Zachowania zdrowotne młodzieży akademickiej ebook

Komitet redakcyjny:

doc. dr Gabriela Andrzejewska

prof. zw. dr hab. A. Zandecki

doc. dr Monika Filipiak

dr n. farm. Dominik Wawrzyńczak

Opracowanie redakcyjne:

doc. dr Kazimierz Gdula

Wstęp

Tematem opracowania są zachowania zdrowotne młodzieży akademickiej na przykładzie Państwowej Wyższej Szkoły Zawodowej im. Jana Amosa Komeńskiego w Lesznie.

Pojęcie zachowań zdrowotnych należy do zagadnień, którymi zajmuje się wiele dyscyplin naukowych. Często mianem zachowań zdrowotnych określa się działania człowieka pośrednio lub bezpośrednio wpływające na jego zdrowie.

Studiując literaturę przedmiotu wydaje się, że tematyka zachowań zdrowotnych młodzieży akademickiej, nie jest w pełni zbadana, a ponadto warto ukazać co było i jest przyczyną zachodzących zmian, uznawanych przez jednych jako prawidłowe, a przez innych określane jako negatywne.

Temat pozwala bliżej poznać opinie osób studiujących w Państwowej Wyższej Szkole Zawodowej im. Jana Amosa Komeńskiego w Lesznie na temat ich zachowań zdrowotnych. Dlatego też aby uzyskać informacje na ten temat utworzono kwestionariusz ankiety, który skierowany był do respondentów studiujących na różnych kierunkach.

W celu zdobycia informacji wybrano kierunki:

Pedagogika, Mechanika i Budowa Maszyn oraz Turystyka.

Analiza materiału badawczego pozwoliła na ukazanie ciekawych wniosków znajdujących się w końcowej części opracowania.

Książka składa się z czterech części. W części pierwszej ukazano pojęcia związane z problematyką zachowań zdrowotnych. W poszczególnych podrozdziałach tej części ukazano różne propozycje definiowania zdrowia i zachowań zdrowotnych; opisano modele zdrowia, rodzaje zachowań zdrowotnych oraz różne style życia mające wpływ na zdrowie.

Druga część ukazuje zachowania zdrowotne w środowisku młodzieży akademickiej. Omówiono stan zdrowia i zachowania zdrowotne młodzieży oraz czynniki determinujące takie zachowania.

Część trzecia, prezentuje cele badań; problemy, hipotezy, metody i narzędzia badawcze.

Rozdział czwarty zawiera analizę zebranego materiału.

Całość kończy bibliografia dot. w/w zagadnienia, którą wykorzystano podczas pisania książki.

Wydaje się, że czytelnik zainteresowany tą problematyką znajdzie w opracowaniu sporo interesujących informacji, przedstawionych w sposób skondensowany dla poszerzenia swojej wiedzy.

mgr Aneta Kosowska

Problematyka zachowań zdrowotnych

Definicja i model zdrowia

Słowo zdrowie należy do bardzo trudnych do zdefiniowania. Wielu autorów książek i opracowań w różny sposób podchodzi do zdefiniowania zdrowia. Amerykański epidemiolog L. M. Levin przyrównał tworzenie jego definicji do „Szuflowania dymu”[1].

Jak twierdzi Barbara Wojnarowska doliczono się ponad 300 definicji zdrowia. Oto kilka z nich, najbardziej adekwatnych w tej materii.

Zdrowie — stan pełnego fizycznego, umysłowego i społecznego dobrego samopoczucia, przy całkowitym braku choroby lub kalectwa[2].

Zdrowie nie oznacza braku chorób; to jest coś pozytywnego, to pełne radości i ochoty wypełnianie obowiązków, które życie nakłada na człowieka[3].

Propozycja G. Sigerista była podstawą definicji zdrowia, zawartej w Konstytucji Światowej Organizacji Zdrowia (WHO), przyjętej w 1946 r., gdzie: „Zdrowie jest stanem pełnego dobrego samopoczucia fizycznego, psychicznego, społecznego, a nie brakiem choroby lub niedomagania (ułomności)”, wybitny polski higienista i teoretyk medycyny społecznej Marcin Kacprzak zdefiniował: „zdrowie to nie tylko brak choroby lub niedomagań, ale i dobre samopoczucie oraz taki stopień przystosowania biologicznego, psychicznego i społecznego, jaki jest osiągalny dla danej jednostki w najkorzystniejszych warunkach”[4].

Również w życiu codziennym mamy do czynienia z pojęciem zdrowia: pijemy na zdrowie, przy okazji różnego rodzaju świąt, imienin, urodzin czy rocznic życzymy sobie „dużo zdrowia”; często powtarzamy, że zdrowie jest najważniejsze w życiu, „w zdrowym ciele, zdrowy duch”; moja babcia często powtarzała: „bo kto zdrowia nie szanuje, ten na starość pożałuje”; również w modlitwach czy intencjach często powtarzaną kwestią jest zdrowie. Dla wielu z nas zdrowie jest największą wartością.

Jak można zauważyć pojecie zdrowia jest trudne do zdefiniowania. Potoczne zrozumienie znaczenia „zdrowia” jest po części definicją każdego z nas. Tego jak my sami rozumiemy pojęcie zdrowia, od naszego codziennego życia, postrzegania siebie i innych. Pojęcie zdrowia u każdego z nas może być definiowane inaczej. Może zależeć od: płci, wieku, stanu materialnego, statusu społecznego, wykształcenia, wyznania, doświadczeń życiowych, kondycji fizycznej i psychicznej i wielu, wielu czynników różnych dla każdego z nas. Można sądzić że dla każdego zdrowie jest bardzo ważne, lecz każdy człowiek może rozumieć zdrowie na swój własny, niepowtarzalny sposób.

Termin „zachowania zdrowotnego” jako jeden z pierwszych w naszej literaturze zdefiniował Mazurkiewicz, określając je jako: „wszelkie zachowania (nawyki, zwyczaje, postawy, uznawane wartości przez jednostki ludzkie i przez grupy społeczne) w dziedzinie zdrowia”.

Natomiast Mackiewicz i Krzyżanowski rozumieli je jako: „zachowania rozpatrywane z punktu widzenia ich znaczenia dla zdrowia”. I. Heszen-Klemens opisuje je jako „wszelkie formy aktywności celowej, ukierunkowane na ochronę lub osiągnięcie poprawy własnego stanu zdrowia”[5].

Sądzić należy, że łatwiej będzie nam zrozumieć termin zachowań zdrowotnych cytując za J. Gawęckim i W. Roszkowskim, że: „zachowania zdrowotne obejmują mniej lub bardziej świadome podejmowane (lub niepodejmowane) czynności człowieka bezpośrednio wpływające na stan jego zdrowia. Kształtują one sfery życia mające znaczenie zdrowotne. Do najważniejszych z nich należą: sposób odżywiania się, stosunek do nałogów (palenie tytoniu, nadużywanie alkoholu, narko- i lekomania), tryb pracy i wypoczynku, radzenie sobie ze stresem, zapewnienie niezbędnego minimum aktywności fizycznej, higiena osobista, zachowania w sferze seksualnej, przestrzeganie publicznych zakazów i nakazów dotyczących bezpieczeństwa. W tych sferach ludzkiej aktywności można odnaleźć wiele zachowań, które mają charakter prozdrowotny, ryzykowny lub antyzdrowotny[6].

M. Sygit twierdzi, że: Zachowania zdrowotne to te zachowania, które w świetle współczesnej wiedzy medycznej wywołują określone — pozytywne lub negatywne — skutki zdrowotne u osób, które je realizują, to zarówno reakcje na wszelkie sytuacje związane ze zdrowiem, jak i nawyki oraz celowe czynności[7].

Jak możemy zauważyć istnieje wiele definicji związanych z „zachowaniami zdrowotnymi”. Ogólnie możemy stwierdzić, iż dotyczą one różnych zachowań związanych ze sferą zdrowia (pozytywne lub negatywne). Są również określane różnymi terminami np. zachowania związane ze zdrowiem, zachowania w zdrowiu, zachowania medyczne, działania zdrowotne itp.

[1] B. Woynarowska, Edukacja zdrowotna, Warszawa 2012, s. 18

[2] Mała Encyklopedia Zdrowia, Warszawa 1983, s. 213

[3] E. Bulicz, I. Murawow, Wychowanie zdrowotne, Radom 1997, s. 44—45

[4] J. Gawęcki, W. Roszkowski, Żywienie człowieka a zdrowie publiczne, Warszawa 2011, s. 14

[5] M. Zadworna-Cieślak, N. Ogińska-Bulik, Zachowania zdrowotne młodzieży — uwarunkowania podmiotowe i rodzinne, Warszawa 2011, s. 15

[6] J. Gawęcki, W. Roszkowski, op.cit., Warszawa 2011, s. 30

[7] M. Sygit, Zdrowie publiczne, Warszawa 2010, s.29

Rodzaje zachowań zdrowotnych

I. Heszen i H. Sęk proponują następujące kryteria klasyfikacji zachowań zdrowotnych: funkcja zachowania względem zdrowia (korzystna lub niekorzystna), poziom organizacji behawioralnej (nawyki lub czynności), poziom świadomości i cel zachowania, poziom zdrowia, w stosunku do którego podejmuje się zachowania, zachowania związane ze zdrowiem wynikające z roli społecznej, treści zachowania, sfera życia i aktywność[1].

A. Titkow wyróżnia trzy rodzaje zachowań zdrowotnych:

Zachowania mające na celu podtrzymanie zdrowia (np. odpowiedni sposób spędzania wolnego czasu, odżywianie, wykonywanie badań kontrolnych, nawyki higieniczne.

Zachowania związane z przyjmowaniem roli chorego, takie jak określanie się jako osoba chora, poszukiwanie pomocy w momencie pojawienia się pierwszych objawów choroby.

Zachowania związane z pełnieniem roli chorego (np. sposób opisywania objawów i przekazywania informacji lekarzowi, częstość przyjmowania roli chorego i przystosowanie do niej, zmiana źródeł leczenia)[2].

Natomiast Kolbeg wyróżnia następujące rodzaje zachowań zdrowotnych:

Wellness behaviour — aktywność człowieka uważającego się za osobę zdrową, podejmowana w celu wzmocnienia zdrowia.

Preventive health behaviour — aktywność osoby uważającej się za zdrową, podejmowana aby zapobiec chorobie lub wcześnie ją wykryć.

At-risk behaviour— aktywność osoby uważającej się za zdrową, ale w sytuacji zwiększonego ryzyka dla określonych elementów zdrowia podejmowana, aby zapobiec skutkom tych zagrożeń lub wcześnie rozpoznać ich wpływ.

Illness behaviour — aktywność osoby dostrzegającej u siebie chorobę, podejmowana, aby rozpoznać swój stan zdrowia i uzyskać pomoc.

Self-care bahaviour— aktywność człowieka przekonanego o swej chorobie, podejmowana, aby poprawić stan zdrowia przy minimalnym udziale terapeuty, niewielkiej pomocy otoczenia z jednoczesnym częściowym ograniczeniem pełnienia codziennych zadań.

Sick-role behaviour — działania osoby uważającej siebie za chorą, podejmowane, aby poprawić swój stan zdrowia, uwzględniając leczenie specjalistyczne i duże uzależnienie od pomocy innych osób oraz pewne ograniczenie w pełnieniu dotychczasowych obowiązków.

Reproductive behaviour — aktywność jednostki mająca na celu zajście w ciążę i zapewnienie prawidłowego jej przebiegu.

Parenting health behaviour — każde z powyżej opisanych pierwszych sześciu zadań, podejmowane przez człowieka w celu zabezpieczenia, utrzymania lub poprawy zdrowia płodu lub dziecka, za które dana osoba jest odpowiedzialna.

Health-related social action — działania podejmowane samodzielnie lub wspólnie z innymi osobami za pomocą środków instytucjonalnych, prawnych czy ekonomicznych, mających na celu wpływanie na czynniki warunkujące zdrowie populacji (np. służby medyczne, oddziaływania środowiska, regulacje społeczne)[3].

Różni autorzy odmiennie klasyfikują zachowania zdrowotne. Każdy z nich porządkuje je ze względu na różnego typu istotne dla niego kryteria, bądź podejmuje zadania ich sklasyfikowania.

[1] M. Zadworna-Cieślak, N. Ogińska-Bulik, op.cit, Warszawa 2011, s. 11—12

[2] Tamże, s. 17

[3] M. Zadworna-Cieślak, N. Ogińska-Bulik, op.cit., Warszawa 2011, s. 17

Styl życia a zdrowie

Palenie tytoniu

Pierwsza wzmianka dotycząca tytoniu pochodzi z roku 1492. Jej autorami byli marynarze Krzysztofa Kolumba. Według Markiewicza: Indianie zażywali tytoń w różny sposób: żuli go, zwijali liście tytoniu w rurki, które suszyli, palili i wdychali dym, lub wsuwali zwinięte liście do wydrążonego drzewa i następnie palili w sposób uroczysty, ze specjalnym ceremoniałem. Palenie stało się modą. Pierwszym, który opisał tytoń był Roman Pano (towarzysz Kolumba w jego drugiej wyprawie do brzegów Nowego Świata)[1].

Nałóg palenia tytoniu, mający wieloletnia tradycję, rozprzestrzenił się na całym świecie, stając się jednym z najpoważniejszych czynników zagrożenia zdrowia. Jest najbardziej znanym pojedynczym czynnikiem o najwyższym wpływie na liczbę zgonów z powodu nowotworów. Związki chemiczne zawarte w dymie tytoniowym zawierają silne działanie mutagenne, kancerogenne. Spośród 4000 związków chemicznych 40 ma udowodnione działanie rakotwórcze dla ludzi[2].

Coraz częściej możemy spotkać na ulicy młodych ludzi z papierosem w ustach. Jest to dla nich pewien sposób na zarówno dowartościowanie samych siebie, jak również pokazanie swoim rówieśnikom „zobaczcie jaki jestem dorosły”. Często słyszymy w mass-mediach, że coraz młodsze dzieci sięgają po papierosy. Czy to moda? Czy chcą być tacy sami jak rodzice? a może zaimponować młodszym kolegom? Odpowiedzi mogą być różne.

Nie bez powodu jednym z celów narodowego programu zdrowia w Polsce na lata 2007 — 2015 jest zmniejszenie rozpowszechnienia palenia tytoniu. Palenie tytoniu uznawane jest bowiem za jeden z najważniejszych, poddających się redukcji czynników ryzyka chorób sercowo-naczyniowych, nowotworów, chorób układu oddechowego oraz zdrowia noworodków.

Dym tytoniowy zabija także niepalących. Wymuszony z nim kontakt, tzw. bierne palenie prowadzić może do, tak jak u czynnych palaczy, niedokrwiennej choroby serca, przewlekłych chorób układu oddechowego, udaru mózgu i raka[3].

Skutki palenia tytoniu można podzielić na następujące grupy:

— nowotwory (płuc, przełyku, krtani, gardła, jamy ustnej, pęcherza moczowego, nerek, trzustki, żołądka, wątroby, szyjki macicy);

— nienowotworowe schorzenia układu oddechowego ( przewlekła zaporowa choroba płuc, rozstrzenie oskrzeli, astma oskrzelowa);

— choroby układu naczyniowego (choroba wieńcowa, udar mózgu, zwiększone ryzyko zachorowania na nadciśnienie tętnicze, chorobę Buergera, i choroby degeneracyjne mięśnia serca)

i inne[4].

Dane statystyczne: około 70% młodzieży w wieku 17—18 lat wypaliło papierosa przynajmniej 1 raz w życiu. Pierwsze eksperymenty z paleniem tytoniu, podobnie jak z alkoholem, stosunkowo często rozpoczynają się przed 12 rokiem życia. Odsetek młodzieży, która pali papierosy codziennie, systematycznie zwiększa się w okresie dojrzewania od 6%

w wieku 13 lat, poprzez około 16% w wieku 15 lat do około 25% w wieku 18 lat[5].

Jak pokazują przytoczone przykłady, palenie tytoniu wiąże się z ryzykiem wcześniejszego zgonu, pogarszającym się stanem zdrowia (choroby), złymi nawykami itp. O nasze zdrowie możemy, przy odrobinie zdrowego rozsądku, zadbać sami.

Nie palenie to: lepsze zdrowie i samopoczucie, dobre wyniki w nauce i pracy, mniej konfliktów z najbliższymi, to również zdrowy i wypoczęty, pełen chęci do życia i otwarty na świat szczęśliwy człowiek.

Spożywanie alkoholu

Zarówno w Polsce jak i na całym świecie spożywanie alkoholu jest ciągle jednym z największych i najtrudniejszych problemów społecznych. Liczne kampanie i programy społecznościowe starają się zainteresować społeczeństwo ciągle narastającym problemem.

Spożywanie niewielkiej ilości alkoholu (poniżej 30 ml dziennie) może być dla organizmu korzystne, pełniąc funkcję ochronną dla układu sercowo-naczyniowego. Jednak przekraczania dziennej ilości 40 ml niesie już negatywne konsekwencje zdrowotne. Systematyczne i długotrwałe picie alkoholu może prowadzić do zespołu uzależnienia od alkoholu, charakteryzującego się między innymi potrzebą jego spożywania, objawami odstawienia, zmianami tolerancji na alkohol oraz utratą kontroli[6].

Skutki nadmiernego spożywania alkoholu:

— stłuczenie wątroby, alkoholowe zapalenie i alkoholowa marskość wątroby;

— ostre i przewlekłe zapalenie trzustki;

— zapalenie przełyku;

— ostre zapalenie żołądka, ostre i przewlekłe zapalenie żołądka i dwunastnicy;

— zmiany w układzie sercowo-naczyniowym