliśmy się ponadto ogłosić kilka dokumentów dotyczących aktywności polskich komunistów, które zachowały się w podzespole przedstawicielstwa Komunistycznej Partii Polski przy Komitecie Wykonawczym Kominternu z Rosyjskiego Państwowego Archiwum Historii Społeczno-Politycznej w Moskwie (RGASPI). Sięgnęliśmy wreszcie po materiały związane z działalnością rosyjskich działaczy emigracji antybolszewickiej, w pierwszym rzędzie współpracującego z polskimi władzami Borysa Sawinkowa. Opublikowaliśmy jego trzy listy do Józefa Piłsudskiego i ppłk. Bolesława Wieniawy-Długoszowskiego z lat 1920–1921, przechowywane w moskiewskim Archiwum Państwowym Federacji Rosyjskiej (GARF) w fondzie Rosyjskiego Komitetu Ewakuacyjnego w Warszawie. Dokumenty te stanowiły pendant do innych umieszczonych w tomie materiałów dotyczących akcji Sawinkowa, odnalezionych przez nas w nowojorskim Instytucie Józefa Piłsudskiego oraz Międzynarodowym Instytucie Historii Społecznej (IISG) w Amsterdamie.

Nadzwyczaj cennym uzupełnieniem sowieckich dokumentów z instytucji rosyjskich były materiały pochodzące z archiwów ukraińskich. Po pierwsze, wymienić należy Centralne Archiwum Państwowe Wyższych Organów Władzy i Administracji Ukrainy w Kijowie (CDAWO), zwłaszcza fond Komisariatu Ludowego Spraw Zagranicznych Ukraińskiej SRS, w mniejszym zaś zakresie fond Poselstwa Ukrainy Sowieckiej w Polsce. W przypadku instrukcji zastępcy przewodniczącego OGPU i naczelnika Wydziału Kontrwywiadu tej instytucji Artura Artuzowa sięgnęliśmy do zbiorów Resortowego Archiwum Państwowego Służby Bezpieczeństwa Ukrainy w Kijowie (HDA SBU).

Prezentowany tom dokumentów do dziejów stosunków polsko-sowieckich w latach 1918–1926 nie jest pierwszym wydawnictwem źródłowym na ten temat. Trzeba przyznać, że już wcześniej opublikowano całkiem sporo materiałów do interesującej nas problematyki. Spośród ważniejszych wymienić należy jako pierwsze Dokumienty wnieszniej politiki SSSR – monumentalną serię wydawniczą publikowaną przez Komisję ds. Wydania Dokumentów Dyplomatycznych przy Ministerstwie Spraw Zagranicznych Związku Sowieckiego (obecnie MSZ Federacji Rosyjskiej), która ukazuje się do dnia dzisiejszego. W ujęciu chronologicznym nasz tom pokrywa się z woluminami od pierwszego do dziewiątego. Były one wydawane w latach 1957–1964, co nie pozostało bez wpływu na dobór dokumentów pod kątem ideologicznym i politycznym z akcentem na rzekomo pokojową politykę państwa bolszewików. Niezależnie od tego omawiana publikacja wciąż jest ważna i przydatna dla badaczy sowieckiej polityki zagranicznej, w tym prowadzonej wobec Rzeczypospolitej[7]. Nierzadko się zatem do niej odwołujemy, a w kilku przypadkach przedrukowujemy opublikowane w niej dokumenty. Z niewielkim opóźnieniem wobec Dokumientow wnieszniej politiki SSSR, co trudno uznać jedynie za zbieg okoliczności, wydawano kolejne tomy Dokumentów i materiałów do historii stosunków polsko-radzieckich. W przypadku tej serii interesują nas zwłaszcza woluminy od drugiego do piątego, które dotyczą lat 1918–1926[8]. Źródła opracowane zostały solidnie, lecz i w tym przypadku ich dobór był w dużej mierze podyktowany względami ideologicznymi. Publikowano dokumenty nie tylko mające potwierdzać pokojowy kurs polityki sowieckiej, ale i jakoby imperialistyczne, antydemokratyczne i antysowieckie działania władz polskich. Wśród podanych do druku źródeł nadreprezentowane są materiały dotyczące ruchu komunistycznego, pomijane natomiast dokumenty stawiające w złym świetle stronę sowiecką. Pomimo tych ułomności w serii opublikowano sporo wartościowych źródeł przydatnych do badań naukowych. Zasadniczo staraliśmy się nie powtarzać materiałów ogłoszonych w tym monumentalnym wydawnictwie – chyba że dysponowaliśmy inną, najczęściej zawierającą odmienności redakcyjne, podstawą źródłową. Siłą rzeczy nasza publikacja wchodzi w pewien dialog z tą serią, przygotowaną przed ponad półwieczem. Niemałe zasługi w edycji źródeł do dziejów stosunków polsko-sowieckich ma Weronika Gostyńska, która nie tylko brała udział w opracowaniu wspomnianych Dokumentów i materiałów do historii stosunków polsko-radzieckich, ale również zebrała i przygotowała do druku odrębny tom pt. Tajne rokowania polsko-radzieckie w 1919 r.[9] Ważne publikacje źródłowe opracowali też historycy rosyjscy, korzystający z (częściowego) otwarcia archiwów sowieckich po 1991 roku. Pierwszą tego typu edycją był cenny tom z roku 1994, przygotowany pod redakcją Iwana Kostiuszki[10]. Stosunkowo niedawno, w 2017 roku, opublikowano też czterotomowy zbiór dokumentów do stosunków polsko-sowieckich w latach 1918–1945, którego redaktorami byli Michaił Narinski i Artiom Malgin. Pierwszy tom serii Sowietsko-polskije otnoszenija w 1918–1945 gg. niemal pokrywa się pod względem chronologicznym z naszym wydawnictwem, obejmując okres od czerwca 1918 do lipca 1926 roku. Jego wartość poznawcza jest trudna do przecenienia, ponieważ edytorzy wprowadzili do obiegu naukowego wiele dokumentów wcześniej nieznanych. Uwaga ta dotyczy zwłaszcza źródeł z lat 1919–1921, ze wskazaniem na wojnę polsko-sowiecką i negocjacje pokojowe. Tom zawiera w zdecydowanej większości dokumenty pochodzące z Archiwum Polityki Zagranicznej Federacji Rosyjskiej. Niestety zarówno sposób opracowania edytorskiego podanych czytelnikowi źródeł, jak i sam ich dobór pozostawiają wiele do życzenia. Aby nie być gołosłownym, odwołamy się do jednego tylko przykładu – w omawianym tomie zamieszczono zaledwie jeden dokument z 1923 roku i nie podano ani jednego źródła z lat 1924–1925. Czytelnik musi odnieść wrażenie, że brakuje w nim zupełnie środka okresu zakreślonego datami skrajnymi. Niezależnie od tego przyznać trzeba, że pierwszy tom serii Sowietsko-polskije otnoszenija w 1918–1945 gg. jest ważną pozycją edytorską[11].

Bardzo dobrym wydawnictwem źródłowym są natomiast redagowane przez Sławomira Dębskiego trzy tomy Polskich Dokumentów Dyplomatycznych za lata 1918–1919[12]. Znaleźć w nich można dużo źródeł dotyczących stosunków Polski zarówno z Rosją „białą”, jak i Rosją oraz Ukrainą „czerwoną”. W wielu przypadkach zdecydowaliśmy się na przedruk ogłoszonych już w omawianym wydawnictwie materiałów ze względu na ich znaczenie dla zrozumienia meandrów polskiej polityki zagranicznej w pierwszych latach niepodległości. Cennym uzupełnieniem, jeśli chodzi o edycje źródeł wytworzonych przez polską dyplomację, jest poza tym dwutomowa publikacja zawierająca komplet depesz szyfrowych Poselstwa RP w Londynie z lat 1919–1926[13]. Wiele z ogłoszonych tam materiałów dotyczy interesującej nas problematyki wschodniej.

W celu opracowania dokumentów i przygotowania ich do edycji sięgaliśmy też do szeregu innych wydawnictw źródłowych. Pomimo propagandowego ujęcia i tendencyjnego doboru materiału wykorzystaliśmy dla pierwszego okresu stosunków polsko-sowieckich opublikowaną przez stronę sowiecką w trzech wersjach językowych Księgę czerwoną, opatrzoną wstępem komisarza ludowego spraw zagranicznych sowieckiej Rosji Gieorgija Cziczerina[14]. Wciąż kapitalnym źródłem wiedzy pozostają wydawane w latach dwudziestych minionego stulecia dokumenty dotyczące prac delegacji polskich w komisjach mieszanych realizujących postanowienia traktatu ryskiego[15]. Ważnym zbiorem źródeł jest wydawnictwo dotyczące spraw polskich podczas paryskiej konferencji pokojowej 1919 roku[16]. Przydatny okazał się tom pierwszy Dokumentów z dziejów polskiej polityki zagranicznej 1918–1939 przygotowany do druku i ogłoszony w 1989 roku przez Tadeusza Jędruszczaka i Marię Nowak-Kiełbikową[17]. Dysponujemy edycjami źródeł na temat losów jeńców wojennych w trakcie i po zakończeniu wojny polsko-sowieckiej – zebranym i opracowanym przez historyków toruńskich Stanisława Alexandrowicza, Zbigniewa Karpusa i Waldemara Rezmera tomem pt. Zwycięzcy za drutami. Jeńcy polscy w niewoli (1919–1922)[18], wydawnictwamiKrasnoarmiejcy w polskom plenu w 1919–1922 gg.[19] orazPolscy jeńcy wojenni w niewoli sowieckiej w latach 1919–1922[20] przygotowanymi wspólnie przez zespoły historyków oraz archiwistów polskich i rosyjskich. Znany i ceniony badacz stosunków polsko-sowieckich Wojciech Materski wydał dokumenty dotyczące wymiany więźniów politycznych między Polską a Sowietami w międzywojennym dwudziestoleciu[21]. Bogdan Musiał przy współpracy Jana Szumskiego ogłosił zbiór dokumentów na temat przewrotu majowego widzianego z perspektywy Kremla[22]. Sięgaliśmy również do wydanego przez Natalię i Ołeksandra Rublowów cennego tomu dokumentów pt. Ukrajina – Polszcza 1920–1939 rr.[23]. Janusz Cisek podał do druku źródła ze zbiorów nowojorskiego Instytutu Józefa Piłsudskiego w Ameryce dotyczące stosunku szeregu państw, przede wszystkim sąsiadów Rzeczypospolitej, oraz „białego” ruchu rosyjskiego do wojny polsko-sowieckiej[24]. Niektóre z podanych w niniejszym tomie dokumentów były publikowane w formie aneksów do monografii naukowych lub też na łamach specjalistycznych periodyków[25]. Pełny wykaz pozycji, do których odwołujemy się zarówno w celu wskazania poprzednich wydań konkretnych źródeł, jak i ich opracowania, znajduje się w bibliografii.

Naszym celem było umożliwienie czytelnikowi zapoznania się z jak najszerszym wyborem dokumentów do dziejów stosunków polsko-sowieckich w latach 1918–1926. Wierzymy, że zainteresują one nie tylko zawodowych historyków, ale również osoby nie zajmujące się profesjonalnym badaniem przeszłości skomplikowanych kontaktów pomiędzy Drugą Rzeczpospolitą i państwem bolszewików. Spośród ogromnej liczby zachowanych źródeł, nawet jeśli niekompletnie dotrwały one do naszych czasów lub nie są dostępne dla badaczy, dokonanie wyboru zawsze sprawia edytorom niemało kłopotu. Tak było i w tym przypadku. Mamy jednak nadzieję, że ponad 700 dokumentów opublikowanych w naszym tomie będzie nie tylko wnoszącym wiele nowego ważnym uzupełnieniem dotychczasowych edycji źródłowych, ale również inspiracją do podjęcia dalszych poszukiwań mających na celu poznawanie dziejów skomplikowanych relacji dwóch sąsiednich państw, bliskich z punktu widzenia geograficznego, dalekich jednak pod względem politycznym, ideologicznym, gospodarczym oraz społecznym.

UWAGI EDYTORSKIE

Edycji zamieszczonych w tomie dokumentów dokonaliśmy na podstawie czytelnych kopii (skany, kserokopie, zdjęcia), które były podstawą kolacjonowania tekstu. W zdecydowanej większości podaliśmy je do druku w całości. W przypadku wybrania fragmentu źródła zaznaczyliśmy za pomocą przypisu informację, czego dotyczyła opuszczona część.

Większość zamieszczonych w tomie dokumentów to materiały w języku polskim. Opublikowaliśmy jednak również pewną liczbę tekstów obcojęzycznych. Zgodnie z regułami przyjętymi dla całej serii pod jednym numerem zamieściliśmy w takich przypadkach dokumenty w języku oryginału jako pierwsze, a następnie ich tłumaczenie na język polski – z zachowaniem przyjętych dla druku cech kancelaryjnych w obu wersjach (nadane przez twórcę numery raportów, klauzula tajności itd.). Przeważająca większość przetłumaczonych na potrzeby wydania niniejszego tomu dokumentów została napisana w języku rosyjskim. W niektórych przypadkach językiem oryginału był jednak francuski, ówczesna lingua franca dyplomacji. W jednym wypadku opublikowaliśmy tekst w języku angielskim. W razie odnalezienia w zbiorach archiwalnych współczesnego dokumentowi jego tłumaczenia na język polski zamieszczaliśmy taki przekład – jako najlepiej oddający specyfikę ówczesnej polszczyzny. W paru przypadkach sięgnęliśmy po przekłady nieco późniejsze, też jednak pochodzące z okresu międzywojennego. Dotyczy to przede wszystkim sporządzonych prawdopodobnie w Wojskowym Biurze Historycznym w drugiej połowie lat trzydziestych tłumaczeń dokumentów ze wspomnianego już wydawnictwa Krasnaja kniga / Livre rouge, przechowywanych w aktach Adiutantury Generalnej Naczelnego Wodza. Znaki edytorskie i przypisy dodaliśmy zarówno do oryginałów, jak i do tłumaczeń, co niekiedy sprawiało kłopoty głównie ze względu na specyfikę przekładu. Nie tłumaczyliśmy natomiast wstawek obcojęzycznych pojawiających się w dokumentach polskich, co wynika z założeń przyjętych dla całej serii.

Zdecydowaliśmy się nie uwspółcześniać polszczyzny, ale zachowaliśmy oryginalny sposób zapisu poszczególnych słów. Nie ingerowaliśmy również w składnię, ortografię, interpunkcję źródeł polskich, chyba że ta ostatnia była ewidentnym błędem utrudniającym lub uniemożliwiającym zrozumienie treści. Wyszliśmy bowiem z założenia, że pomimo znaczących zmian, jakie zaszły w języku polskim w ciągu ostatnich stu lub niemal stu lat, należy zachować oryginalne brzmienie tekstu, aby w pełni oddać jego specyfikę czy językowe niuanse. Co więcej, w pierwszych latach międzywojnia nie było nawet wśród polonistów zgody odnośnie do zasad pisowni. W dużym stopniu były one wynikiem nawyków wyniesionych z okresu zaborów i pozostawania pod wpływem dwóch szkół – krakowskiej i warszawskiej, co skutkowało rozmaitymi sposobami zapisu tych samych słów[26]. Zachowaliśmy oryginalną pisownię wielkich i małych liter oraz nazw własnych zastosowaną w tekście. W trakcie kolacjonowania dokumentów poprawiliśmy jedynie ewidentne błędy maszynowe, zwykłe lapsi calami (np. wstawialiśmy „który” w miejsce „kóry”, „papież” zamiast „papieź” itd.), pozostawiając bez zmian nawet różne formy zapisu tego samego nazwiska (np. Cziczerin, Czyczerin, Tchitcherine). Właściwą formę tych ostatnich czytelnik znajdzie w indeksie osobowym podanym na końcu tomu. Tłumaczeń z języka rosyjskiego i francuskiego dokonano, rzecz jasna, na współczesną literacką polszczyznę, nie ingerując wszak w sposób zapisu i styl oryginalnego języka dokumentu.

Świadomie zrezygnowaliśmy z rozszyfrowywania skrótów występujących w tekście dokumentów. Ich wykaz znajduje się także na końcu tomu.

W trakcie przygotowania edycji dokumentów zrezygnowaliśmy z większości zachowanych na nich cech kancelaryjnych (np. pieczęcie, wydrukowane nagłówki, listowniki, daty wpływu itd.). Niekiedy czyniliśmy od tej zasady odstępstwo – o ile pozwalało ono określić przybliżoną datę powstania dokumentu lub wskazać jego autora. Uwaga ta dotyczy również obiegu dokumentu możliwego do odtworzenia głównie na podstawie pism przewodnich. W niektórych przypadkach (mowa zwłaszcza o instrukcjach dyplomatycznych, raportach) podawaliśmy w przypisach informację o rozdzielniku, ale najczęściej z pominięciem różnych jednostek centrali, natomiast ze wskazaniem placówek zagranicznych, do których dokument został wysłany. Zachowaliśmy oryginalne tytuły dokumentów nadane przez twórcę, nawet jeśli były one powtórzone w odredakcyjnym nagłówku. Komentarze merytoryczne pochodzące zwłaszcza od adresata czy adresatów pism zamieszczane najczęściej na marginesie dokumentów przenieśliśmy do przypisów. Jeśli w tekście edytowanego źródła pojawiały się nazwiska osób, które uczestniczyły w jego przygotowaniu – nawet kiedy formalnie go nie sygnowały – zostały one zachowane. Uwaga ta odnosi się przede wszystkim do notatek wewnętrznych, opracowań, a także niektórych raportów dyplomatycznych. Była to między innymi specyfika sporządzania dokumentów w polskiej placówce dyplomatycznej w Moskwie (zob. np. dok. 672).

Każdy z edytowanych dokumentów został opatrzony nagłówkiem, w którym określiliśmy jego numer porządkowy w tomie przy zachowaniu ciągłości numeracji dla obu części, datę dzienną, a w przypadku braku możliwości jej ustalenia – datę przybliżoną (podawaliśmy nazwę miesiąca oraz rok i umieszczaliśmy dokument na końcu – niekiedy ze znakiem zapytania), charakter (np. raport, telegram, telegram szyfrowy, depesza, instrukcja, notatka, sprawozdanie, komunikat), w odniesieniu do korespondencji dane o wystawcy i adresacie, aczkolwiek bez podania nazwisk, lecz z określeniem funkcji pełnionej w czasie powstawania źródła. Istotnym elementem nagłówka jest krótka informacja o treści dokumentu.

Pod każdym z edytowanych dokumentów zamieściliśmy krótką metryczkę z informacją o miejscu jego przechowywania (nazwa archiwum w skrócie, nazwa zespołu także w skrócie lub w uproszczonej formie, w przypadku dokumentów z archiwów rosyjskich i ukraińskich numer fondu [zespołu archiwalnego], wreszcie sygnatura). Jeśli dokument zachował się w kilku miejscach, podawaliśmy informację na temat przechowywania oryginału bądź kopii, która posłużyła nam do edycji. Wyjątki dotyczą wskazania różnic między dwiema czy kilkoma wersjami tego samego dokumentu, do których udało nam się dotrzeć. Świadomie zrezygnowaliśmy z podawania numerów kart ze względu na możliwość braku paginacji lub jej zmiany. Zgodnie z zasadą przyjętą dla całej serii nie precyzowaliśmy czy podstawą edycji był oryginał danego dokumentu czy też dostępna w archiwum jego kopia. Przyjęliśmy zasadę zaznaczenia rękopisów (skrótem „rkps”), które były podstawą edycji. W innych przypadkach mieliśmy do czynienia z maszynopisami. W nawiasie na końcu metryczki wskazywaliśmy miejsce lub miejsca wcześniejszego opublikowania dokumentu, jeśli był on uprzednio podany do druku. Posługiwaliśmy się w takim wypadku następującymi skrótami lub uproszczonymi zapisami:

– DDPPZ – Dokumenty z dziejów polskiej polityki zagranicznej 1918–1939, t. 1–2, red. T. Jędruszczak, M. Nowak-Kiełbikowa, Warszawa 1989–1996.

– Depesze Poselstwa RP w Londynie – Depesze Poselstwa Rzeczypospolitej Polskiej w Londynie, t. 1–2, opr. W. Rojek, J. Łaptos, współpr. A. Suchcitz, Kraków 2019.

– DiM – Dokumenty i materiały do historii stosunków polsko-radzieckich, t. 2–5, Warszawa 1961–1966.

– DWP – Dokumienty wnieszniej politiki SSSR, t. 1–9, Moskwa 1957–1964.

– Krasnaja kniga – Krasnaja kniga. Sbornik dipłomaticzeskich dokumientow o russko-polskich otnoszenijach 1918–1920 g., Moskwa 1920.

– Księga czerwona – Księga czerwona. Zbiór dokumentów dyplomatycznych o stosunkach Rosji i Polski od 1918 do 1920 r., Moskwa – Smoleńsk – Kijów 1920.

– Livre rouge – Livre rouge. Recueil des documents diplomatiques relatifs aux relations entre la Russie et la Pologne 1918–1920, Moscou 1920.

– Między prometeizmem a Realpolitik – J.J. Bruski, Między prometeizmem a Realpolitik. II Rzeczpospolita wobec Ukrainy Sowieckiej 1921–1926, Kraków 2010.

– Polska–Rosja XX wiek – Polska–Rosja XX wiek. Materiały do nauczania historii, red. serii M. Filipowicz, A. Czubarian, red. tomu R. Wnuk, L. Gorizontow, Lublin 2020.

– Prawo międzynarodowe i historia dyplomatyczna – Prawo międzynarodowe i historia dyplomatyczna. Wybór dokumentów, t. 2, wstęp i oprac. L. Gelberg, Warszawa 1958.

– Przewrót majowy 1926 roku – Przewrót majowy 1926 roku w oczach Kremla, red. B. Musiał, współpr. J. Szumski, Warszawa 2009.

– Raport mjr. Wacława Jędrzejewicza – J. Cisek, Raport mjr. Wacława Jędrzejewicza z konferencji rozbrojeniowej w Moskwie (2–12 grudnia 1922 r.), „Niepodległość” 1992, t. 25, s. 67–74.

– Rossija–Polsza XX wiek – Rossija i Polsza: prieodolenije istoriczeskich stierieotypow 1918–1991 gg. Posobije dlja ucziteliej istorii, ried. L.Je. Gorizontow, R. Wnuk, Moskwa 2019.

– Sąsiedzi wobec wojny 1920 roku – Sąsiedzi wobec wojny 1920 roku. Wybór dokumentów, oprac. J. Cisek, Londyn 1990.

– Sojusz Piłsudski–Petlura – Sojusz Piłsudski–Petlura. Dokumenty i materiały, red. J. Pisuliński, W. Skalski, Warszawa–Kijów 2020.

– Sowietsko-polskije otnoszenija – Sowietsko-polskije otnoszenija w 1918–1945 gg. Sbornik dokumientow w czetyrioch tomach, ried. M.M. Narinskij, A.W. Malgin, t. 1–4, Moskwa 2017.

– Sprawy polskie – Sprawy polskie na konferencji pokojowej w Paryżu w 1919 r. Dokumenty i materiały, t. 1–3, red. zbioru R. Bierzanek i J. Kukułka, Warszawa 1965–1968.

– Stosunki RP z państwem radzieckim – J. Kumaniecki, Stosunki Rzeczypospolitej Polskiej z państwem radzieckim 1918–1943. Wybór dokumentów, Warszawa 1991.

– SU 1919 – Sprawozdania stenograficzne z posiedzeń Sejmu Ustawodawczego 1919.

– Tajne rokowania polsko-radzieckie – Tajne rokowania polsko-radzieckie w 1919 r. Materiały archiwalne i dokumenty, zebrała i oprac. W. Gostyńska, Warszawa 1986.

– Tylko zorganizowana Europa może powstrzymać Rosję – M. Gmurczyk-Wrońska, Tylko zorganizowana Europa może powstrzymać Rosję – nieznane memorandum na temat spraw polsko–sowiecko–bałtyckich z kwietnia 1926 r., „Dzieje Najnowsze”, 2015, nr 1, s. 203–213.

– Ukrajina – Polszcza 1920–1939 rr. – Ukrajina – Polszcza 1920–1939 rr. Z istoriji dyplomatycznych widnosyn USSR z Druhoju Riczczju Pospołytoju. Dokumenty i materiały, upor. N.S. Rublowa i O.S. Rublow, Kyjiw 2012.

– Węzeł polsko-białoruski – Węzeł polsko-białoruski 1918–1921. Dokumenty i materiały, wybór i oprac. W. Materski, współpraca U. Snapkouski, Warszawa 2018.

– Wymiana więźniów – Wymiana więźniów politycznych pomiędzy II Rzeczpospolitą a Sowietami w okresie międzywojennym. Dokumenty i materiały, oprac. W. Materski, Warszawa 2000.

– Z archiwaliów Ministerstwa Spraw Zagranicznych II Rzeczypospolitej – J. Jaruzelski, Z archiwaliów Ministerstwa Spraw Zagranicznych II Rzeczypospolitej. Po 50 latach kolekcja sovieticów wraca z Waszyngtonu (1), „Przegląd Wschodni” 1991, t. I, z. 4, s. 841–858.

– Zwycięzcy za drutami – Zwycięzcy za drutami. Jeńcy polscy w niewoli (1919–1922). Dokumenty i materiały, oprac. S. Alexandrowicz, Z. Karpus, W. Rezmer, Toruń 1995.

– Źródła do historii powszechnej – Sierpowski S., Źródła do historii powszechnej okresu międzywojennego, t. 1: 1917–1926, Poznań 1989.

Przypisy pochodzące od redaktorów tomu mają zasadniczo charakter dwojaki – wyjaśniający oraz tzw. krzyżowy, a zatem z odesłaniem do innych dokumentów lub przypisów, w których poruszona była czy też wyjaśniona odnośna kwestia. Niekiedy w przypisach streszczaliśmy lub cytowaliśmy fragmenty (rzadziej całość) dokumentów przywoływanych w tekście, których nie zamieściliśmy w tomie lub odsyłaliśmy do miejsca ich publikacji w innych wydawnictwach. Przypisy redaktorów dotyczą w zdecydowanej większości spraw z zakresu stosunków polsko-rosyjskich i polsko-sowieckich. Nader rzadko mają one charakter biograficzny ze wskazaniem autora dokumentu lub niewymienionej z nazwiska, a jedynie z funkcji osoby lub z użyciem pseudonimu, który pojawia się w tekście. Krótkie informacje biograficzne na temat osób występujących na kartach tomu czytelnik znajdzie w indeksie osobowym zamieszczonym na jego końcu.

W nawiązaniu do zasad przyjętych dla całej serii zrezygnowaliśmy z publikowania załączników, skądinąd w wielu przypadkach brakujących wśród zachowanych archiwaliów. Od tej reguły czynimy jednak wyjątki, które wyraźnie zaznaczamy, dodając słowo „załącznik” do publikowanego pod tym samym numerem źródła, informując o tym w nagłówku lub też odsyłając w przypisie do innego dokumentu będącego właśnie wskazanym załącznikiem.

Przyjęliśmy identycznie jak dla całej serii stosowanie przypisów literowych, służących do ukazania ingerencji w treść dokumentów dokonanej współcześnie (dopiski, komentarze, parafy, oryginalne podpisy, poprawki, podkreślenia i zakreślenia, oznaczenie fragmentów nieczytelnych itd.). W tym przypadku kierowaliśmy się sprawdzonymi wzorcami zastosowanymi przez redaktorów serii Polskie Dokumenty Dyplomatyczne z nieznacznymi modyfikacjami:

a...a tak w tekście

b...b komentarz odręczny

c...c     odręczna poprawka w tekście lub dopisek

d...d     podkreślenie odręczne

e...e     zakreślone na marginesie lub wyodrębnienie fragmentu dokumentu

f...f podpis odręczny

g...g podpis nieczytelny

h...h     przekreślone

i...i tekst nieczytelny

j...j znak zapytania

PODZIĘKOWANIA

Przygotowanie do druku i wydanie niniejszego tomu nie byłoby możliwe bez wsparcia szeregu życzliwych nam osób. Słowa podziękowania kierujemy do członków naszego zespołu, a zarazem redaktorów pozostałych tomów serii: doktora Łukasza Adamskiego, doktora Piotra Głuszkowskiego i profesora Marka Kornata. Wspólne ustalenia, gorące debaty zawsze przebiegające w twórczej atmosferze, rzeczowa wymiana myśli, pomoc w pozyskiwaniu dokumentów były nieodłączną i jakże miłą częścią realizacji projektu. Podziękować też chcemy profesorowi Janowi Pisulińskiemu za użyczenie kopii kilku ważnych materiałów źródłowych. Nieustannie otrzymywaliśmy wsparcie merytoryczne ze strony pracowników Centrum Polsko-Rosyjskiego Dialogu i Porozumienia w Warszawie. Szczerze im za to dziękujemy, adresując nasze słowa przede wszystkim do byłego dyrektora tej instytucji doktora Sławomira Dębskiego, obecnego szefa Centrum doktora Ernesta Wyciszkiewicza, głównej księgowej pani Anny Ślażewicz oraz odpowiedzialnej za wydawnictwa pani Małgorzaty Krystyniak. Przygotowanie tomu byłoby znacznie trudniejsze, o ile w ogóle możliwe, bez fachowego wsparcia ze strony tłumaczy: pani Katarzyny Chimiak, doktora Adama Jaskólskiego i profesora Piotra Zemszała. W niczym nie zmienia to faktu, że za jakość przekładu odpowiedzialność w całości ponoszą redaktorzy tomu. Za pomoc w żmudnym przepisywaniu dokumentów dziękujemy także paniom Ewie Wac i Lucynie Lipowskiej oraz doktor Irinie Kuzminie-Denisiuk. Odrębne słowa podziękowania kierujemy do pani redaktor Ewy Rybarskiej. Krytyczne uwagi recenzentów wydawniczych naszego tomu – profesor Małgorzaty Gmurczyk-Wrońskiej z Instytutu Historii Polskiej Akademii Nauk w Warszawie oraz profesora Krzysztofa Kani z Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu – pozwoliły uniknąć nam szeregu błędów i niedociągnięć. Recenzentom wyrażamy za to wdzięczność.

Jan Jacek Bruski

Mariusz Wołos

LISTA DOKUMENTÓW

nr

data

tytuł

strona(druk.)

1

11 listopada 1918,

komunikat MSZ o stosunkach polsko-sowieckich

3

2

22 listopada 1918,

raport polityczny Komendy Naczelnej nr 3 Polskiej Organizacji Wojskowej o sytuacji na Ukrainie

3

3

26 listopada 1918,

komunikat MSZ o internowaniu misji polskiej w Moskwie

4

4

26 listopada 1918,

telegram ministra spraw zagranicznych do komisarza ludowego spraw zagranicznych RFSRS o aresztowaniu członków przedstawicielstwa Rady Regencyjnej w Moskwie i wywołanych tym działaniach strony polskiej

5

5

27 listopada 1918,

telegram komisarza ludowego spraw zagranicznych RFSRS do ministra spraw zagranicznych o losach przedstawicielstwa Rady Regencyjnej w Moskwie i stosunkach polsko-sowieckich

6

6

po 27 listopada 1918,

instrukcja Tymczasowego Naczelnika Państwa o sytuacji międzynarodowej i wewnętrznej Polski przygotowana dla delegacji do państw Ententy

9

7

4 grudnia 1918,

pismo pełniącego obowiązki prezesa Komitetu Narodowego Polskiego do Ligi Odrodzenia Rosji na temat zasad ustalania granicy polsko-rosyjskiej i wizji przyszłych stosunków

14

8

4 grudnia 1918,

notatka ministra przemysłu i handlu na temat niebezpieczeństwa bolszewickiego dla Polski

17

9

5 grudnia 1918,

instrukcja ministra spraw zagranicznych dla członka delegacji Tymczasowego Naczelnika Państwa do państw Ententy w sprawie korespondencji MSZ z komisarzem ludowym RFSRS

20

10

23 grudnia 1918,

raport polityczny zastępcy kierownika Wydziału Wojskowego Komendy Naczelnej nr 3 Polskiej Organizacji Wojskowej o sytuacji na Ukrainie

21

11

listopad–grudzień 1918,

raport oficera Komendy Naczelnej nr 3 Polskiej Organizacji Wojskowej o sytuacji w centralnej Rosji i polityce oraz taktyce bolszewików

24

12

grudzień 1918,

raport Komendy Naczelnej nr 3 Polskiej Organizacji Wojskowej o stanie „białych” armii rosyjskich

29

13

7 stycznia 1919,

memoriał członka Komitetu Głównego Związku Odrodzenia Rosji do ministra spraw zagranicznych o przyszłości stosunków polsko-rosyjskich

33

14

7 stycznia 1919,

komunikat MSZ o zamordowaniu członków delegacji Rosyjskiego Towarzystwa Czerwonego Krzyża

39

15

9 stycznia 1919,

informacja ministra spraw zagranicznych na temat pobytu delegatów Naczelnika Państwa w Szwajcarii w drodze do Paryża oraz roli Polski w polityce koalicji wobec Rosji

39

16

13 stycznia 1919,

komunikat rządu o zamordowaniu członków delegacji Rosyjskiego Towarzystwa Czerwonego Krzyża i śledztwie w tej sprawie

41

17

14 stycznia 1919,

komunikat MSZ o retorsjach strony sowieckiej za zamordowanie członków delegacji Rosyjskiego Towarzystwa Czerwonego Krzyża

41

18

po 15 stycznia – przed 1 lutego 1919,

opracowanie Oddziału VI Informacyjnego Sztabu Generalnego na temat istoty bolszewizmu i jego stosunku do Polski

42

19

luty (?) 1919,

opracowanie Oddziału VI Naczelnego Dowództwa Wojska Polskiego na temat wojsk polskich na Syberii

55

20

10 lutego 1919,

telegram komisarza ludowego spraw zagranicznych RFSRS do ministra spraw zagranicznych o stosunkach polsko-sowieckich

61

21

po 17 lutego 1919,

memorandum rządu polskiego na temat zakładników aresztowanych przez władze sowieckie oraz celu misji delegata nadzwyczajnego do Moskwy i Piotrogrodu

64

22

24 lutego 1919,

instrukcja ministra spraw zagranicznych dla delegata nadzwyczajnego do Moskwy i Piotrogrodu

66

23

po 24 lutego 1919,

uzupełnienie instrukcji ministra spraw zagranicznych dla delegata nadzwyczajnego do Moskwy i Piotrogrodu

67

24

3 marca 1919,

komunikat MSZ na temat misji delegata nadzwyczajnego do Moskwy i Piotrogrodu oraz aresztowanych przez władze sowieckie członków przedstawicielstwa polskiego

68

25

4 marca 1919,

raport oficera łącznikowego Adiutantury Generalnej Naczelnego Wodza przy MSZ o misji delegata nadzwyczajnego do Moskwy i Piotrogrodu oraz działaniach dyplomacji polskiej

69

26

4 marca 1919,

pismo członka Centralnego Komitetu Robotniczego PPS do Komitetu Centralnego RKP(b) na temat stosunków polsko-sowieckich i planów przeprowadzenia plebiscytu na terenach spornych

70

27

20 marca 1919,

odpowiedź ministra spraw wewnętrznych na interpelację poselską na temat okoliczności zabójstwa członków delegacji Rosyjskiego Towarzystwa Czerwonego Krzyża i śledztwa w tej sprawie

71

28

22 marca 1919,

pismo Wydziału Werbunkowego Komitetu Obrony Kresów Wschodnich do Wydziału Wojskowego tegoż Komitetu na temat sytuacji w zajętym przez bolszewików Wilnie

72

29

24 marca 1919,

pismo komisarza ludowego spraw zagranicznych RFSRS do delegata nadzwyczajnego MSZ o polityce sowieckiej wobec Polski

73

30

26 marca 1919,

pismo dowódcy Armii Polskiej we Francji do KNP z prośbą o mianowanie oficjalnego przedstawiciela polityczno-wojskowego przy Naczelnym Dowództwie Wojsk Sprzymierzonych w Północnej Rosji

75

31

druga połowa marca 1919,

sprawozdanie Komisji Spraw Zagranicznych Sejmu Ustawodawczego na temat polityki polskiej wobec wschodnich sąsiadów oraz stosunków polsko-sowieckich

76

32

po 1 kwietnia 1919,

opracowanie na temat sytuacji politycznej i gospodarczej w Rosji

78

33

3 kwietnia 1919,

raport członka delegacji polskiej na paryską konferencję pokojową do Naczelnika Państwa o stanowisku politycznym i koncepcjach terytorialnych „białych” Rosjan oraz przedstawicieli innych narodów dawnego Imperium Rosyjskiego

83

34

3 kwietnia 1919,

memoriał szefa biura rejestracyjno-mobilizacyjnego w Murmańsku dla KNP w sprawie sytuacji Polaków w Rosji Północnej

86

35

5 kwietnia 1919,

pismo członków Polskiego Komitetu Wojennego na Syberię i Wschodnią Rosję do rządu w Warszawie o sytuacji Polaków w głębi Rosji

88

36

13 kwietnia 1919,

pismo podsekretarza stanu w MSZ do KNP w sprawie memoriału Związku Obrony Mienia Polaków Poszkodowanych na Terytorium b. Cesarstwa Rosyjskiego

94

37

pierwsza połowa kwietnia (?) 1919,

memoriał III Biura Naczelnego Dowództwa Wojsk Polskich we Francji na temat polskich organizacji politycznych działających na Syberii

95

38

15 kwietnia 1919,

telegram Naczelnego Wodza do ministra spraw zagranicznych w sprawie planowanego zajęcia Wilna i konieczności podjęcia odpowiedniej akcji politycznej w Paryżu

97

39

18 kwietnia 1919,

list Naczelnego Wodza do wiceministra spraw wojskowych o ofensywie polskiej w kierunku Wilna

97

40

18 kwietnia 1919,

pismo Naczelnika Państwa do byłego przedstawiciela Rady Regencyjnej w Rosji z podziękowaniami za opiekę nad ludnością polską

100

41

28 kwietnia 1919,

raport członka delegacji polskiej na paryską konferencję pokojową do Naczelnika Państwa o rozmowach z reprezentantami narodów byłego Imperium Rosyjskiego

101

42

2 maja 1919,

komunikat strony sowieckiej o zajęciu Wilna przez oddziały polskie i konsekwencjach tego faktu

105

43

6 maja 1919,

raport członka delegacji polskiej na paryską konferencję pokojową do Naczelnika Państwa o stosunkach Polski z narodami byłego Imperium Rosyjskiego

106

44

7 maja 1919,

opracowanie III Biura Naczelnego Dowództwa Wojsk Polskich we Francji na temat 4 Dywizji Wojsk Polskich w Rosji Południowej

108

45

12 maja 1919,

komunikat Naczelnego Dowództwa Wojska Polskiego o działalności KPRP oraz nastrojach wśród komunistów polskich w związku z sytuacją międzynarodową

110

46

15 maja 1919,

komunikat MSZ o usunięciu delegata nadzwyczajnego z Rosji i aresztowaniach obywateli polskich przez władze sowieckie

111

47

16 maja 1919,

list członka delegacji polskiej na paryską konferencję pokojową do Naczelnika Państwa o kontaktach z przedstawicielami Europy Wschodniej

112

48

24 maja 1919,

memorandum reprezentantów Rosyjskiej Konferencji Politycznej dla państw sprzymierzonych i stowarzyszonych o zasadach ustalania zachodnich granic przyszłej Rosji

113

49

26 maja 1919,

telegram KNP do MSZ o stanowisku członka Rosyjskiej Konferencji Politycznej na temat przyszłej granicy z Polską i stosunków między obu państwami

116

50

17 czerwca 1919,

pismo Związku Obrony Mienia Polaków Poszkodowanych na Terytorium b. Cesarstwa Rosyjskiego do ministra spraw zagranicznych z prośbą o uwzględnienie interesów organizacji

117

51

18 czerwca 1919,

memoriał Komisji Likwidacyjnej KNP dla premiera w sprawie powołania komisarza rządu polskiego na Syberii

118

52

po 18 czerwca 1919,

projekt instrukcji dla komisarza rządu polskiego na Syberii, sporządzony przez Komisję Likwidacyjną KNP

120

53

23 czerwca 1919,

notatka delegacji polskiej na konferencję pokojową w sprawie działalności rządu admirała Aleksandra Kołczaka i Rosyjskiej Konferencji Politycznej oraz ich stosunku do aspiracji niepodległościowych narodów dawnego Imperium Rosyjskiego

121

54

25 czerwca 1919,

sprawozdanie członka delegacji paryskiej o sytuacji międzynarodowej, w tym zagadnieniach rosyjskich, w przededniu podpisania traktatu pokojowego

124

55

27 czerwca 1919,

list sekretarza generalnego KNP w sprawie nominowania komisarza rządu polskiego na Syberii

125

56

29 czerwca 1919,

uwagi na temat wytycznych polskiej polityki zagranicznej i zadań dyplomacji polskiej, w tym wobec Rosji oraz Ukrainy

126

57

29 czerwca 1919,

komunikat informacyjny Naczelnego Dowództwa Wojska Polskiego o sytuacji na froncie polsko-bolszewickim

134

58

17 lipca 1919,

notatka członka delegacji Rad Polskich Litwy i Białej Rusi na konferencję pokojową w Paryżu dla rządu polskiego o polityce wschodniej

135

59

19 lipca 1919,

petycja mieszkańców Wołynia i kresów południowo-wschodnich do Naczelnika Państwa w sprawie pomocy ze strony rządu polskiego w obliczu niebezpieczeństwa bolszewickiego

141

60

24 lipca 1919,

raport przedstawiciela Naczelnika Państwa do rokowań ze stroną sowiecką o propozycji zawarcia porozumienia ze stroną polską

142

61

2 sierpnia 1919,

raport szefa misji wojskowej o sytuacji Polaków i oddziałów polskich na Syberii

143

62

8 sierpnia 1919,

instrukcja Naczelnego Dowództwa Wojska Polskiego dla szefa Polskiej Misji Wojskowej przy głównodowodzącym Siłami Zbrojnymi Południa Rosji

147

63

20 sierpnia 1919,

raport oficera łącznikowego Naczelnego Polskiego Komitetu Wojskowego do ministra spraw wojskowych o rozmowie z głównodowodzącym Siłami Zbrojnymi Południa Rosji

150

64

24 sierpnia 1919,

okólnik dyrektora Departamentu Polityczno-Dyplomatycznego MSZ dla placówek dyplomatycznych o gromadzeniu informacji na temat rosyjskiej akcji politycznej

152

65

29 sierpnia 1919,

telegram szyfrowy posła w Paryżu do MSZ w sprawie polskiego przedstawiciela przy głównodowodzącym Siłami Zbrojnymi Południa Rosji i relacji polsko-rosyjsko-ukraińskich

153

66

3 września 1919,

radiotelegram MSZ do Komisariatu Ludowego Spraw Zagranicznych RFSRS o upoważnieniu przedstawicieli PTCK do rozmów z reprezentantami Rosyjskiego Towarzystwa Czerwonego Krzyża i gwarancji poszanowania ich immunitetu

154

67

5 września 1919,

raport szefa Polskiej Misji Wojskowej dla Skandynawii do Oddziału II Naczelnego Dowództwa Wojska Polskiego o opiniach attaché wojskowego Francji na temat sytuacji w Rosji i relacjach z rosyjskimi dyplomatami w Sztokholmie

155

68

5 września 1919,

telegram szyfrowy MSZ do posła w Paryżu w sprawie polskich przedstawicieli przy głównodowodzącym Siłami Zbrojnymi Południa Rosji

157

69

6 września 1919,

instrukcja podsekretarza stanu w MSZ dla posła w Londynie w sprawie współpracy niemiecko-rosyjskiej oraz stosunku Polski do Ukrainy petlurowskiej i Sił Zbrojnych Południa Rosji

157

70

17 września 1919,

telegram szyfrowy posła w Paryżu do MSZ w sprawie nominacji komisarza rządu polskiego na Syberii

159

71

22 września 1919,

list referenta Wydziału Wschodniego MSZ do radcy poselstwa w Londynie o stosunku Polski do sprawy ukraińskiej

159

72

23 września 1919,

inspirowany przez rząd polski komunikat prasowy o przyczynach kontynuowania wojny przeciwko bolszewizmowi

161

73

28 września 1919,

raport szefa Polskiej Misji Wojskowej przy głównodowodzącym Siłami Zbrojnymi Południa Rosji do Naczelnego Dowództwa Wojska Polskiego na temat podróży do Taganrogu i pierwszego spotkania z gen. Antonem Denikinem

161

74

6 października 1919,

telegram szyfrowy posła w Paryżu do MSZ w sprawie nominacji komisarza rządu polskiego na Syberii i notyfikowania tego faktu rządowi francuskiemu

164

75

8 października 1919,

telegram szyfrowy MSZ do posła w Paryżu o stosunkach Polski z głównodowodzącym Siłami Zbrojnymi Południa Rosji

164

76

8 października 1919,

protokół posiedzenia delegacji polskiej do rozmów z przedstawicielami Rosyjskiego Towarzystwa Czerwonego Krzyża w sprawie zasad wymiany więźniów, jeńców, zakładników oraz przyjmowania uchodźców

165

77

10 października 1919,

list szefa Misji Handlowo-Przemysłowej do Południowej Rosji i Kaukazu do podsekretarza stanu w Ministerstwie Pracy i Opieki Społecznej o sytuacji gospodarczej, politycznej i społecznej oraz stosunku do Polski

166

78

11 października 1919,

protokół posiedzenia przedstawicieli PTCK i Rosyjskiego Towarzystwa Czerwonego Krzyża w sprawie organizacji kolejnych spotkań

173

79

11 października 1919,

protokół posiedzenia przedstawicieli PTCK i Rosyjskiego Towarzystwa Czerwonego Krzyża wraz z raportem delegata rządu w sprawie wzajemnych pełnomocnictw i problemu zakładników

174

80

12 października 1919,

protokół posiedzenia przedstawicieli PTCK i Rosyjskiego Towarzystwa Czerwonego Krzyża w sprawie konieczności uzupełnienia pełnomocnictw strony sowieckiej

178

81

13 października 1919,

raport przewodniczącego delegacji PTCK do rokowań z przedstawicielami Rosyjskiego Towarzystwa Czerwonego Krzyża do Naczelnika Państwa o przebiegu wstępnych pertraktacji

179

82

14 października 1919,

raport przewodniczącego delegacji PTCK do rokowań z przedstawicielami Rosyjskiego Towarzystwa Czerwonego Krzyża o sytuacji wewnętrznej w sowieckiej Rosji

182

83

15 października 1919,

protokół posiedzenia Komisji Spraw Wojskowych i Komisji Spraw Zagranicznych Sejmu Ustawodawczego w sprawie sytuacji wojskowej i położenia międzynarodowego Polski

185

84

15 października 1919,

raport szefa Polskiej Misji Wojskowej przy głównodowodzącym Siłami Zbrojnymi Południa Rosji do Naczelnika Państwa o stosunkach polsko-rosyjskich i incydencie wywołanym przez zastępcę szefa Misji

187

85

16 października 1919,

protokół posiedzenia Komisji Spraw Wojskowych i Komisji Spraw Zagranicznych Sejmu Ustawodawczego w sprawie ewentualnych propozycji pokojowych i dalszego kontynuowania wojny przeciw bolszewickiej Rosji

190

86

17 października 1919,

protokół posiedzenia Komisji Spraw Wojskowych i Komisji Spraw Zagranicznych Sejmu Ustawodawczego w sprawie ewentualnych propozycji pokojowych, dalszego kontynuowania wojny przeciw bolszewickiej Rosji oraz wskazania celów polityki wschodniej

193

87

18 października 1919,

protokół posiedzenia przedstawicieli PTCK i Rosyjskiego Towarzystwa Czerwonego Krzyża w sprawie zasad prowadzenia pertraktacji

195

88

20 października 1919,

raport przewodniczącego delegacji PTCK do rokowań z przedstawicielami Rosyjskiego Towarzystwa Czerwonego Krzyża o motywach i celach podjęcia negocjacji przez stronę sowiecką

196

89

20 października 1919,

notatka referenta Wydziału Wschodniego MSZ w sprawie stosunku Polski do Sił Zbrojnych Południa Rosji i Ukraińskiej Republiki Ludowej

198

90

23 października 1919,

protokół posiedzenia prezydium delegacji PTCK w sprawie rozpoczęcia pertraktacji po przyjęciu uzupełnionych pełnomocnictw delegata sowieckiego

199

91

25 października 1919,

instrukcja MSZ dla posła w Londynie dotycząca rozmów z misją ukraińską prowadzonych w Warszawie i stosunku do sił „białej” Rosji operujących w rejonie bałtyckim

201

92

28 października 1919,

protokół posiedzenia przedstawicieli PTCK i Rosyjskiego Towarzystwa Czerwonego Krzyża w sprawie organizacji dalszej pracy i wymiany zakładników

202

93

28 października 1919,

wniosek delegacji PTCK w sprawie uwolnienia zakładników i jeńców cywilnych

204

94

29 października 1919,

oświadczenie delegacji PTCK o zakazie brania zakładników podczas wojny z bolszewicką Rosją

206

95

31 października 1919,

protokół posiedzenia przedstawicieli PTCK i Rosyjskiego Towarzystwa Czerwonego Krzyża w sprawie uwolnienia i traktowania zakładników

207

96

31 października 1919,

protokół posiedzenia przedstawicieli PTCK i Rosyjskiego Towarzystwa Czerwonego Krzyża w sprawie uwolnienia zakładników i jeńców cywilnych przez stronę sowiecką

209

97

1 listopada 1919,

pismo przewodniczącego delegacji PTCK do Dowództwa Frontu Litewsko-Białoruskiego w sprawie zapewnienia wykonania umowy o wymianie zakładników i jeńców

210

98

1 listopada 1919,

raport przewodniczącego delegacji PTCK do rokowań z przedstawicielami Rosyjskiego Towarzystwa Czerwonego Krzyża do Naczelnika Państwa o podpisaniu umowy w sprawie uwolnienia zakładników

211

99

2 listopada 1919,

protokół posiedzenia przedstawicieli PTCK i Rosyjskiego Towarzystwa Czerwonego Krzyża w sprawie podpisania umowy o zwolnieniu zakładników

212

100

2 listopada 1919,

umowa podpisana przez delegatów PTCK i Rosyjskiego Towarzystwa Czerwonego Krzyża o zwolnieniu zakładników polskich przetrzymywanych przez stronę sowiecką

214

101

po 3 listopada 1919,

raport szefa Polskiej Misji Wojskowej przy głównodowodzącym Siłami Zbrojnymi Południa Rosji na temat rozmowy z gen. Antonem Denikinem oraz sytuacji rosyjskich sił antybolszewickich

217

102

4 listopada 1919,

telegram szefa Polskiej Misji Wojskowej przy głównodowodzącym Siłami Zbrojnymi Południa Rosji do Naczelnego Dowództwa Wojska Polskiego o sytuacji na południu Rosji i stosunku „białych” do Polski

224

103

6 listopada 1919,

raport szefa Polskiej Misji Wojskowej przy głównodowodzącym Siłami Zbrojnymi Południa Rosji do Naczelnika Państwa o sytuacji rosyjskich sił antybolszewickich i stosunku Polski wobec „białych”

225

104

6 listopada 1919,

telegram z Belwederu do przewodniczącego delegacji PTCK do rokowań z przedstawicielami Rosyjskiego Towarzystwa Czerwonego Krzyża o definicji pojęcia „jeńcy cywilni” i wymianie zakładników

227

105

7 listopada 1919,

artykuł prasowy o stanowisku Naczelnika Państwa w sprawie sytuacji na froncie polsko-sowieckim

228

106

9 listopada 1919,

protokół posiedzenia przedstawicieli PTCK i Rosyjskiego Towarzystwa Czerwonego Krzyża w sprawie zakładników i jeńców cywilnych

229

107

9 listopada 1919,

protokół posiedzenia przedstawicieli PTCK i Rosyjskiego Towarzystwa Czerwonego Krzyża w sprawie umowy o wymianie jeńców cywilnych i powołania komisji

233

108

9 listopada 1919,

umowa podpisana przez delegatów PTCK i Rosyjskiego Towarzystwa Czerwonego Krzyża o wymianie jeńców cywilnych

235

109

11 listopada 1919,

notatka przewodniczącego delegacji PTCK o umowach podpisanych z Rosyjskim Towarzystwem Czerwonego Krzyża na temat wymiany zakładników i jeńców cywilnych

239

110

12 listopada 1919,

odpowiedź MSZ na interpelację poselską w sprawie ewentualnego zawarcia pokoju z bolszewicką Rosją

242

111

12 listopada 1919,

telegram szefa Polskiej Misji Wojskowej przy głównodowodzącym Siłami Zbrojnymi Południa Rosji do Naczelnego Dowództwa Wojska Polskiego o sytuacji na Ukrainie i południu Rosji

243

112

13 listopada 1919,

pismo dyrektora Departamentu Polityczno-Ekonomicznego MSZ do posła w Londynie o pertraktacjach z bolszewikami

243

113

14 listopada 1919,

raport byłego zastępcy szefa Polskiej Misji Wojskowej przy głównodowodzącym Siłami Zbrojnymi Południa Rosji do Naczelnego Wodza o incydencie w trakcie rozmów z szefem wydziału politycznego w sztabie gen. Antona Denikina

244

114

przed 22 listopada 1919,

notatka o polityce polskiej wobec Rosji

248

115

22 listopada 1919,

telegram szefa Polskiej Misji Wojskowej przy głównodowodzącym Siłami Zbrojnymi Południa Rosji do Naczelnego Dowództwa Wojska Polskiego o sytuacji na Ukrainie i południu Rosji

250

116

23 listopada 1919,