500 lat województwa podlaskiego. Historia w dokumentach. ebook

SZA­NOW­NI PAŃSTWO,

Pu­bli­ka­cja, która właśnie tra­fia do Państwa rąk, jest pierwszą, a przy tym jakże wyjątkową pre­zen­tacją na­sze­go wo­jewództwa, wi­dzia­ne­go przez pry­zmat do­ku­mentów związa­nych z jego hi­sto­rią. Po­mysł ta­kiej for­my przed­sta­wie­nia dziejów może za­ska­ki­wać, biorąc jed­nak pod uwagę nie­zwy­kle bo­ga­ty i zróżni­co­wa­ny zbiór ma­te­riałów pre­zen­tujących 500 lat hi­sto­rii na­sze­go wo­jewództwa, je­stem pe­wien, że lek­tu­ra tej książki może być fa­scy­nującą podróżą nie tyl­ko dla hi­sto­ryków, ale też dla wszyst­kich za­in­te­re­so­wa­nych dzie­ja­mi re­gio­nu.

Ar­chi­wum Państwo­we w Białym­sto­ku przy­go­to­wało pu­bli­kację ob­ra­zującą hi­sto­rię na­sze­go wo­jewództwa w opar­ciu o 100 istot­nych do­ku­mentów wy­zna­czających klu­czo­we mo­men­ty jego dziejów. Dzięki pra­cy oraz za­an­gażowa­niu ze­społu pra­cow­ników i współpra­cow­ników udało się przy­go­to­wać ob­raz wo­jewództwa uka­za­ny przez pry­zmat do­ku­mentów ważnych dla tożsamości i tra­dy­cji re­gio­nu. W książce znajdą Państwo zarówno naj­star­szy do­ku­ment poświad­czający po­wsta­nie wo­jewództwa – akt powołania wo­jewództwa pod­la­skie­go z 29 sierp­nia 1513 roku, jak też choćby do­ku­menty związane z re­formą ad­mi­ni­stra­cji sa­morządo­wej z lat 90. XX wie­ku.

Cieszę się, że jako wo­je­wo­da pod­la­ski mam możliwość wspólne­go święto­wa­nia 500-le­cia na­sze­go wo­jewództwa. Wraz z Państwem wpro­wa­dza­my nasz re­gion w następne pół tysiącle­cia. Jak będą wyglądały ko­lej­ne lata, w dużej mie­rze zależy od nas sa­mych. Życzę Państwu i so­bie, aby na­sze wo­jewództwo już za­wsze było dla wszyst­kich do­brym miej­scem do życia.

Ma­ciej Żywno

Wo­je­wo­da Pod­la­ski

SZA­NOW­NI PAŃSTWO,

„500 lat wo­jewództwa pod­la­skie­go – hi­sto­ria w do­ku­men­tach” to książka nie­zwykła, tak samo jak nie­zwykłe były w owym cza­sie dzie­je tego re­gio­nu. W ciągu 5 wieków po­wstała bo­wiem barw­na mo­zai­ka, złożona z losów za­miesz­kujących go na­rodów, ich tra­dy­cji oraz kul­tur, które łączyły się i prze­pla­tały, tworząc wyjątkową jakość – zie­mię pod­laską. Wszyst­ko to spra­wiło, że Pod­la­sie jawi się na ma­pie Pol­ski jako miej­sce szczególne. War­to więc po­znać jego dzie­je, tym bar­dziej, że hi­sto­ria wciąż jest naj­lepszą na­uczy­cielką życia. Bar­dzo się cieszę, że fir­ma Bu­di­mex mogła objąć swo­im me­ce­na­tem książkę do­ku­men­tującą 500 lat ist­nie­nia wo­jewództwa pod­la­skie­go. Tra­dy­cja jest bo­wiem dla nas – co chciałbym szczególnie pod­kreślić – ważnym ele­men­tem stra­te­gii biz­ne­so­wej. Jest jak so­lid­ny fun­da­ment, bez którego nie ma co na­wet myśleć o bu­do­wie domu. Tyl­ko mając jej świa­do­mość, możemy śmiało pa­trzeć w przyszłość.

Mam na­dzieję, że wszy­scy czy­tel­ni­cy, do rąk których tra­fi ta nie­zwykła książka, odbędą fa­scy­nującą podróż w cza­sie. Wie­lu z nich być może le­piej zro­zu­mie swo­je ko­rze­nie. Nam po­zo­sta­je cie­szyć się, że mie­liśmy udział w tym pro­jek­cie i dołożyliśmy do nie­go swoją ce­giełkę.

Życzę za­tem przy­jem­nej lek­tu­ry

Da­riusz Blo­cher

Pre­zes Zarządu

Dy­rek­tor Ge­ne­ral­ny Bu­di­mexSA

SZA­NOW­NI PAŃSTWO,

W 2013 roku mija 500 lat od utwo­rze­nia wo­jewództwa pod­la­skie­go. Te­re­ny, które weszły w jego skład, miały cie­kawą, a często burz­liwą przeszłość. Od 1513 roku wo­jewództwo było częścią Wiel­kie­go Księstwa Li­tew­skie­go, zaś w 1569 roku zo­stało włączo­ne do Ko­ro­ny Pol­skiej. Od wieków na tym ob­sza­rze mie­szało się osad­nic­two ma­zo­wiec­kie z osad­nic­twem z Rusi, a po­tem Li­twy. Nie prze­szka­dzało to w zgod­nym życiu lu­dzi różnych wy­znań. Naj­starszą sto­licą wo­jewództwa był Dro­hi­czyn, jed­nak – dzięki Bra­nic­kim – od XVIII wie­ku na zna­cze­niu zaczął zy­ski­wać Białystok.

W la­tach 1795-1807 część ziem daw­ne­go wo­jewództwa weszła w skład państwa pru­skie­go. W 1807 roku utwo­rzo­ny zo­stał Obwód Białostoc­ki, a w Księstwie War­szaw­skim po­wstał de­par­ta­ment łomżyński, a następnie wo­jewództwo au­gu­stow­skie ze sto­licą w Suwałkach. Po 1815 roku na­zwa Pod­la­sie zaczęła funk­cjo­no­wać w Sie­dlec­kiem. W 1842 roku Białystok zna­lazł się w gu­ber­ni gro­dzieńskiej. Po po­wstaniu stycz­nio­wym utwo­rzo­ne zo­stały gu­ber­nie su­wal­ska i łomżyńska. W 1919 roku po­wstało wo­jewództwo białostoc­kie ze sto­licą w Białym­sto­ku. II woj­na świa­to­wa prze­rwała ciągłość funk­cjo­no­wania wo­jewództwa, które początko­wo zna­lazło się pod oku­pacją so­wiecką, a następnie – nie­miecką. W 1945 roku przywrócone zo­stało wo­jewództwo białostoc­kie, cho­ciaż w dość zmie­nio­nym kształcie. W 1975 roku zo­stało ono po­dzie­lo­ne na: białostoc­kie, łomżyńskie i su­wal­skie. Re­for­ma ad­mi­ni­stra­cyj­na z 1998 roku do­pro­wa­dziła do po­wstania wo­jewództwa pod­la­skie­go ze sto­licą w Białym­sto­ku.

W przed­mio­to­wej pu­bli­ka­cji przed­sta­wia­my dzie­je wo­jewództwa po­przez pry­zmat 100 wy­bra­nych do­ku­mentów, prze­cho­wy­wa­nych w Ar­chi­wum Głównym Akt Daw­nych, Na­ro­do­wym Ar­chi­wum Cy­fro­wym, Ar­chi­wum Państwo­wym w Suwałkach, Ar­chi­wum Państwo­wym w Białym­sto­ku, Ar­chi­wum Państwo­wym w Białym­sto­ku Od­dział w Łomży, Ar­chi­wum Ar­chi­die­ce­zjal­nym w Białym­sto­ku i Mu­zeum Pod­la­skim. Zda­je­my so­bie sprawę, iż jest to wybór su­biek­tyw­ny i mogący być przed­mio­tem dys­ku­sji. Mamy jed­nak na­dzieję, iż za­pre­zen­to­wa­ne do­ku­menty za­cie­ka­wią czy­tel­ników, bo­wiem ob­raz wo­jewództwa pod­la­skie­go na prze­strze­ni wieków możemy utkać z se­tek, jak nie tysięcy do­ku­mentów prze­cho­wy­wa­nych w ar­chi­wach, mu­ze­ach, bi­blio­te­kach, tak w Pol­sce, jak i poza gra­ni­ca­mi na­sze­go kra­ju. Naszą pu­bli­kacją chcie­liśmy po­ka­zać czy­tel­nikom, jak bar­dzo in­te­re­sujące ma­te­riały mają do dys­po­zy­cji, jeżeli chcą po­znać hi­sto­rię swo­jej małej oj­czy­zny.

Ma­rek Kie­tliński

Dy­rek­tor Ar­chi­wum Państwo­we­go w Białym­sto­ku

WO­JEWÓDZTWO POD­LA­SKIE W LA­TACH 1513-1795

To­masz Jasz­czołt

Urząd wo­je­wo­dy (pa­la­ti­nus) należy do naj­star­szych w Pol­sce. Jego początków kro­ni­ka­rze do­szu­ki­wa­li się już w cza­sach le­gen­dar­nych. Jan Długosz, Ma­ciej z Mie­cho­wa i Mar­cin Kro­mer pi­sa­li o rządach dwu­na­stu „wo­je­wodów” przed Pia­sta­mi. Jed­nak nie je­steśmy w sta­nie zwe­ry­fi­ko­wać tej in­for­ma­cji. Nie­mniej wia­do­mo, że sta­no­wi­sko wo­je­wody funk­cjo­no­wało już na dwo­rze pierw­szych Piastów. Pierw­szym, którego zna­my z imie­nia, był Sie­ciech z rodu To­porów, urzędujący na dwo­rze Władysława I Her­ma­na. Wo­je­wo­do­wie zarządza­li wówczas dwo­rem pa­nującego i należeli do jego naj­bliższych do­radców. Poza tym – w zastępstwie władcy – na ich bar­kach spo­czy­wało do­wo­dze­nie woj­skiem. Stąd też wy­wo­dzi się pol­ska na­zwa tego urzędu, zna­na także w in­nych kra­jach słowiańskich, m.in. na Rusi, w Ser­bii czy w Chor­wa­cji.

Od XIII wie­ku wo­je­wo­do­wie zaczęli co­raz bar­dziej unie­za­leżniać się od władzy książęcej i sta­wa­li się urzędni­ka­mi przy­pi­sa­ny­mi do zie­mi lub księstwa. W miarę postępo­wa­nia roz­drob­nie­nia dziel­ni­co­we­go w Pol­sce rosła też licz­ba wo­je­wodów, gdyż każdy udziel­ny książę mia­no­wał go w swo­jej dziel­ni­cy. Dzięki temu po­ja­wi­li się wo­je­wo­do­wie kra­kow­scy, san­do­mier­scy, po­znańscy, gnieźnieńscy, ka­li­scy, ma­zo­wiec­cy, ku­jaw­scy.

Po zjed­no­cze­niu Pol­ski, kończącym roz­bi­cie dziel­ni­co­we, wo­je­wo­do­wie nadal byli zwierzch­ni­ka­mi ziem, choć większość do­tych­cza­so­wych kom­pe­ten­cji utra­ci­li na rzecz powołane­go na przełomie XIII-XIV wie­ku sta­ro­sty. Po­ja­wie­nie się urzędu sta­ro­sty nie spo­wo­do­wało jed­nak li­kwi­da­cji funk­cji wo­je­wodów. Co więcej, w połowie XIV wie­ku we­szli oni do po­wstałej wte­dy Rady Królew­skiej, a w ko­lej­nym stu­le­ciu do se­na­tu.

Zie­mie, którymi zarządza­li wo­je­wo­do­wie, na­zy­wa­no wo­jewództwa­mi. Tra­dy­cja ta utrwa­liła się w XV wie­ku. Wówczas po­wstały także nowe wo­jewództwa – pod ko­niec rządów Władysława II Ja­giełły powołano wo­jewodów ru­skie­go i po­dol­skie­go. Po in­kor­po­ra­cji Prus Królew­skich dołączyły do nich wo­jewództwa: mal­bor­skie, po­mor­skie i chełmińskie (1454 rok). W 1474 roku z roz­ległego wo­jewództwa san­do­mier­skie­go wy­dzie­lo­no wo­jewództwo lu­bel­skie. Jesz­cze przed in­kor­po­racją Ma­zow­sza i zie­mi bełskiej zarządza­li nimi mia­no­wa­ni przez książąt ma­zo­wiec­kich wo­je­wo­do­wie: bełski, ma­zo­wiec­ki, raw­ski i płocki.

Po unii z Ko­roną w Wiel­kim Księstwie Li­tew­skim zaczęto przej­mo­wać także jej po­działy te­ry­to­rial­ne. W 1413 roku na mocy przy­wi­le­ju ho­ro­del­skie­go powołano dwa nowe wo­jewództwa: wileńskie i troc­kie. Nie były one jed­nak do końca od­po­wied­ni­ka­mi wo­jewództw o tej sa­mej na­zwie w Ko­ronie – cho­ciaż również wy­wo­dziły się z daw­nych księstw wileńskie­go i troc­kiego. Przede wszyst­kim obej­mo­wały znacz­nie większe te­ry­to­ria.

Na­to­miast na Żmu­dzi nie po­wstał urząd wo­je­wo­dy, lecz sta­ro­sty ge­ne­ral­ne­go. Ko­lej­ne wo­jewództwa two­rzo­no, li­kwi­dując daw­ne księstwa i dzieląc wiel­kie wo­jewództwa na mniej­sze jed­nost­ki te­ry­to­rial­ne. Tym sa­mym li­sta wo­jewództw zo­stała wzbo­ga­co­na o: ki­jow­skie (1471 rok), połockie (1504 rok), no­wogródzkie (1507 rok), smo­leńskie (1508 rok), wi­teb­skie (1511 rok). W wy­ni­ku re­for­my ad­mi­ni­stra­cyj­nej w 1566 roku dołączyły do nich wo­jewództwa: brze­skie, mścisław­skie oraz mińskie.

ZIE­MIE „POD LA­CHA­MI”

W połowie 1513 roku z ob­szer­ne­go wo­jewództwa troc­kie­go wy­dzie­lo­no wo­jewództwo gra­niczące z „La­cha­mi”, czy­li z Ko­roną Polską i Ma­zow­szem. W do­ku­men­tach kan­ce­la­rii wiel­kok­siążęcej początko­wo na­zwa­no je pod­lac­kim, a później pod­la­skim. Sama na­zwa Pod­la­sze czy też Pod­lja­sze, a w końcu – Pod­la­sie po­ja­wiła się nie­wie­le wcześniej niż wo­jewództwo. Nie znaj­du­je­my do­wodów na jej występo­wa­nie w źródłach sprzed 1500 roku. Za­tem jest to dzieło kan­ce­la­rii Wiel­kie­go Księstwa Li­tew­skie­go z przełomu XV i XVI wie­ku. Początko­wo naj­pew­niej ozna­czała ona tyl­ko zie­mie Wiel­kie­go Księstwa Li­tew­skie­go ściśle gra­niczące z „La­cha­mi”, czy­li zie­mią łukowską wo­jewództwa lu­bel­skie­go – te­re­ny wokół Białej (Pod­la­skiej), Ja­no­wa, Między­rze­ca i Wo­hy­nia. Od „Lachów” odróżnia­no wte­dy Ma­zow­szan, którzy mie­li jesz­cze swo­je odrębne księstwo, do­pie­ro w 1526 roku włączo­ne do Ko­rony Utwo­rze­nie wo­jewództwa pod­la­skie­go w 1513 roku oraz wspo­mnia­na in­kor­po­ra­cja Ma­zow­sza spra­wiły, że nazwą Pod­la­sie objęto znacz­nie większy ob­szar.

Mimo że wo­jewództwo pod­la­skie utwo­rzo­no do­pie­ro w 1513 roku, to już znacz­nie wcześniej ob­szar ten różnił się od resz­ty Wiel­kie­go Księstwa Li­tew­skie­go. Wpływ na to miały skom­pli­ko­wa­ne dzie­je tego te­ry­to­rium w wie­kach wcześniej­szych oraz przy­gra­nicz­ne położenie.

W końcu X wie­ku znaj­do­wało się ono we włada­niu Piastów, by po 1044 roku tra­fić w ręce Ru­ry­ko­wiczów W 1182 roku te­re­ny te zo­stały zajęte przez Ka­zi­mie­rza II Spra­wie­dli­we­go. Po pół wie­ku (od 1238 roku) zna­lazły się w posiada­niu księcia ha­lic­kie­go Da­nie­la Ro­ma­no­wi­cza, który ko­ro­no­wał się na króla Rusi w Dro­hi­czy­nie w 1253 roku. We włada­niu Ru­ry­ko­wiczów z li­nii ha­lic­ko-wołyńskiej pozo­stawały do 1323 roku, kie­dy zmar­li ostat­ni z nich – książęta Lew i An­drzej, sy­no­wie Je­rze­go. Po ich śmier­ci władzę w księstwie przejął ich sio­strze­niec – książę ma­zo­wiec­ki Bo­lesław Troj­de­no­wic, który przyjął imię Je­rze­go. Naj­pew­niej zo­stał on otru­ty przez bo­jarów w 1340 roku. Po „spa­dek” po nim zgłosi­li się: król pol­ski Ka­zi­mierz III Wiel­ki, który zajął Ruś Czer­woną, oraz jesz­cze żyjący oj­ciec, książę Troj­den, i bra­cia zmarłego – Ka­zi­mierz i Sie­mo­wit, którzy za­garnęli Pod­la­sie. Dro­hi­czyn pozo­stawał w ich posiada­niu na pew­no w 1342 roku, kie­dy funkcję tu­tej­sze­go wo­je­wo­dy spra­wo­wał Jan, syn Do­bro­go­sta.

Za­pew­ne po 1351 roku, a na pew­no przed 1355 ro­kiem ob­szar ten zajął książę li­tew­ski Kiej­stut, który około 1355 roku wy­sta­wił kup­com toruńskim przy­wi­lej ze­zwa­lający na swo­bod­ne prze­miesz­cza­nie się przez jego te­ry­to­rium, m.in. przez gro­dy w Dro­hi­czy­nie i Miel­ni­ku. Za­pew­ne przed 1365 ro­kiem Kiej­stut prze­ka­zał Dro­hi­czyn, a także inne gro­dy pod­la­skie swe­mu sy­no­wi, Bu­taw­do­wi-Hen­ry­ko­wi, który jed­nak uciekł do Krzyżaków, więc te­ren powrócił we włada­nie księcia. Po jego śmier­ci w 1382 roku, ko­rzy­stając z za­mie­sza­nia, ja­kie po­wstało w Wiel­kim Księstwie Li­tew­skim, Dro­hi­czyn i Miel­nik wraz z naj­bliższą oko­licą opa­no­wał zięć Kiej­stuta, książę ma­zo­wiec­ki Ja­nusz. Po roku wsku­tek re­ak­cji Ja­giełły zo­stał jed­nak wy­par­ty z tych grodów.

W 1384 roku gro­dy w Dro­hi­czy­nie, Miel­ni­ku, Ka­mieńcu i Wołko­wy­sku zo­stały określone jako dzie­dzi­na księcia Wi­tol­da. Gdy ten 6 lat później uciekł do Krzyżaków, król Władysław Ja­giełło, naj­pew­niej we wrześniu tego roku, nadał zie­mię dro­hicką (z gro­da­mi w Dro­hi­czy­nie, Miel­ni­ku, Surażu i Biel­sku) księciu Ja­nu­szo­wi, co po­twier­dził sto­sow­nym do­ku­men­tem, wy­sta­wio­nym 2 września 1391 roku w Łęczy­cy Odtąd, za­nim po­ja­wiła się na­zwa Pod­la­sie, często spo­ty­ka­my się z określe­niem tych te­renów jako zie­mi dro­hickiej. We włada­niu Wi­tol­da zie­mia dro­hicka po­now­nie zna­lazła się w 1405 roku. Po jego śmier­ci w 1430 roku przeszła w ręce ko­lej­nych wiel­kich książąt li­tew­skich: Świ­dry­giełły (lata 1430-1432) i Zyg­mun­ta Kiej­stu­to­wi­cza (lata 1432-1440). Po śmier­ci Zyg­mun­ta Kiej­stu­to­wi­cza, w la­tach 1440-1444 zie­mia dro­hicka zo­stała włączo­na w gra­ni­ce dóbr Piastów ma­zo­wiec­kich. Zajął ją książę Bo­lesław IV War­szaw­ski, który zrzekł się praw do niej na rzecz Ka­zi­mie­rza IV Ja­giellończy­ka za sumę 6000 gro­szy pra­skich.

Te­ry­to­rium na­zy­wa­ne Pod­la­siem, jako wyraźnie wy­odrębnio­na część Wiel­kie­go Księstwa Li­tew­skie­go, po­ja­wiło się już w do­ku­men­tach z XIV wie­ku, a także w kro­ni­ce Jan­ka z Czarn­ko­wa. Początko­wo określane było po­przez wy­li­cze­nie jego głównych grodów. Pierw­szy raz w trak­ta­cie wiel­kie­go księcia li­tew­skie­go Ol­gier­da i jego bra­ci z Ka­zi­mie­rzem III Wiel­kim na cze­le z 1366 roku, w którym wy­mie­nio­no gro­dy pod­le­gające władzy Kiej­stu­ta – bra­ta Ol­gier­da, a więc: Brześć, Ka­mie­niec, Dro­hi­czyn, Miel­nik, Bielsk i Ko­bryń. Po­dob­ne wy­li­cze­nie grodów znaj­du­je­my w trak­ta­cie po­ko­jo­wym za­war­tym w 1379 roku przez Ja­giełłę i Kiej­stu­ta z wiel­kim mi­strzem Za­ko­nu Krzyżac­kie­go Win­ry­chem von Kni­pro­de. Wy­mie­nio­no wówczas gro­dy z oko­licz­nym ob­sza­rem: Suraż, Dro­hi­czyn, Miel­nik, Bielsk, Brześć i Ka­mie­niec, które przez 10 lat miały być wol­ne od na­jazdów krzyżac­kich.

TE­RY­TO­RIUM NA­ZY­WA­NE POD­LA­SIEM, JAKO WYRAŹNIE WY­ODRĘBNIO­NA CZĘŚĆ WIEL­KIE­GO KSIĘSTWA LI­TEW­SKIE­GO, PO­JA­WIŁO SIĘ JUŻ W DO­KU­MEN­TACH Z XIV WIE­KU, A TAKŻE W KRO­NI­CE JAN­KA Z CZARN­KO­WA.

Za­pew­ne już w dru­giej połowie XIV wie­ku ob­szar ten zo­stał po­dzie­lo­ny na mniej­sze jed­nost­ki te­ry­to­rial­ne – zie­mie utożsa­mia­ne też z po­wia­ta­mi. Na pew­no ist­niały 2 zie­mie: dro­hic­ka i biel­ska. W głównych gro­dach tych ziem re­zy­do­wa­li na­miest­ni­cy książęcy – sta­ro­sto­wie. Do połowy XV wie­ku byli oni jesz­cze na­zy­wa­ni wo­je­wo­da­mi. Na przykład, w 1407 roku swoją funkcję spra­wo­wał wo­je­wo­da biel­ski i goniądzki Mi­ki­ta, który już 9 lat później, w 1416 roku, był wo­je­wodą dro­hic­kim. Inni zna­ni wo­je­wodowie biel­scy to: Mi­chał (około 1437 roku) i Piet­ko (1439 rok).

Zie­mia biel­ska składała się z mniej­szych okręgów w Brańsku, Surażu i Goniądzu, gdzie re­zy­do­wa­li na­miest­ni­cy sta­rostów biel­skich. Z ko­lei zie­mia dro­hic­ka obej­mo­wała pier­wot­nie swo­im zasięgiem naj­pew­niej również gród w Miel­ni­ku oraz Węgrów, który jed­nak szyb­ko za­nikł jako ośro­dek ad­mi­ni­stra­cyj­ny. Zna­ni są także wo­je­wo­do­wie dro­hic­cy: Mi­ki­ta (1416 rok), Mikołaj Na­su­ta (1430 rok), Olech­no Do­woj­no­wicz (1432 rok), On­drusz­ko Do­woj­no­wicz (1438 rok), Mi­chał Go­li­gi­no­wicz (lata 1445-1450). Od połowy XV wie­ku wszy­scy na­miest­ni­cy na Pod­la­siu byli określani wyłącznie mia­nem sta­rostów.

PRA­WO POL­SKIE NA POD­LA­SIU

Tym co naj­bar­dziej odróżniało Pod­la­sie od po­zo­stałych ob­szarów Wiel­kie­go Księstwa Li­tew­skie­go, było pra­wo pol­skie, którym posługi­wała się szlach­ta pol­ska i ma­zo­wiec­ka. Już pod­czas in­ten­syw­nej ko­lo­ni­za­cji ziem pod­la­skich od schyłku XIV wie­ku do 1430 roku ry­cer­stwu to­wa­rzy­szyły za­sa­dy praw­ne przy­nie­sio­ne przez nie z te­renów, z których przy­było, czy­li Ko­ro­ny i Ma­zow­sza. Oczy­wiście, mu­siało to zy­skać apro­batę wiel­kie­go księcia li­tew­skie­go Wi­tol­da i jego następców. Za jego rządów funk­cjo­no­wały na zie­miach dro­hic­kiej i biel­skiej sądy ziem­skie na wzór ist­niejących w Ko­ro­nie. Także w 1440 roku książę ma­zo­wiec­ki Bo­lesław IV War­szaw­ski wy­sta­wił szlach­cie miesz­kającej na zie­miach dro­hic­kiej i biel­skiej własne przy­wi­le­je.

Po zajęciu Pod­la­sia przez Li­twinów Ka­zi­mierz IV Ja­giel­lończyk wpraw­dzie nie uznał przy­wi­lejów ma­zo­wiec­kich, jed­nak za­apro­bo­wał posługi­wa­nie się pra­wem pol­skim przez tu­tejszą szlachtę, ta­kim sa­mym, ja­kie obo­wiązywało w cza­sach jego po­przed­ników: książąt Wi­tol­da, Świ­dry­giełły i Zyg­mun­ta Kiej­stu­to­wi­cza. Od­po­wied­ni do­ku­ment Ka­zi­mierz IV Ja­giel­lończyk wy­sta­wił 19 czerw­ca 1445 roku w Wa­si­lisz­kach. Jed­nak nie za­wie­rał on szczegółowe­go omówie­nia za­sad pra­wa, ja­ki­mi ma się posługi­wać szlach­ta dro­hic­ka.

In­a­czej było z do­ku­men­tem Alek­san­dra Ja­giel­lończy­ka z 11 września 1494 roku wy­sta­wio­nym w Brześciu, w którym szczegółowo wy­mie­nio­no klau­zu­le praw­ne obo­wiązujące szlachtę zie­mi dro­hic­kiej. Ana­lo­gicz­ny do dro­hic­kie­go przy­wi­lej Alek­san­der Ja­giel­lończyk wy­sta­wił w 1501 roku także szlach­cie zie­mi biel­skiej. Do­pie­ro jed­nak przy­wi­lej z roku 1516 zniósł do­tych­czas obo­wiązujące ogra­ni­cze­nia praw­ne, dzięki cze­mu miesz­kańcy zie­mi dro­hic­kiej mo­gli w pełni ko­rzy­stać z pra­wa pol­skie­go. Po­dob­ny przy­wi­lej dla zie­mi biel­skiej zo­stał wy­sta­wiony do­pie­ro w 1547 roku.

Zie­mie pod­la­skie szyb­ko roz­wi­jały się pod względem go­spo­dar­czym i de­mo­gra­ficz­nym. Napływ lud­ności, a szczególnie drob­ne­go ry­cer­stwa pol­skie­go trwał przez cały wiek XV. Za rządów Alek­san­dra Ja­giel­lończy­ka po­szczególne gro­dy pod­la­skie otrzy­mały przy­wi­le­je na pra­wo mag­de­bur­skie: Brańsk (1493 rok), Bielsk (1495 rok), Dro­hi­czyn (1498 rok), Miel­nik (1501 rok), Suraż (po­twier­dze­nie w 1501 roku). Wte­dy, ale i we wcześniej­szych dzie­sięcio­le­ciach, lo­ko­wa­no mia­sta w do­brach pry­wat­nych: Sokołów (1424 rok), Węgrów (przed 1436 ro­kiem), Cie­cha­no­wiec (około 1450 roku), Mor­dy (1488 rok), Mo­ko­bo­dy (1496 rok).

JAN SA­PIE­HA – PIERW­SZY WO­JE­WO­DA

Nie­zbyt for­tun­ny po­dział ad­mi­ni­stra­cyj­ny z ubiegłego stu­le­cia spra­wiał, że co­raz trud­niej­sze sta­wało się ad­mi­ni­stro­wa­nie roz­ległymi ob­sza­ra­mi wo­jewództw wileńskie­go i troc­kie­go. Stąd de­cy­zje Alek­san­dra Ja­giel­lończy­ka i Zyg­mun­ta I Sta­re­go o utwo­rze­niu no­wych wo­jewództw: połockie­go, no­wogródzkie­go, witebskie­go i – w końcu – podlaskie­go.

De­cy­zja o powołaniu wo­jewództwa pod­la­skie­go za­padła w połowie 1513 roku. Już 2 lip­ca 1513 roku w roli wo­jewody pod­la­skie­go po­ja­wił się Jan Se­me­no­wicz Sa­pie­ha, świa­dek w do­ku­men­cie wy­sta­wio­nym przez Zyg­mun­ta I Sta­re­go w Miel­ni­ku dla Bo­hu­sza Bo­ho­wi­ty­no­wi­cza, mar­szałka ho­spo­dar­skie­go. Nie mamy pod­staw, aby kwe­stio­no­wać au­ten­tycz­ność do­ku­men­tu, jak i jego daty. Jed­nak for­mal­nie nada­nie wo­jewództwa pod­la­skie­go Sa­pieże nastąpiło 29 sierp­nia 1513 roku. Włod­zi­mierz Jar­mo­lik jako pierw­szy od­na­lazł re­gest tego do­ku­men­tu królew­skie­go wpi­sa­ne­go w 1648 roku wraz z in­ny­mi do­ku­men­ta­mi do su­ma­riu­sza do­tyczącego pod­la­skich dóbr Sa­piehów – Dub­na. W ar­chi­wum w Mińsku na Białoru­si za­cho­wała się też ory­gi­nal­na księga grodz­ka brańska, do której zo­stał wpi­sa­ny ów su­ma­riusz. Re­gest wspo­mnia­ne­go do­ku­men­tu brzmi następująco: Przy­wi­lej króla Zyg­mun­ta dany panu Ja­no­wi Sa­pieże na wo­jewództwo pod­la­skie, brze­sc­kie i inne, de data w Wil­nie fe­ria se­cun­da ipso fe­sto De­col­la­tio­nis sanc­ti Jo­an­nis Bap­ti­stae, anno mil­le­si­mo qu­in­gen­te­si­mo de­ci­mo ter­tio (Przy­wi­lej króla Zyg­mun­ta dany panu Ja­no­wi Sa­pieże na wo­jewództwo pod­la­skie, brze­sc­kie i inne, z datą w Wil­nie, w po­nie­działek, w święto ścięcia św. Jana Chrzci­cie­la, roku tysiąc pięćset­ne­go trzy­na­ste­go).

W skład utwo­rzo­ne­go w 1513 roku wo­jewództwa pod­la­skie­go weszły za­tem 2 różniące się od sie­bie pod względem praw­nym i hi­sto­rycz­nym te­ry­to­ria, a mia­no­wi­cie zie­mie dro­hic­ka i brze­ska wraz z należącymi do nich po­wia­ta­mi. W śre­dnio­wie­czu ich sto­li­ce, czy­li gro­dy w Brześciu i Dro­hi­czy­nie, od­gry­wały naj­ważniejszą rolę w re­gio­nie i od nich wzięły one swe na­zwy. Zie­mia brze­ska nie była objęta pra­wem pol­skim, tak jak dro­hic­ka i biel­ska.

Pierw­szym wo­je­wodą pod­la­skim (wówczas jesz­cze pod­lac­kim) zo­stał Jan (Iwan) Sa­pie­ha. Wy­cho­wa­ny w pra­wosławiu, pod­czas po­sel­stwa do Rzy­mu w 1491 roku prze­szedł na ka­to­li­cyzm. Po­cho­dził z nie­zbyt zamożnej ro­dzi­ny, ale dzięki własnej za­po­bie­gli­wości i przy­chyl­ności władców wszedł do gro­na możnowładców Wiel­kie­go Księstwa Li­tew­skie­go. Kil­ka­krot­nie posłował do Mo­skwy Pia­sto­wał też z ra­mie­nia książąt urzędy w Wiel­kim Księstwie Li­tew­skim – był mar­szałkiem ho­spo­dar­skim (od 1504 roku), sta­rostą brasław­skim oraz sta­rostą wi­teb­skim. W 1511 roku, gdy król Zyg­munt I Sta­ry utwo­rzył wo­jewództwo wi­teb­skie, Sa­pie­ha zo­stał mia­no­wa­ny jego pierw­szym wo­je­wodą. Jak wi­dzi­my, szyb­ko zo­stał z nie­go prze­nie­sio­ny do wo­jewództwa pod­la­skie­go.

W 1509 roku Sa­pie­ha otrzy­mał od króla do­bra Boćki w zie­mi biel­skiej oraz 3 wsie w zie­mi dro­hic­kiej, które za­mie­nił w 1512 roku na Dub­no. W zie­mi brze­skiej po­sia­dał Kodeń oraz inne wsie. Stały się one ważnymi sie­dzi­ba­mi Sa­piehów także w następnych stu­le­ciach. W 1515 roku Sa­pie­ha otrzy­mał od Zo­fii Hle­bo­wi­czo­wej, mat­ki swej dru­giej żony, Elżbie­ty Hle­bo­wiczówny, do­bra Mor­dy składające się z 1 mia­sta i 8 wsi. Właśnie w Mor­dach 13 maja 1517 roku Sa­pie­ha spi­sał te­sta­ment. Naj­praw­do­po­dob­niej 21 maja już nie żył, gdyż jego te­sta­ment zo­stał wpi­sa­ny do akt kon­sy­sto­rza bi­sku­pie­go w Ja­no­wie (Pod­la­skim).

Jan Sa­pie­ha wie­lo­krot­nie świad­czył w do­ku­men­tach królew­skich, a także występował w in­nych źródłach z tytułem wo­je­wo­dy pod­la­skie­go (pod­lac­kie­go). Je­dy­nie raz, w do­ku­men­cie z 1515 roku, zo­stał określony jako wo­je­wo­da nad­nar­wiański (Trans­nar­vien­sis). Do­ku­ment ten zo­stał jed­nak naj­praw­do­po­dob­niej spi­sa­ny nie w 1515 roku, a w 1529 roku w kan­ce­la­rii ko­ron­nej pod­kanc­le­rze­go ko­ron­ne­go Pio­tra To­mic­kie­go, która mogła do­brze się nie orien­to­wać w ofi­cjal­nym na­zew­nic­twie tego wo­jewództwa. Śmiało więc możemy uznać Jana Sa­piehę za roz­po­czy­nającego po­czet wo­jewodów pod­la­skich, których łącznie do 1795 roku było 35.

Po śmier­ci Jana Sa­pie­hy w 1517 roku sta­no­wi­sko wo­je­wo­dy pod­la­skie­go przez następne 3 lata po­zo­sta­wało nie­ob­sa­dzo­ne. Przy­pusz­czal­nie, w tym cza­sie Zyg­munt I Sta­ry zajęty in­ny­mi spra­wa­mi (m.in. ślu­bem z Boną Sforzą) nie miał cza­su na mia­no­wa­nie no­we­go wo­je­wo­dy.

PIERW­SZYM WO­JE­WODĄ POD­LA­SKIM (WÓWCZAS JESZ­CZE POD­LAC­KIM) ZO­STAŁ JAN (IWAN) SA­PIE­HA.

Praw­do­po­dob­nie zarząd ziem pod­la­skich wówczas zna­lazł się po­now­nie w rękach wo­je­wodów troc­kich: Grze­go­rza Ościka (lata 1517-1519) i Ol­brach­ta Gasz­tołda (lata 1519-1520). Ol­bracht Gasz­tołd po­sia­dał na Pod­la­siu roz­ległe do­bra ty­ko­cińskie, więc łatwo mu było spra­wo­wać tu­taj władzę ad­mi­ni­stra­cyjną.

Do­pie­ro 10 lip­ca 1520 roku w To­ru­niu król Zyg­munt I Sta­ry nadał urząd wo­je­wo­dy pod­la­skie­go Ja­nu­szo­wi Ko­ste­wi­czo­wi, do­tych­cza­so­we­mu wo­je­wo­dzie wi­teb­skie­mu. Dzięki małżeństwu z Małgo­rzatą Węgrowską zo­stał on właści­cie­lem ob­szer­nych dóbr węgrow­skich znaj­dujących się w zie­mi dro­hic­kiej. W do­ku­men­cie królew­skim za­war­to in­for­ma­cje nie tyl­ko o nada­niu urzędu wo­je­wo­dy Ko­ste­wi­czo­wi, lecz powtórzo­no za­pis o utwo­rze­niu wo­jewództwa, który mu­siał występować także we wcześniej­szym przy­wi­le­ju dla Jana Sa­pie­hy. Król wyraźnie określił przy­czy­ny, dla których utworzo­no wo­jewództwo. Stwier­dzał m.in., że pozo­stając pod zarządem wo­je­wo­dy troc­kie­go, zie­mie te nie były należycie ad­mi­ni­stro­wa­ne, szwan­ko­wała ju­rys­dyk­cja, a także niewłaści­wie eg­ze­kwo­wa­ny był obo­wiązek służby woj­sko­wej. Wo­je­wo­da pod­la­ski miał zaj­mo­wać miej­sce w Ra­dzie Wiel­kok­siążęcej obok wo­je­wo­dy no­wogródzkie­go.

W do­ku­men­cie nie określono na­zwy wo­jewództwa, po­da­no je­dy­nie ob­szar po­przez wy­li­cze­nie ter­ri­to­riów, które miały się nań składać. Były to więc ter­ri­to­ria: dro­hic­kie, brze­skie, biel­skie, ka­mie­niec­kie, miel­nic­kie i ko­bryńskie. Naj­praw­do­po­dob­niej, poza wo­jewództwem pod­la­skim, po­zo­sta­wał wte­dy po­wiat goniądzki, który około 1505 roku król Alek­san­der Ja­giel­lończyk nadał knia­zio­wi Mi­chałowi Glińskie­mu, a po jego zdra­dzie w 1509 roku król Zyg­munt I Sta­ry prze­ka­zał je wraz z za­miesz­kującą tu szlachtą Mikołajo­wi Ra­dzi­wiłłowi, kanc­le­rzo­wi litewskie­mu i wo­jewodzie wileńskie­mu.

RE­OR­GA­NI­ZA­CJA SYS­TE­MU SĄDO­WNI­CZO-AD­MI­NI­STRA­CYJ­NE­GO

W mo­men­cie po­wsta­nia wo­jewództwa pod­la­skie­go tyl­ko w zie­miach biel­skiej, dro­hic­kiej i miel­nic­kiej funk­cjo­no­wały sądy ziem­skie opar­te na pra­wie pol­skim, ist­niejące tu już w XV wie­ku. W początkach XVI wie­ku po­wstały także sądy grodz­kie, które wy­kształciły się z do­tych­cza­so­wych sądów sta­rościńskich. Obok sta­rosty, w sądzie tym za­sia­dał także sędzia grodz­ki. Po­wia­ty: brze­ski, ka­mie­niec­ki i ko­bryński nie po­sia­dały do 1566 roku sądów ziem­skich, a je­dy­nie zam­ko­we (grodz­kie), które wy­kształciły się w dru­giej ćwier­ci XVI wie­ku.

Obok urzędów sądo­wych, na Pod­la­siu zaczęła wy­kształcać się także hie­rar­chia urzędni­cza złożona z in­nych urzędów zna­nych w Ko­ro­nie. Ist­nie­je in­for­ma­cja z okre­su rządów Bo­lesława IV War­szaw­skie­go (w la­tach 1440-1444) o urzędzie pod­ko­mo­rze­go dro­hic­kie­go, który jed­nak po­tem, w cza­sach Ka­zi­mie­rza IV Ja­giel­lończy­ka i Alek­san­dra, nie był ob­sa­dza­ny. Od połowy XV wie­ku zna­ni byli woj­scy, którzy zaj­mo­wa­li się spra­wa­mi obron­ny­mi i woj­sko­wy­mi. Także w XV wie­ku powoływa­ni byli chorążowie, którzy jed­nak początko­wo nie byli urzędni­ka­mi ziem­ski­mi, a tyl­ko no­si­li chorągwie po­wia­to­we.

Oprócz wo­je­wo­dy, funk­cjo­no­wa­li także inni urzędni­cy określani jako pod­la­scy, naj­pew­niej więc ich kom­pe­ten­cje obej­mo­wały całe wo­jewództwo. Zna­ni byli m.in. bo­brow­ni­czy, leśni­czy i ha­jew­nik pod­la­ski. Bobrowni­czy zaj­mo­wał się kon­trolą żere­mi bo­bro­wych i re­gu­lo­wał odłów tych zwierząt. Do zajęć ha­jew­nika należała eks­plo­ata­cja to­warów z puszcz książęcych, a szczególnie za­wia­dy­wa­nie psz­cze­li­mi bar­cia­mi, które były ważnym źródłem do­cho­du skar­bu państwo­we­go. Po­dob­ne za­da­nie spo­czy­wało też na leśni­czych. Odrębni leśni­czo­wie i ha­jew­nikowie byli spo­ty­ka­ni także w po­szczególnych zie­miach i po­wia­tach wo­jewództwa pod­la­skiego. Zna­ni więc byli ha­jew­nikowie: dro­hic­cy, biel­scy, ka­mie­niec­cy oraz brze­scy.

Nad porządkiem w gro­dach po­wia­to­wych czu­wa­li bur­gra­bio­wie (Dro­hi­czyn, Brańsk, Bielsk) oraz ich od­po­wied­ni­cy w Brześciu – ho­rod­ni­czo­wie. Na Pod­la­siu ist­niały też ko­mo­ry cel­ne, m.in. w Brześciu, Dro­hi­czynie, Cie­cha­now­cu, Ty­ko­ci­nie, którymi zarządza­li cel­ni­cy. Były one głównie dzierżawio­ne przez Żydów.

Przed unią lu­belską, w cza­sach Zyg­mun­ta II Au­gu­sta, za­ist­niał na Pod­la­siu także urząd re­fe­ren­da­rza, który zaj­mo­wał się roz­pa­try­wa­niem spraw spor­nych i skarg miej­sco­wej szlach­ty. Inny urząd, który po­ja­wił się krótko przed unią, a po­tem nie miał kon­ty­nu­acji, to mar­szałek po­wia­to­wy. Król Zyg­munt II Au­gust mia­no­wał mar­szałkiem po­wiatów dro­hic­kie­go i miel­nic­kie­go Ada­ma Kosińskie­go, a po­wiatu bielskie­go – Mikołaja Sa­piehę.

Przed 1569 ro­kiem Wiel­kie Księstwo Li­tew­skie po­sia­dało odrębne sej­my, na których zbie­ra­li się re­pre­zen­tan­ci szlach­ty. Także zie­mie pod­la­skie wysyłały swo­ich posłów, którzy praw­do­po­dob­nie początko­wo byli de­sy­gno­wa­ni przez sta­rostów. Na przykład, w 1529 roku na uro­czy­stość wy­nie­sie­nia na tron wiel­kok­siążęcy młode­go Zyg­mun­ta II Au­gu­sta sta­rosta dro­hic­ki Piotr Kisz­ka wy­zna­czył jako de­le­gatów zie­mi dro­hic­kiej Jana Sie­kierkę, pi­sa­rza ziem­skie­go dro­hic­kiego, i Hie­ro­ni­ma Re­spon­da Jabłońskie­go, sędzie­go grodz­kie­go. Później posłowie ci byli wy­bie­ra­ni przez szlachtę na sej­mi­kach po­wia­to­wych. Przy czym jed­nym z posłów au­to­ma­tycz­nie był chorąży po­wia­to­wy.

W okre­sie przed 1569 ro­kiem zna­ni są posłowie zie­mi biel­skiej i dro­hic­kiej na sej­my li­tew­skie. Początko­wo zie­mia miel­nic­ka nie wysyłała swo­ich posłów, re­pre­zen­to­wa­li ją posłowie dro­hic­cy. Także urząd chorążego był wspólny w XVI wie­ku dla ziem dro­hic­kiej i miel­nic­kiej.

Posłowie pod­la­scy bra­li ak­tyw­ny udział w sej­mach. Wyrażało się to m.in. w przedkłada­niu po­stu­latów, tzn. żądań i próśb kie­ro­wa­nych do władcy. Zna­mien­nym był zwłasz­cza po­stu­lat szlach­ty pod­la­skiej z lat 1565-1566, powtórzo­ny w 1568 roku, by li­sty kan­ce­la­rii wiel­kok­siążęcej były pi­sa­ne do nich po pol­sku lub łaci­nie, nie po ru­sku, gdyż nie po­tra­fią czy­tać w tym języku. Jed­nak od­po­wiedź Zyg­mun­ta II Au­gu­sta była ne­ga­tyw­na – król przy­po­mi­nał, że język ru­ski jest języ­kiem państwo­wym. Nie­mniej cała spra­wa była bar­dzo cha­rak­te­ry­stycz­na i do­bit­nie wska­zy­wała na odrębność Pod­la­sia pod względem języ­ko­wym, ale też i kul­tu­ro­wym.

Za­sad­ni­cza od­mien­ność Pod­la­sia po­le­gała na pol­skim pra­wie i pol­skich sądach szla­chec­kich. Urzędni­cy sądowi byli wy­bie­ra­ni przez szlachtę (od 1516 roku), która była, przy­najm­niej for­mal­nie, równa wo­bec pra­wa i pod­le­gała sądom ziem­skim. Języ­kiem urzędo­wym sądów była łaci­na (w całym Wiel­kim Księstwie Li­tew­skim – język ru­ski), spo­ty­ka­ne były też za­pi­sy po pol­sku.

Na Pod­la­siu do­mi­no­wał też pol­ski sys­tem mo­ne­tar­ny, cho­ciaż w dru­giej de­ka­dzie XVI wie­ku po­ja­wiły się próby, acz­kol­wiek nie­sku­tecz­ne, wpro­wa­dze­nia obo­wiązku posługi­wa­nia się tyl­ko mo­netą li­tewską.

Inną sferą odrębności była go­spo­dar­ka. Sys­tem włóczny zaczęto tu wpro­wa­dzać od połowy XV wie­ku. Po­wstało wie­le miast na pra­wie mag­de­bur­skim i chełmińskim. Li­twi­ni wi­dzie­li więc ko­rzyści wy­ni­kające z re­form społecz­no-go­spo­dar­czych. Z Pod­la­sia czer­pa­no nie tyl­ko wzo­ry, a także kadrę do re­ali­za­cji re­form. Wie­lu mier­ni­czych i re­wi­zorów prze­pro­wa­dzających po­miarę włóczną w Wiel­kim Księstwie Li­tew­skim wy­wo­dziło się z Pod­la­sia.

Za­tem Pod­la­sie, choć for­mal­nie należało do państwa li­tew­skie­go, fak­tycz­nie wie­le miało wspólne­go z Polską. Większość szlach­ty była po­cho­dze­nia pol­skie­go, tak samo pra­wo, sądo­wnic­two oraz ustrój rol­ny.

Pod­la­sie było więc swe­go ro­dza­ju pośred­ni­kiem w prze­no­sze­niu pol­skich in­sty­tu­cji ustro­jo­wych i go­spo­dar­czych na Litwę. Niewątpli­wie sprzy­jały temu częste kon­tak­ty szlach­ty pod­la­skiej i li­tew­skiej uczest­niczącej w sej­mach czy wspólnych wy­pra­wach wo­jen­nych. Równo­cześnie na Pod­la­siu osie­dlały się rody szlach­ty li­tew­sko-ru­skiej. Rola Pod­la­sia w tym za­kre­sie szczególnie wzrosła w połowie XVI wie­ku, w do­bie re­form ustro­jo­wych i go­spo­dar­czych, ja­kie objęły Wiel­kie Księstwo Li­tew­skie. Szlach­ta li­tew­ska za atrak­cyj­ny uzna­wała np. mo­del sądo­wnic­twa szla­chec­kie­go ko­ron­ne­go, który ist­niał też na Pod­la­siu. Również inne zmia­ny ustro­jo­we i go­spo­dar­cze często do­cie­rały za pośred­nic­twem Pod­la­sia. Wspo­mnieć też trze­ba o ist­niejącej już w XVI wie­ku fali mi­gra­cji szlach­ty z Pod­la­sia na inne te­re­ny Wiel­kiego Księstwa Li­tew­skiego. Na­to­miast słab­sze były wpływy pra­wa pol­skie­go, gdyż Li­twi­ni mie­li własne pra­wo­daw­stwo, sko­dy­fi­ko­wa­ne i spi­sa­ne w for­mie I Sta­tu­tu (1529 rok), a następnie II Sta­tu­tu (1566 rok).

Po­mi­mo utwo­rze­nia kil­ku no­wych wo­jewództw na początku XVI wie­ku, nadal ist­niała po­trze­ba głębszej re­or­ga­ni­za­cji sys­te­mu ad­mi­ni­stra­cyj­no-sądo­wni­cze­go w Wiel­kim Księstwie Li­tew­skim, także na szcze­blu po­wia­to­wym. Sze­ro­ko za­kro­jo­na re­for­ma zo­stała prze­pro­wa­dzo­na w 1566 roku. Na jej mocy powołano 3 nowe wo­jewództwa oraz w całości zre­or­ga­ni­zo­wa­no sys­tem daw­nych po­wiatów-włości w Wiel­kim Księstwie Li­tew­skim.

POSŁOWIE POD­LA­SCY BRA­LI AK­TYW­NY UDZIAŁ W SEJ­MACH. WYRAŻAŁO SIĘ TO M.IN. W PRZEDKŁADA­NIU PO­STU­LATÓW, TZN. ŻĄDAŃ I PRÓŚB KIE­RO­WA­NYCH DO WŁADCY

Jed­nym z 3 nowo utwo­rzo­nych wo­jewództw było wo­jewództwo brze­skie, zwa­ne w li­te­ra­tu­rze li­tew­skim dla odróżnie­nia od brze­skie­go-ku­jaw­skie­go. Wo­jewództwo wy­dzie­lo­no z do­tych­czas ist­niejącego wo­jewództwa pod­la­skie­go, z trzech jego po­wiatów: brze­skie­go, ka­mie­niec­kie­go i ko­bryńskie­go. Połączo­no je w je­den – brze­ski. Dołączo­no do nich daw­ne księstwo pińsko-tu­row­skie, które prze­mia­no­wa­no na po­wiat piński. W ta­kim kształcie wo­jewództwo brze­skie prze­trwało do II roz­bio­ru w 1792 roku.

Re­for­ma ad­mi­ni­stra­cyj­na nie zmie­niła struk­tu­ry po­wia­to­wej na Pod­la­siu. Utwo­rzo­no na­to­miast urząd kasz­te­la­na pod­la­skie­go, którym zo­stał mia­no­wa­ny Grze­gorz Try­zna, oraz urzędy mar­szałków po­wia­to­wych. Hi­sto­ry­cy sądzą, że wy­dzie­le­nie wo­jewództwa brze­skie­go nie było przy­pad­ko­we. Spo­dzie­wa­no się przyłącze­nia Pod­la­sia do Ko­ro­ny, stąd za­dba­no, ażeby „stra­ty te­ry­to­rial­ne” były jak naj­mniej­sze.

Za­tem w 1566 roku tyl­ko trzy zie­mie: biel­ska, dro­hic­ka i miel­nic­ka wcho­dziły w skład wo­jewództwa pod­la­skie­go. W pra­wie nie­zmie­nio­nym kształcie do­trwały one do roz­biorów. Po­wierzch­nia całego wo­jewództwa li­czyła wówczas około 12 525 km2. Naj­więcej przy­pa­dało na zie­mię bielską (około 57%), dru­ga pod względem wiel­kości była zie­mia dro­hic­ka (około 30%), a naj­mniej­szy udział miała zie­mia miel­nic­ka (około 13%). Jed­nak jesz­cze po­nad sto lat ciągnęły się spo­ry gra­nicz­ne w spra­wie usta­le­nia gra­nic wo­jewództwa. Do 1569 roku do­ty­czyły one za­chod­nich krańców wo­jewództwa pod­la­skie­go, zaś po tej da­cie nie­mal w całości prze­niosły się na gra­nicę południo­wo-wschod­nią z nowo utwo­rzo­nym wo­jewództwem brze­skim. Przez cały wiek powoływa­no ko­mi­sje mie­sza­ne w celu roz­wiąza­nia sporów gra­nicznych i określe­nia przy­na­leżności po­szczególnych włości (między­rzec­ka, ro­so­ska) i dzierżaw (wohyńska). Wo­jewództwo miało bar­dzo wydłużony kształt. Roz­ciągało się od oko­lic Au­gu­sto­wa (na północy) do Między­rze­ca (na południu).

ROK 1569 – UNIA LU­BEL­SKA

Od stycz­nia 1569 roku w Lu­bli­nie ob­ra­do­wał sejm, którego głównym za­da­niem było określe­nie za­sad, na ja­kich 2 or­ga­ni­zmy państwo­we: Ko­ro­na i Wiel­kie Księstwo Li­tew­skie przystąpią do ściślej­szej unii. Miał on wiel­kie zna­cze­nie dla całej Rze­czy­po­spo­li­tej, a szczególnie dla Pod­la­sia. Odrębnie ob­ra­do­wały sej­my pol­ski i li­tew­ski. Zbie­ra­no się jed­nak na wspólne po­sie­dze­nia, które od początku były burz­li­we. Przez 2 mie­siące nie po­tra­fio­no dojść do po­ro­zu­mie­nia, głównie za sprawą ma­gna­te­rii li­tew­skiej, której prze­wo­dził Mikołaj Ra­dzi­wiłł „Rudy”. W nocy, 1 mar­ca, większa część panów li­tew­skich po­ta­jem­nie opuściła ob­ra­dy sej­mu, bez pożegna­nia króla, nie chcąc dopuścić do za­war­cia unii na wa­run­kach dla sie­bie nie­ko­rzyst­nych. Po­zo­sta­li jed­nak 3 posłowie pod­la­scy: Adam Kosiński, Mikołaj Buj­no i Kac­per Irzy­ko­wicz. Kanc­lerz Wa­len­ty Dem­biński oznaj­mił posłom, że król Zyg­munt II Au­gust po­sta­no­wił przyłączyć Pod­la­sie do Ko­ro­ny Do­ku­ment przyłączający Pod­la­sie do Ko­ro­ny, wy­sta­wio­ny 5 mar­ca 1569 roku, król po­le­cił spi­sać w języku łacińskim i pol­skim. Do na­szych czasów do­trwała wer­sja w języku pol­skim. Określono w nim dokład­nie wa­run­ki przyłącze­nia. Król mo­ty­wo­wał swoją de­cyzję tym, że jesz­cze przed Władysławem II Ja­giełłą zie­mie te należały do Króle­stwa Pol­skie­go, a przyłączył je do Li­twy jego dziad, król Ka­zi­mierz IV Ja­giellończyk, dla­te­go po­now­nie je wcie­lał.

Od 5 mar­ca posłowie pod­la­scy za­sie­dli między posłami ko­ron­ny­mi. Król wziął ich w ten sposób w obronę przed re­pre­sja­mi ze stro­ny panów li­tew­skich.

Tego sa­me­go dnia co Pod­la­sie do Ko­ro­ny zo­stał również przyłączo­ny Wołyń. Ode­rwa­nie od Wiel­kie­go Księstwa Li­tew­skie­go znacz­nych ob­szarów spra­wiło, że ma­gna­ci li­tew­scy powrócili do Lu­bli­na, aby kon­ty­nu­ować dal­sze ne­go­cja­cje w spra­wie unii.

W dniu 8 mar­ca król we­zwał se­na­torów, posłów i sta­rostów pod­la­skich, by sta­wi­li się w Lu­bli­nie oso­biście 27 mar­ca 1569 roku i złożyli przy­sięgę królowi i Ko­ro­nie Pol­skiej. Nie wszy­scy ocho­czo zadośćuczy­ni­li we­zwaniu. Wo­je­wo­da pod­la­ski Wa­syl Tysz­kie­wicz oraz kasz­te­lan Grze­gorz Try­zna wy­ma­wia­li się od złożenia przy­sięgi tym, że nie mają na Pod­la­siu majętności. Wówczas król odwołał ich z urzędów pod­la­skich jako lu­dzi nie­osiadłych w tu­tej­szym wo­jewództwie, a mia­no­wał na urzędy wo­jewody i kasz­te­lana smo­leńskich. For­mal­nie w hie­rar­chii pla­so­wały się one wyżej, ale wówczas z ra­cji pod­le­ga­nia wo­jewództwa smo­leńskie­go władzy Mo­skwy były one czy­sto ty­tu­lar­ne.

We­zwa­nie do złożenia przy­sięgi otrzy­ma­li nie tyl­ko urzędni­cy pod­la­scy, ale i po­sia­da­cze dóbr ziem­skich, od ma­gnatów począwszy, a na drob­nej szlach­cie kończąc, oraz przed­sta­wi­cie­le ważniej­szych miast pod­la­skich. Za­cho­wały się re­je­stry przy­sięgi szlach­ty ziem biel­skiej i dro­hic­kiej z 14 maja 1569 roku, obej­mujące kil­ka tysięcy imion z obu ziem. Nie prze­cho­wał się re­jestr z zie­mi miel­nic­kiej, ale niewątpli­wie przy­sięgę złożyła również szlach­ta tego te­ry­to­rium.

Je­dy­nym, który kon­se­kwent­nie odmówił złożenia przy­sięgi, był Grze­gorz Chod­kie­wicz, het­man wiel­ki li­tew­ski, który po­sia­dał roz­ległe do­bra na Pod­la­siu z ośrod­ka­mi w Cho­rosz­czy, Zabłudo­wie i Su­praślu. Z tego po­wo­du nie zo­stały one włączo­ne do Pod­la­sia i jako część po­wia­tu gro­dzieńskie­go zna­lazły się w gra­ni­cach Wiel­kie­go Księstwa Litewskie­go aż do 1795 roku.

POD­LA­SIE W KO­RO­NIE

Wo­jewództwo pod­la­skie prze­cho­dziło z Wiel­kie­go Księstwa Li­tew­skie­go do Ko­ro­ny jako ob­szar dość do­brze za­go­spo­da­ro­wa­ny i za­lud­nio­ny. W ciągu XVI wie­ku znacz­nie zwiększyła się licz­ba osad wiej­skich, szczególnie w do­brach królew­skich w sta­ro­stwach biel­skim, kny­szyńskim, miel­nic­kim i łosic­kim. W do­brach królew­skich znaj­dujących się w wy­mie­nio­nych sta­ro­stwach na początku lat 60. XVI wie­ku zo­stała prze­pro­wa­dzo­na re­for­ma agrar­na, zwa­na po­miarą włóczną. Po­le­gała ona głównie na ko­ma­sa­cji gruntów i sca­le­niu drob­nych osad w większe, zwar­te wsie oraz na wpro­wa­dze­niu trójpolówki. Po­mia­ra włóczna przy­niosła kil­ka­krot­ny wzrost do­chodów w do­brach królew­skich i znacz­nie zra­cjo­na­li­zo­wała sposób go­spo­da­ro­wa­nia na grun­tach rol­nych i leśnych.

Do miast po­wstałych w XV wie­ku doszły także nowe, lo­ko­wa­ne przez królów, ta­kie jak Łosi­ce, Wy­so­kie (Ma­zo­wiec­kie), Na­rew, Klesz­cze­le, Kny­szyn, Au­gustów, czy też przez właści­cie­li pry­wat­nych: Boćki, Sie­mia­ty­cze, Wa­nie­wo, Goniądz. Mia­sta te były bo­ga­to upo­sażone w zie­mię, gdyż za­miesz­ki­wała je w znacz­nej części lud­ność rol­ni­cza. Poza tym miały inną od ziem pol­skich sy­tu­ację osad­niczą. Obok Po­laków, miesz­ka­li w nich Ru­si­ni, ale również inne na­ro­do­wości: Li­twi­ni, Ta­ta­rzy, Żydzi, Niem­cy, Szko­ci.

Równo­cześnie z roz­po­wszech­nia­niem się pra­wa miej­skie­go w mia­stach zaczęły po­wsta­wać ce­chy. Były to or­ga­ni­za­cje rze­mieślni­cze łączące wy­ko­nawców jed­nej lub kil­ku po­krew­nych spe­cjal­ności. Za­pew­niały swym człon­kom wyłączne pra­wo pro­duk­cji w mieście oraz w naj­bliższym okręgu.

Wszyst­kie mia­sta lo­ko­wa­ne w wo­jewództwie pod­la­skim w XV i XVI wie­ku otrzy­mały również przy­wi­le­je na co­ty­go­dnio­we tar­gi i do­rocz­ne jar­mar­ki w różnych ter­mi­nach. Nada­wa­nie praw tar­go­wych i jar­marcz­nych po­szczególnym osa­dom sta­no­wiło przy­wi­lej władcy Stąd też wszel­kie zmia­ny w tym względzie wy­ma­gały od­po­wied­nie­go mo­nar­sze­go do­ku­men­tu.

Pod względem ad­mi­ni­stra­cyj­nym struk­tu­ra wo­jewództwa pod­la­skie­go nie zmie­niła się istot­nie. Nadal ist­niał po­dział na 3 zie­mie: bielską, dro­hicką i miel­nicką. Naj­wyższym pre­stiżem cie­szyła się zie­mia dro­hicka. Dro­hi­czyn był jed­no­cześnie sto­licą zie­mi i wo­jewództwa. Sądy ziem­skie zie­mi dro­hickiej i miel­nickiej ob­ra­do­wały w sto­licach tych ziem. Tak samo sądy grodz­kie. Na­to­miast zie­mia biel­ska miała sądy ziem­skie w Brańsku i Surażu. W 1581 roku wpro­wa­dzo­no tam do­dat­ko­we ka­den­cje, które miały się od­by­wać w Ty­ko­ci­nie. Sądy grodz­kie zie­mi biel­skiej początko­wo miały miej­sce tyl­ko w Brańsku. Do­pie­ro w 1667 roku na mocy kon­sty­tu­cji sej­mo­wej powołano gród sądowy i odrębne roki sądowe w Goniądzu. Miał je jed­nak obsługi­wać je­den sąd grodz­ki. Z cza­sem sądy grodz­kie zaczęły przej­mo­wać rolę sądów ziem­skich i większość spraw przez nie sądzo­nych. Doszło na­wet do sy­tu­acji, że w II połowie XVII wie­ku sądy ziem­skie całko­wi­cie za­prze­stały funk­cjo­no­wa­nia. Ich działalność przywrócono do­pie­ro po 1765 roku.

W każdej z ziem funk­cjo­no­wały odrębne sej­mi­ki ob­ra­dujące w ich sto­li­cach. Cho­ciaż cza­sa­mi szlach­ta zie­mi miel­nic­kiej łączyła się z dro­hicką w Dro­hi­czy­nie. Miej­scem spo­tkań sej­mików były za­zwy­czaj kościoły far­ne. Zbie­rały się one w różnych ce­lach. Najczęściej po to, aby wy­brać posłów na sejm. Każda z ziem miała pra­wo wysyłać 2 swo­ich przed­sta­wi­cie­li na sej­my wal­ne.

Sej­mi­ki zaj­mo­wały się też spra­wa­mi go­spo­dar­czy­mi i porządko­wy­mi, istot­ny­mi z punk­tu wi­dze­nia miesz­kańców da­nej zie­mi. Wy­bie­ra­no rot­mistrzów pie­cho­ty łano­wej, dys­try­bu­torów soli szla­chec­kiej, ad­mi­ni­stra­torów czo­po­we­go itp. Nie­ste­ty, od połowy XVII wie­ku również na Pod­la­siu dawała się we zna­ki pla­ga zry­wa­nia sej­mików Próbo­wa­no temu za­po­biec, wpro­wa­dzając za­sadę większości głosów.

Sej­mi­ki zaj­mo­wały się także wy­bo­rem de­pu­tatów na Try­bu­nał Ko­ron­ny, który zo­stał utwo­rzo­ny w 1578 roku jako sąd ape­la­cyj­ny naj­wyższej in­stan­cji. Miał on sądzić w 2 miej­scach: w Piotr­ko­wie (dla pro­win­cji wiel­ko­pol­skiej) i Lu­bli­nie (dla pro­win­cji małopol­skiej). Pod­la­sie należało do dru­giej z wy­mie­nio­nych pro­win­cji. Wo­jewództwo pod­la­skie mogło wysyłać 2 de­pu­tatów do Try­bu­nału Ko­ron­ne­go. Ich wy­bo­rem zaj­mo­wały się sej­mi­ki de­pu­tac­kie. Zbie­rały się one w Dro­hi­czy­nie jako sto­li­cy wo­jewództwa. Je­den de­pu­tat był wy­bie­ra­ny z przed­sta­wi­cie­li zie­mi biel­skiej, na­to­miast dru­gi – raz z zie­mi biel­skiej, zaś in­nym ra­zem z miel­nic­kiej.

Sej­mik de­pu­tac­ki był jedną z nie­licz­nych in­sty­tu­cji, obok wo­je­wo­dy i kasz­te­la­na, które spa­jały po­szczególne zie­mie w wyższą jed­nostkę ad­mi­ni­stra­cyjną – wo­jewództwo.

Szlach­ta pod­la­ska po unii lu­bel­skiej bar­dzo szyb­ko wkom­po­no­wała się w pej­zaż po­li­tycz­ny Ko­ro­ny i nie­mal na każdym sej­mie byli obec­ni jej przed­sta­wi­cie­le. Licz­nie uczest­ni­czyła też w elek­cjach królów obie­ral­nych. W po­szczególnych zie­miach wo­jewództwa roz­winęła się również hie­rar­chia urzędów. Do zna­nych do tej pory urzędów: sędzie­go, podsędka, pod­ko­mo­rze­go, pi­sa­rza ziem­skie­go, woj­skie­go i chorążego do­da­no nowe, zna­ne wcześniej w Ko­ro­nie. W końcu XVI wie­ku i w pierw­szej połowie XVII wie­ku po­ja­wi­li się więc: cześni­ko­wie, pod­cza­szo­wie, pod­sto­lo­wie, stolni­ko­wie, mieczni­ko­wie.

Obok hie­rar­chii po­szczególnych ziem, wy­kształciła się też hie­rar­chia ogólno­wo­jewódzka, to zna­czy pod­la­ska. Wszyst­kie urzędy miały swo­je od­po­wied­ni­ki także w tej hie­rar­chii. W przy­pad­ku urzędów fak­tycz­nie po­sia­dających swo­je kom­pe­ten­cje, ta­kich jak sędzia, pod­ko­mo­rzy, chorąży, za­sadą było, że otrzy­my­wa­li je lu­dzie po­sia­dający do­bra w da­nej zie­mi czy wo­jewództwie. Nie było to regułą w przy­pad­ku urzędów niższych – ty­tu­lar­nych, które mogły po­sia­dać oso­by za­miesz­kujące w in­nych, nie­raz bar­dzo od­ległych wo­jewództwach. Po­wszech­ne było też pia­sto­wa­nie tych urzędów przez 2, 3 lub więcej osób jed­no­cześnie.

Wo­jewództwo pod­la­skie dys­po­no­wało tyl­ko 2 miej­sca­mi w se­na­cie. Za­sia­da­li w nim wo­je­wo­da i kasz­te­lan pod­la­scy Zgod­nie z porządkiem za­sia­da­nia w izbie se­na­tor­skiej, mie­li oni miej­sce po swo­ich od­po­wied­ni­kach – płockim, wi­teb­skim i ma­zo­wiec­kim, a przed raw­skim, brze­skim-li­tew­skim i chełmińskim.

STRUK­TU­RA SPOŁECZ­NA I STA­NO­WA

Tak jak w całej ówcze­snej Rze­czy­po­spo­li­tej, również w wo­jewództwie pod­la­skim struk­tu­ra społecz­na i sta­no­wa były bar­dzo zróżni­co­wa­ne. Naj­ważniej­szym sta­nem była szlach­ta wy­wodząca się w zde­cy­do­wa­nej większości z daw­ne­go ry­cer­stwa, które otrzy­my­wało nada­nia ziem­skie w za­mian za służbę woj­skową. Naj­bar­dziej in­ten­syw­ny okres roz­wo­ju osad­nic­twa ry­cer­skie­go na Pod­la­siu przy­padł na lata 1390-1444. Wte­dy w za­sa­dzie roz­da­no większość dóbr, które później były w jej po­sia­da­niu.

Szlach­ta za­miesz­kująca Pod­la­sie nie była jed­no­li­ta pod względem majątko­wym. Naj­licz­niejszą grupę sta­no­wiła szlach­ta drob­na, najczęściej nie po­sia­dająca pod­da­nych i własnoręcznie upra­wiająca zie­mię. Według spi­su wojsk Wiel­kie­go Księstwa Li­tew­skie­go z 1567 roku, z całego wo­jewództwa pod­la­skie­go sta­wiło się po­nad 7000 drob­nej szlach­ty zdol­nej do służby woj­sko­wej, z cze­go mniej więcej po połowie przy­pa­dało na zie­mie bielską oraz łącznie zie­mię dro­hicką i miel­nicką.

Sze­re­gi szlach­ty drob­nej zo­stały w połowie XVI wie­ku za­si­lo­ne przez bo­jarów ru­skich, którzy początko­wo po­sia­da­li mniej­sze pra­wa niż szlach­ta pol­ska. Spełnia­li różne funk­cje służebne przy gro­dach. Stop­nio­wo większość z nich weszła w sze­re­gi szlach­ty, nie­licz­ni jed­nak spa­dli do rzędu chłopów.

Obok szlach­ty drob­nej, żyła na Pod­la­siu również szlach­ta śred­nia, po­sia­dająca od jed­nej do kil­ku wsi, a także rody ma­gnac­kie dys­po­nujące dosyć dużymi jak na re­alia pod­la­skie do­bra­mi. Już w 1433 roku Zyg­munt Kiej­stu­to­wicz nadał możnemu li­tew­skie­mu Ja­no­wi Gasz­tołdowi Ty­ko­cin z oko­licz­ny­mi do­bra­mi. Przez po­nad sto lat należały one do tej ro­dzi­ny. Z cza­sem po­ja­wiły się na Pod­la­siu także inne możne rody ru­sko-li­tew­skie: Chod­kie­wi­czo­wie, Sa­pie­ho­wie, Ra­dzi­wiłłowie, Chrep­to­wi­czo­wie, Sołta­no­wie. Obok nich, duże do­bra po­sia­da­li możni po­cho­dze­nia pol­skie­go. Spośród nich naj­większą ka­rierę, nie tyl­ko na Pod­la­siu, ale i w Wiel­kim Księstwie Li­tew­skim zro­bi­li Kisz­ko­wie her­bu Dąbro­wa, którzy w dru­giej połowie XVI wie­ku na sa­mym Pod­la­siu mie­li 3 mia­sta i około 80 wsi. Po­wo­li jed­ne rody wy­mie­rały, a na ich miej­sce przy­cho­dziły inne. W XVII wie­ku miej­sce Kiszków zajęli Osso­lińscy, Ra­dzi­wiłłów zastąpili Kra­sińscy, Wie­siołowskich Bra­nic­cy Po unii lu­bel­skiej zwiększył się od­se­tek rodów po­cho­dze­nia pol­skie­go.

ZRÓŻNI­CO­WA­NIE WY­ZNA­NIO­WE

Wo­jewództwo pod­la­skie było zróżni­co­wa­ne także pod względem wy­zna­nio­wym. Do XVII wie­ku do­mi­no­wały 2 wy­zna­nia: rzym­sko­ka­to­lic­kie i pra­wosławne. Pierw­sze z nich do­ty­czyło głównie szlach­ty po­cho­dze­nia pol­skie­go oraz części miesz­czan i chłopów. Z ko­lei wy­zna­nia pra­wosław­ne­go był pe­wien od­se­tek szlach­ty przy­byłej z te­renów Wiel­kie­go Księstwa Li­tew­skie­go. Przy czym szlach­ta śred­nia po­lo­ni­zo­wała się i przyj­mo­wała ka­to­li­cyzm już w XVI wie­ku, na­to­miast daw­ni bo­ja­rzy po­cho­dze­nia ru­skie­go dłużej trwa­li przy pra­wosławiu, bo aż do połowy XVII wie­ku.

Przed­sta­wi­cie­le po­szczególnych wy­znań fun­do­wa­li ośrod­ki pa­ra­fial­ne. Zde­cy­do­wa­na większość fun­da­cji kościołów ka­to­lic­kich i cer­kwi pra­wosław­nych do­ko­nała się dzięki oso­bom pry­wat­nym. Nie­wiel­ki od­se­tek sta­no­wiły fun­da­cje mo­nar­sze czy bi­sku­pie.

Na Pod­la­siu po­wstała też spo­ra licz­ba klasz­torów różnych zgro­ma­dzeń za­kon­nych męskich i żeńskich: fran­cisz­kanów (Dro­hi­czyn), ber­nar­dynów (Ty­ko­cin), je­zu­itów (Dro­hi­czyn), re­for­matów (Boćki), kar­me­litów (Bielsk Pod­la­ski), do­mi­ni­kanów (Cho­roszcz), mi­sjo­na­rzy-la­za­rystów (Sie­mia­ty­cze), be­ne­dyk­ty­nek (Dro­hi­czyn), ba­zy­lianów (Dro­hi­czyn, Su­praśl).

Przy