Rozważania o pogańskiej terminologii religijnej dawnych Słowian. W poszukiwaniu mitologicznego wymiaru śląskiego frazeologizmu "Jeronie Pieronie!" ebook

Pamięci mojego dziadka Emila

Wiadomo bowiem ogólnie, że się nazywamy „pieronami śląskimi”. Każdy Górnoślązak nosi na języku, w sercu i w pięści liczne pioruny, to też na Śląsku nigdy nie wiadomo, kiedy, gdzie i w kogo uderzy.

ks. Jan Kapica

Rozdział I Kariera staroruskiego teonimu Perun

1. Terminologiczna adaptacja teonimu Perun

Nowożytna popularność teonimu Perun wynika zfaktu, że taka forma jego brzmienia zachowała się wnajobszerniejszym opisie źródłowym – wstaroruskim latopisie Powieść minionychlat domniemanego autorstwa kijowskiego mnicha Nestora (оkoło 1056–1114). Co ciekawe, tekst ten jest nam znany zszesnasto- isiedemnastowiecznych odpisów (redakcji), powstałych kilkaset lat od ukazanych faktów17.

Według Andrzeja Sieradzkiego wPowieści minionych lat teonim Perun odnotowano dopiero pod datą 944 roku, apostać bóstwa gromowładnego nazywana Piorun pojawiła się wpolskich tekstach pisanych dopiero wXVIwieku. Prawdopodobnie wcześniej słowiańskie bóstwo gromowładne było określane innym nieudokumentowanym do dzisiaj imieniem, funkcjonującym jeszcze przed procesem przegłosu lechickiego. Dopiero wXXwieku wliteraturze naukowej teonim Piorun został zastąpiony przez nazwę Perun. Zdaniem przywołanego slawisty, apelatywne rzeczowniki perun/piorun powstały wwyniku procesu metonimizacji od teonimów Perun/Piorun jako atrybut jego władzy18.

Nasuwa się tutaj pytanie, czy późniejsza kariera staroruskiej nazwy Perun nie zasugerowała dziewiętnasto- idwudziestowiecznym etymologom rekonstrukcji prasłowiańskiego teonimu wpostaci *Perunъ? Przy analizie tego terminu rosyjscy lingwiściWiaczesław Iwanow iWładimir Toporow przede wszystkim bazowali na wschodniosłowiańskim materiale badawczym, priorytetowo uwzględniając wpływy bałtosłowiańskie (lit.Perkūnas, łot.Pērkōns, prus.Perkuns). Co więcej, obaj badacze niesprawiedliwie zmarginalizowali także wpływy irańskie19.

Szczególnie jest to niejasne ze względu na to, że „języki słowiańskie charakteryzują się wieloma zjawiskami fonologicznymi właściwymi też językom irańskim, azarazem obcymi językom bałtyckim”20.

Mało przekonujący wydaje się także argument Iwanowa iToporowa, że oddawanie czci dębom iusytuowanie miejsc kultu na górze przemawiały za związkiem Peruna zPerkunem21. Tym bardziej że święte góry idęby stanowiły także element kultu germańskiego Thora (Donnersberg, robur jovi)22.

Wpolskiej literaturze dziewiętnastowiecznej można zauważyć wyraźne rozróżnienie wokreślaniu słowiańskiego bóstwa gromowładnego: „Perun, Piorun, Pierun”23. Poza tym do dzisiaj na Słowacji iMorawach starosłowiańskie bóstwo gromowładne Perun określane jest jako Parom (Paron). Funkcjonuje on wwielu frazeologizmach, na przykładDo paroma!,Parom te trestal!,Nech to parom vezme!, Paronska zla cesta!24.

Oczywiście już wXIXwieku forma teonimu Perun była uznawana za wariant staroruski: „Pozostałe przekleństwo ‒ »niech cię piorun trzaśnie!« – ichowanie głów pod poduszki ‒ pierze urok ubezwładnia ‒ podczas grzmotów, dowodzą boskości unas Pioruna. Wyraźniejsze ślady czci jego, bo piśmienne, zostały się na Rusi; która go Perunem zowie”25. Wynika ztego, że na znacznym obszarze Słowiańszczyzny staroruski teonim Perun został inkorporowany iadaptowany, wypierając rodzime teonimy określające słowiańskie naczelne bóstwo gromowładne (na przykład Piorun czy Pieron). Przebieg ekspansji teonimu Perun obserwujemy na dwóch uwarunkowanych czasowo płaszczyznach. Wujęciu chronologicznym pierwszy etap wystąpił wśredniowieczu – od ukształtowania się wspólnych zrębów religii Słowian do momentu pełnej chrystianizacji. Drugi zaś jest związany zerą piśmiennictwa, kiedy to teonim Perun przenikał do świadomości społecznej inazewnictwa naukowego, ostatecznie zajmując pierwsze miejsce wterminologii.

Narody słowiańskie należą do ludów indoeuropejskich, to znaczy, że początki egzystencji tego substratu etnicznego wEuropie sięgają kilku tysięcy lat przed naszą erą. Ztego powodu pierwiastek indoeuropejski dominował wprocesie etnogenezy Słowian. Dlatego wreligii dawnych Słowian są widoczne elementy kultury duchowej Praindoeuropejczyków. Wystarczy wspomnieć o„bogu gromu iwojennej drużyny” czy „opiekunie wypraw”, praindoeuropejskim *p[h]er(k[h]°)u-no kojarzonym zwysoką skałą26. Zapewne bóstwo to było pierwowzorem słowiańskiego boga gromowładnego Pioruna czy Pierona, Peruna. Wydaje się, że to od jego imienia wywodzi się etymologia znanych współcześnie teonimów.

Innymi słowy, teonim Perun nie jest nazwą pierwotną. Wmomencie etnogenezy Słowian znane nam dzisiaj pod imieniem Perun bóstwo słowiańskie funkcjonowało pod inną nazwą. Od tej nazwy zapewne wywodzi się lechicki źródłosłów słowa Pieron. Dlatego termin Perun będziemy tutaj traktować zjednej strony jako nazwę umowną, azdrugiej – jako główny odnośnik stawianych tez.

Uźródeł takiego założenia na pewno leży niezaprzeczalny fakt, że funkcjonowanie teonimu Perun jest najlepiej udokumentowane. Dlatego pierwszym zadaniem badawczym jest prześledzenie kariery staroruskiego teonimu Perun.

2. Lingwistyczna zagadka panteonu Włodzimierza Wielkiego

W980 roku wielki książę kijowski Włodzimierz IWielki (około 958–1015) wcelu konsolidacji swojego państwa przystąpił do uporządkowania lokalnych, plemiennych kultów pogańskich. Była to tak zwana pierwsza reforma religijna Włodzimierza. Miał temu służyć centralny kijowski panteon bóstw słowiańskich na czele zPerunem27. Znajdujemy otym informację wPowieści minionych lat: „Ipoczął władać Włodzimierz wKijowie sam jeden, ipostawił bałwany na wzgórzu za dworem teremnym: Peruna drewnianego zgłową srebrną iwąsem złotym, iChorsa, Dadźboga iStrzyboga, iSimargła, iMokosza”28.

Uwagę badaczy przyciąga fakt, że wLatopisie Ławrientiewskim, czyli najstarszej wersji Powieści minionych lat, następujące po sobie imiona Chorsa iDadźboga nie są scalone spójnikiem „i”, czy znakiem interpunkcyjnym. Wskazuje to, że termin Dadźbog należałoby uznać za „apozycję, objaśniającą znaczenie nazwy Chors”29. Badania archeologiczne prowadzone niegdyś na starokijowskim wzgórzu, wmiejscu, gdzie kiedyś stał panteon Włodzimierza, odkryły pozostałości posadowienia pięciu posągów. Otyle jest to zastanawiające, że wlatopisie Nestora jest mowa osześciu bóstwach30. Zatem wpanteonie Włodzimierza bóstwo Chors-Dadźbóg posiadało jeden posąg.

Większość badaczy uważa Chorsa za słowiańskie bóstwo solarne iposzukuje tego potwierdzenia we fragmencie Słowa owyprawie Igora, utworu zachowanego jedynie wosiemnastowiecznym odpisie, zabytku piśmiennictwa staroruskiego zXIIwieku31:

Sądy sądził, rządy rządził Wsiesław książę,

Apo nocy szarym wilkiem ganiał.

Nocą biegł od Kijowa idążył

Przed kurami do Tmutorokania

Iwielkiemu Chorsowi

Drogę wilkiem przesłaniał.

Ledwo wdzwony uSofii Świętej

Uderzono wPołocku na jutrznię,

Ajuż jemu, przemieńcowi, wKijowie

Na mszę ranną dzwoniło hucznie32.

Aleksander Brückner, analizując ten fragment, wpostaci Chorsa dopatrzył się bardziej kultu księżyca33. Tutaj pojawia się jednak pewien problem. Mianowicie rękopis Słowa owyprawie Igora spłonął w1812 roku podczas pożaru Moskwy. Co prawda w1800 roku dzieło to wydano drukiem, jednak możemy tutaj mówić jedynie owersji mocno przeredagowanej. Mimo że fragment dotyczący Chorsa istnieje wwersji staroruskiej, to jednak nie uwzględniono go wtłumaczeniu rosyjskim. Wjego miejscu wwersji staroruskiej jest tylko przypis zadnotacją „niezrozumiałe” („великомуХръсовивлъкомъпутьпрерыскаше”)34. Niemniej Chors często pojawiał się wtreści licznych późniejszych wydań Słowa owyprawie Igora, będących obróbkami itłumaczeniami odnalezionej kopii dzieła sporządzonego niegdyś dla carycy Katarzyny II35.

Nie rozwodząc się nad różnego rodzaju interpretacjami tego tekstu, wydaje się, że najistotniejsze wcytowanym fragmencie jest zestawienie Chorsa zbiciem dzwonów na jutrznię („емупозвониликъзаутренѣ”). Według tradycji dawni Słowianie oddawali cześć wschodzącemu słońcu – bogu słońca. Podobnie Al Masudi opisuje grę świateł owschodzie słońca kamieni umieszczonych na dachu świątyni słowiańskiej36.

ZPowieści minionych lat wynika, że książę Włodzimierz decyzję oprzyjęciu chrześcijaństwa poprzedził wnikliwą analizą religii monoteistycznych: islamu, katolicyzmu, judaizmu iprawosławia37. Mimo że latopis nas otym nie informuje, można się domyślić, że obserwacji tej podlegały także inne kulty obecne wtedy na Rusi lub wjej sąsiedztwie. Zapewne ztym są związane różne hipotezy, dopatrujące się wpostaci Chorsa między innymi bóstwa Żydów chazarskich38.

Ogólnie wnauce dominuje przekonanie, że Chors to bóstwo oproweniencji irańskiej39. Pogląd ten jest kwestionowany przez Aleksandra Brücknera40 iMichała Łuczyńskiego41. Według Henryka Łowmiańskiego „bardzo być może, iż tmutorokański Chors, wtrącony między Peruna iDażd’boga wPanteonie Włodzimierza I, był tmutorokańsko-irańską kalką ruskiego bóstwa słońca, którego kult jeszcze wdobie pogańskiej mogło przenieść nad Morze Azowskie ruskie osadnictwo”42. Potwierdzenia tej tezy możemy się doszukać wnowszej koncepcji Michaiła Wasiliewa, że „teonim Chors/(Churs) pojawia się wsłowiańskim przekazie, sarmacko-alańskim kulturowym imieniem słońca – »Car Słońce« wformie *xors / *xūrs”43.

Przyjmując za prawdziwą etymologiczną hipotezę wyprowadzającą od teonimu Chors rosyjski wyraz хороший (zosetyjskiego xorz, xwarz) [dobry]44, można się pokusić oodczytanie zbeletryzowanej latopiśmienniczej apozycji Chors-Dadźbóg jako Dobry dający Bóg45.

Wpanteonie Włodzimierza nie ma jednak Welesa-Wołosa. Prawdopodobnie przyczyna tego była związana zpogardą, zjaką kijowianie wyznawcy Peruna traktowali nowogrodzian czcicieli Welesa. Być może dlatego wkijowskim panteonie imię „boga bydła” Welesa-Wołosa zastąpiono nazwą zastępczą Dadźboga. Taką hipotezę stawia Boris Uspienski46. Jednak według Leszka Moszyńskiego „na Rusi antroponimu Dażbog nie było. Nie było też takiego teonimu”47. Czyżby postać boga Dadźboga wpanteonie Włodzimierza była wymysłem latopisa48? Według fińskiego folklorysty Viljo Mansikka nie mamy wglądu do pierwotnej wersji latopisu, ato, co przedstawiają późniejsze odpisy, jest silnie zbeletryzowane. Dlatego tak naprawdę nie wiemy, jak nazywały się bóstwa panteonu Włodzimierza. Badacz stwierdził także, że „charakterystyczne opuszczenie Wołosa [świadczy otym, że]: oczywiście latopis nie uznał go za boga pogańskiego”49. Nawet jeżeli tak było, nie wyklucza to faktu, że pod inaczej zinterpretowaną lub „zmyśloną” nazwą Dadźboga krył się Weles-Wołos.

To, że nowogrodzianie zkijowianami byli zantagonizowanie, miało chyba głębsze podłoże, wynikające zmało współczesnym znanej mitologicznej konfrontacji Peruna zWelesem-Wołosem. Przypuszczalnie znalazło to swoje odbicie wrywalizacji Kijowa iNowogrodu opierwszeństwo wprocesie zjednoczenia Rusi. Zapewne naczelne bóstwa tych ośrodków były swoistym sztandarem tych aspiracji. Zwycięstwo Kijowa było jednoznaczne zdegradacją pozycji Welesa-Wołosa iwstępnym bezpośrednim skutkiem pierwszej reformy religijnej Włodzimierza stało się narzucenie Peruna nowogrodzianom.

Znajdujemy otym informacje wPowieści minionych lat ‒ około 980 roku „Włodzimierz tedy posadził Dobrynię, wuja swojego, wNowogrodzie. Iprzyszedł Dobrynia do Nowogrodu, postawił bałwana nad rzeką Wołchowem, iskładali ofiarę jemu ludzie nowogrodzcy jako bogu”50. Co prawda kronika nie wymienia bałwana zimienia, ale wszak naczelnym bóstwem panteonu Włodzimierza był Perun. Fakt ten pozwala domniemywać, że mimo wszystko bałwan Dobryni był posągiem Peruna. Potwierdzają to badania archeologiczne przeprowadzone pod Nowogrodem, wmiejscu zwanym Peryn, gdzie rzeka Wołchow wypływa zjeziora Ilmen. Odkryto tam okazały słowiański kompleks sakralny utożsamiony zkultem Peruna51. Co ciekawe, wmłodszych redakcjach dzieła Nestora jest już mowa oDobryni jako wznosicielu posągu Peruna. Według Łowmiańskiego stało się to pod wpływem sugestii zbieżności „nazw mitologicznej imiejscowej” (Perun-Peryn). Polski historyk zjednej strony nie uznał tej pozycji za wartościowe źródło, zdrugiej zaś nie zakwestionował faktu istnienia sanktuarium. Podkreślił jedynie, że sanktuarium to istniało już wIXwieku, ipowątpiewał wperuniczność bałwana postawionego przez Dobrynię52. Przed pierwszą reformą religijną Włodzimierza na Peryni prawdopodobnie czczono starosłowiańskiego boga Roda53.

Pamięć odawnym kulcie Peruna była żywa wNowogrodzie jeszcze wXVIIwieku. Tradycja ta została opisana przez niemieckiego podróżnika igeografa Adama Oleariusa, który w1634 roku odwiedził Nowogród: „Nowogrodzianie, gdy byli jeszcze poganami, mieli bożka oimieniu Perun ‒ boga ognia [Rosjanie nazywają ogień »perun«]. Wmiejscu, na którym stał ten bożek, zbudowano monastyr, który zachował jego imię: »Perunski monastyr«. Bożek miał wygląd człowieka, awrękach trzymał krzemień, podobnym do gromkiej strzały lub promienia. Na znak kultu tego bożka oni dniem inocą palili ogień rozpalony zdębowego drzewa. Ijeśli przez zaniedbanie służebnego ogień zgasł, jego karano śmiercią. No ale kiedy Nowogrodzianie zostali ochrzczeni istali się chrześcijanami, oni wrzucili bożka do Wołchowa”54.

Według szesnastowiecznego polskiego historyka Maciej Stryjkowskiego świątynia Peruna wNowogrodzie została zbudowana na wzór tej kijowskiej55.

ZPowieści minionych lat można wywnioskować, że zchwilą chrztu Rusi w988 roku chrystianizacja przede wszystkim była wymierzona wPeruna ipanteon Włodzimierza. Na tym polegała tak zwana druga reforma religijna Włodzimierza, który nakazał wKijowie: „bałwany wywracać: owe rozsiekać, ainne wogień wrzucać. Peruna zaś kazał przywiązać koniowi do ogona iwlec zgóry przez Boryczewo do Ruczaju; dwunastu mężów postawił, żeby bili [go] kijami. To zaś nie dlatego, by drzewo było czujące, jeno na urągowisko biesowi, który zwodził tym obrazem ludzi, niechże więc odpłatę przyjmie od ludzi. »Wielki jesteś, Panie, dziwne są sprawy Twoje!« Wczoraj czczony przez ludzi, adziś wyśmiewany. Gdy zaś wlekli go Ruczajem ku Dnieprowi, płakali po nim niewierni ludzie, jeszcze bowiem nie byli przyjęli świętego chrztu. Iprzywlekłszy, wrzucili go do Dniepru”56.

W989 roku według podobnego rytuału został obalony także bałwan Peruna wNowogrodzie: „Latem 6497 roku ochrzcił się Włodzimierz icała ziemia ruska; iumieszczając wKijowie metropolitę, aNowogrodzie archiepiskopa, awinnych miastach biskupów, kapłanów idiakonów; iradość była wszędzie. Przybył do Nowogrodu archiepiskop Joachim Korsunianin zniszczył ołtarz oraz Peruna ściął irozkazał zawlec go do Wołchowa; agdy był już związany, przeciągali go po gnojówce, bijąc rózgami”57.

3. Pierwotna nazwa Peruna a irańska warstwa językowa

Henryk Łowmiański wysunął hipotezę, że kult Peruna był obecny jedynie uSłowian wschodnich ipołudniowych. Zprzeprowadzonych analiz tego wybitnego polskiego historyka można wywnioskować, że wychodził on zzałożenia, że skoro nazwa Perun nie funkcjonuje wdotyczących Słowian zachodnich źródłach, to tego bóstwa tam nie było. Badacz uważał, że geneza kultu Peruna uSłowian wschodnich związana była zwpływami irańskimi. Łowmiański uznał także za pewnik, że „Słowianie kontaktując się na wschodzie zkulturą irańską nie potrafili przekazać swoim zachodnim pobratymcom nazwy Perun wznaczeniu numinotycznym”58. Wydaje się jednak, że uczony wswojej hipotezie nie wziął pod uwagę wszystkich aspektów. Mianowicie nazwa Perun najprawdopodobniej ukształtowała się bardzo późno, to jest już po rozpadzie Słowiańszczyzny pierwotnej, azwiązki prasłowiańsko-irańskie wystąpiły wczasach etnogenezy Słowian, czyli wepoce przedmigracyjnej (do V/VIwieku naszej ery). Wtedy Słowianie mówili jeszcze jednym językiem izapewne posiadali praktycznie jednolity system wierzeń, określany przez zbliżoną terminologię religijną (wtym nazwę bóstw czy demonów). Wraz zmigracjami Słowian ipostępującym rozpadem wspólnoty językowej następowała regionalizacja ich wierzeń. Przejawiało to się odrębnym rozwojem oraz zanikiem pogańskiej terminologii religijnej wnowo tworzonych językach idialektach słowiańskich.

Oddzielną kwestią jest wpływ warunków naturalnych isąsiednich ludów na język prasłowiański. Polski botanik Józef Rostafiński po przebadaniu nazw flory występującej wotoczeniu Prasłowian doszedł do wniosku, że wswoich najstarszych siedzibach zamieszkiwali oni tereny podmokłe ijako „stepowcy” trudnili się głównie prymitywnym rolnictwem izbieractwem dziko rosnących zbóż. Rostafiński zwrócił jednocześnie uwagę na to, jaki wpływ cywilizacja sąsiednich ludów wywarła na wzrost poziomu rozwoju społecznego Prasłowian. Według botanika najbardziej istotne były wpływy scytyjskie (irańskie). Dzięki licznym zapożyczeniom językowym wiemy, że jeszcze przed migracjami uPrasłowian rozwinęła się kultura rolna ihodowla zwierząt domowych. Nieobca im była także metalurgia żelaza59. Wpływy irańskie są również widoczne wsferze religijnej. Jeden zpierwszych zwrócił na to zjawisko uwagę wybitny polski językoznawca Jan Rozwadowski. Według niego irańską proweniencję mają wszystkie słowiańskie „pojęcia zzakresu religijnego ietyczno-moralnego”, na przykład: bogь, svętь, divь, nebo, kajati60.

4. Jak Pieron stał się Perunem

Próbując odpowiedzieć na to pytanie, najpierw należałoby zrekonstruować pierwotną nazwę prasłowiańskiego bóstwa znanego dzisiaj pod teonimem Perun. Odtworzyć zatem taką nazwę, jaka ukształtowała się wmomencie etnogenezy Słowian.

Józef Rostafiński, badając nazwy flory występującej wotoczeniu Prasłowian, doszedł do wniosku, że zasiedlali oni „pierwotnie prypeckie moczary”61. Geograficznie pokrywa się to zpóźniejszymi ustaleniami Hanny Popowskiej-Taborskiej: „[…] praojczyzna Słowian znajdowała się wgórnym biegu Bugu iDniestru izajmowała obszary na zachód od Dniepru”62. Obszar ten należałoby identyfikować zmiejscem uformowania zrębów religijnych pogańskiej wiary Słowian. Potwierdzają to najnowsze badania Tomasza Jasińskiego, że „na obszarze podolsko-naddnieprzańskiego regionu doszło wIII, azwłaszcza IV w. po Chr., do ukształtowania się kultury duchowej (ciałopalenie ipochówki bez inwentarza) imaterialnej (półziemianki zpiecem oraz ceramika zbliżona do praskiej) Słowian”. Uczony, analizując pochodzenie Słowian ipoczątki ich rodzimej religii, zwraca dużą uwagę na wpływ substratu irańskiego, wtym przyswojenie irańskiej terminologii religijnej ipóźniejszą „»deiranizację« Słowian”63.

Rozpoczynając etymologiczne poszukiwania pierwotnej nazwy Peruna, za pewnik należałoby uznać, że analizowany teonim ma ten sam źródłosłów, co wyraz pospolity „piorun” igwarowy „pieron”.

Etymologicznie rzeczownik Perun można uznać za nomen agentis, który wywodzi się „od prasłowiańskiego czasownika *pьrati, *perǫ ‘bić, uderzać, razić’ […] zprzyrostkiem *unь”64. Sufiks -un wpołączeniu ztematem niektórych rzeczowników tworzy nazwę wykonawcy czynności (działacza), na przykład opiekun, zwiastun, piastun. Alicja Bronder sugeruje, że śląski przyrostek -on powstał z-un na skutek „tendencji do stwardnienia wymowy pod wpływem języka niemieckiego (przesunięcie zsamogłoski wysokiej na średnią)”65. Zdrugiej zaś strony tej tezie przeczy fakt, że leksem pieron występuje także wdialektach małopolskich wolnych od interferencji germańskich66. Zkolei francuski slawista André Vaillant uznał, że „słowiański sufiks -uni i-unu jest zpewnością zapożyczony zromańskiego -on- wdwóch różnych adaptacjach (twardej imiękkiej)”67. Tutaj zastanawiająca jest francuska nazwa Peruna – Péroun.

Co ciekawe, imię Peron możemy odnaleźć wpowstałych na gruncie średniowiecznych łacińskich źródeł germańskich dziełach odnoszących się do walk Longobardów zAwarami iSłowianami na terytorium Istrii (VI/VIIwiek)68. Chorwacki archeolog Ante Milošević dopatrzył się wimieniu Peron teonimu słowiańskiego Peruna, uznał także, że gromowładny bóg kryje się za imieniem Porin wymienianym przez Konstantyna VII Porfirogenetę wdziele Ozarządzaniu państwem69. Oczywiście sporządzony, często wniesłowiańskim języku, dawny zapis kronikarza, pisarza dworskiego czy historyka lub leksykografa powstał na podstawie rodzimej fonetyki edytora. Dlatego należy się tutaj liczyć zniezamierzoną deformacją badanego leksemu, wynikłą bądź zinnego utrwalania artykulacji, bądź zbłędnego jego zasłyszenia. Takie spostrzeżenie nasuwa się wtrakcie analizy średniowiecznych nazw własnych pojawiających się wwydanym wdrugiej połowie XIXwieku Kodeksie dyplomatycznymPomorza. Dla naszych rozważań najciekawszy jest zamieszczony wtym zbiorze dokumentów, apochodzący z1242 roku akt sprzedaży klasztorowi Neuenkamp ziemi przez księcia rugijskiego Wisława I. Oryginał tego dokumentu znajdował się niegdyś wzbiorach pruskiego archiwum wSzczecinie. Wtekście tego dokumentu uwagę zwracają miejsca zamieszkania świadków tej transakcji: „Testes sunt. […] Dobezlaus sacerdos de Peron. […] Johanes aduocatus in Pyron” [Są świadkami…. Dobezlaus kapłana zPeron…. Jan Adwokat wPyron].

Zdziewiętnastowiecznego edytorskiego opisu tego średniowiecznego dokumentu dowiadujemy się, że: „Peron, und etwas weiter unten Pyron, das jeßige Kirchdorf Pron bei Stralsund, wo eine fürstliche Burg stand, daher ein advocatus oder fürstlicher Vogt dort war” [Peron, anieco dalej Pyron, parafia Pron koło Stralsundu, gdzie stał zamek książęcy, stąd też był tam prawnik lub komornik książęcy].

Ztego wynika, że Peron iPyron były to miejscowości leżące wgranicach parafii Prohn. Redaktorzy wydania Kodeksu dyplomatycznego Pomorza nazwę miejscowości Pyron wiążą także z urbonimami Pirwosina, Pierwoszin70. Nieprzypadkowo także jeszcze wXIVwieku nazwę miejscową Prohn wymawiano jako Peron71. Nie wiemy jednak, jak brzmiała połabska nazwa gromowładnego bóstwa. Na pewno była ona starsza od staroruskiej formy Perun. Wydaje się, że do jej rekonstrukcji może posłużyć zachowany połabski leksem perĕndan [czwartek], który jest kalką niemieckiego Donnerstag. Przypomnijmy, że etymologicznie czwartek wjęzyku niemieckim oznacza „dzień Thora”, czyli gromowładnego staronordyjskiego Donara72. Dwuczłonowa germańska kalka językowa perĕndan wyparła starszą ogólnosłowiańską jednoczłonową nazwę numeryczną czwartku. Odmienność ta „świadczy oszczególnym charakterze czwartku uPołabian” jako święcie boga Peruna73.

Większość badaczy zbieżność tych nazw wiąże zpopularnym wśród plemienia Ranów (Rujan) kultem Peruna. Przegłos e → ie wtoponimie Pierwoszin może potwierdzać fakt, że zapewne już zgermanizowany pisarz dworski zaadaptował slawizmy do fonetyki średniowiecznej łaciny. Stąd wniosek, że inaczej się niegdyś wymawiało zapisane przez niego toponimy Peron, Pyron74. Dlatego można tutaj śmiało postawić hipotezę, że znana nam ze średniowiecznego zapisu łacińska forma Peron wymawiana była zprzegłosem jako Pieron.

Prawdopodobnie mamy tutaj do czynienia ze fonetycznym zjawiskiem ijekawizmu, ekawizmu oraz ikawizmu, czyli zastępowania prasłowiańskiego ĕ przez ie (je), e lub i. Ikawizmy wnazwach miejscowych najlepiej zachował język chorwacki. Odbywający wdrugiej połowie XVIIIwieku podróż po Dalmacji włoski podróżnik Alberto Fortis zwrócił uwagę na nazwę małej wioski „Pirun Dubrava” (Poljica). Według Fortisa „nazwa ta oznacza Pirunowy las. Być może dawniej czciło się tutaj idola Peruna…”75. Włoski podróżnik zapewne słusznie skojarzył słowiański toponim ze świętym gajem dębowym. Dla naszych rozważań najciekawsza jest jednak zarejestrowana przez niego nazwa Pirun. Wpisujący się wikawski wariant fonetyczny rdzeń pir- zapewne jest starszy od form Pieron czy Perun.

Także klasyk polskiej etymologii Aleksander Brückner postawił hipotezę, że forma wyrazu pieron „ludowe pierun, pieroński, jest starsze niż piorun, tzn. jeszcze bez przegłosu pierwotnego ie”76. Potwierdzenie tej tezy współcześnie możemy odnaleźć wbadaniach austriackiego slawisty Georga Holzera. Etymologicznie uznaje on formę *peronu za wcześniejszą od postaci *perunъ. Ten pierwszy leksem wyprowadza od prasłowiańskiego *perawnu „vok. *perawne” [błyskawica, piorun]77. Zkolei Franciszek Sławski zwrócił także uwagę na istnienie wjęzyku prasłowiańskim przyrostka -onъ, który „wyjątkowo pojawia się wkilku starych nominach actionis […] np. bobonъ: babonъ ‘gusła, czary’”78. Od prasłowiańskiego leksemu *bobonъ pochodzi iwspółczesny zabobon79, iprawdopodobnie śląski bebok [demon domowy straszący dzieci]80.

Zkolei rosyjski antropolog Lew S. Klein zauważył, że wfolklorze Wajnachów (Czeczeńców iInguszów) funkcjonuje gromowładna postać nazywana Piron (Пиръон) lub Pira (Пиръ). Zdaniem badacza, jest to prawdopodobnie pozostałość po kulcie Peruna. Według Kleina istnieją dowody na kontakty słowiańsko-wajnachowskie we wczesnym średniowieczu. Już wVIIIwieku na Kaukazie znajdowała się niemała liczba niewolników słowiańskich. Wciągu trzech kolejnych stuleci wojowie ruscy wielokrotnie zapuszczali się wten region wtrakcie pochodów Waregów81. Zhipotezą Kleina polemizuje francuski historyk ireligioznawca Patrice Lajoye. Badacz ten uważa, że pochodzenia czeczeńskiego bóstwa należy raczej poszukiwać wźródłach irańskich (demon Pīrān). Jednocześnie Lajoye nie neguje etymologicznych podobieństw Piran – Perun („In fact, the name Piran seems to have an etymology close to that of the god Perun”)82. Mimo wszystko hipotezy Kleina iLajoye wzajemnie się nie wykluczają. Choćby dlatego, że ludy irańskie uczestniczyły wetnogenezie Słowian, aich pierwotna religia posiadała wiele elementów kultów perskich.

Dla naszych rozważań najciekawsze jest podobieństwo nazw Piron – Pieron, co może być potwierdzeniem hipotezy ostarszej proweniencji śląskiego wariantu isamego sufiksu -on.

Być może twierdzenie opierwotności sufiksu -un wnazwie gromowładnego teonimu wynika zfaktu, że Powieść minionych lat zawiera formę Perun.

Słowiańską terminologię zapewne zniekształcił także wswojej Kronice Słowian niemiecki mnich Helmold (około 1120–1177). Niemniej był on naocznym świadkiem chrystianizacji Słowian Połabskich iobserwatorem upadku ich pogańskiej religii. Dlatego na uwagę zasługują pojawiające się wjego dziele nazwy pogańskich bóstw. Dla naszych rozważań szczególnie interesujący jest wymieniony przez niego teonim „Prowe, bóg ziemi Aldenburgskiej” (Oldenburg, Stargard Wagryjski). Kronikarz opisuje także „święte dęby poświęcone bogu owej ziemi Prowemu”83. Wnajbliższym oryginałowi, łacińskim zapisie tego bóstwa słowiańskiego jego nazwa jest odczytywana jako Proue, Prove, Prone84. Według niemieckiego slawisty Joerna-Martina Beckera wymienione przez Helmolda bóstwo onazwie Prove można utożsamić zPerunem, jak również „być może także bogiem opisanym przez Saxo Gramatyka oimieniu Porenutius (Perunic, Perunič)”85. Bardziej prawdopodobne jest to, że Porenutius to staropołabski P’orenic syn Peruna86, czyli staroruski Jaryło. Duński historyk Saxo Gramatyk (około 1160–po 1208) wswojej łacińskiej kronice Gesta Danorum [Czyny Duńczyków], opierając się na relacjach naocznych świadków, opisuje burzenie słowiańskich świątyń na wyspie Rugii. Niestety, jego dzieło jest nam jedynie znane zszesnastowiecznego wydania. Niemniej opisana przez Saxo Gramatyka postać słowiańskiego bóstwa Porenutiusa została odczytana jako Porenut87.

Podobieństwo etymologiczne między teonimem Perun anazwami bóstw Prowe, Porenutius kwestionuje polski językoznawca Stanisław Urbańczyk. Badacz jednak nie podbudowuje swojej tezy żadnymi argumentami88.

Dowodem na późniejsze iczasowo dłuższe funkcjonowanie sufiksu -un może być derywacja rzeczownika opiekun. Zauważmy, że leksem ten jest żywy wjęzyku polskim od XVwieku:

opiekun ← opiekać się [opiekować się] ← piecza [od XIVwieku troskliwość, staranie] ← psł. *peča [troska, zmartwienie], *pekti [piec]89 ← praind. *pek- [piec]90.

Jednakowoż we wczesnym średniowieczu wśród Słowian występowało wiele imion kończących się na sufiks -un, takich jak Gostun, Slavun91. Można także doszukać się tutaj podobieństwa zteonimem Waruna, wedyjskim bogiem nieba. Sufiks -una wyraża „ten który” – wprzypadku Waruna (war-) – „obejmuje” lub „wiąże”92. Roman Jakobson zidentyfikował Waruna jako słowiańskiego Welesa93.

Współcześnie imiona zakończone na sufiksy -on/-un (co prawda wpostaci archaicznej) ciągle funkcjonują wśród Słowian południowych, na przykład Bułgarów: Spasun, Spasuna94, iSerbów: Milun, Miluna, jak iRadon/Radun, Radona/Raduna95. Ta ostatnia formacja wskazuje, że oba sufiksy wimionach odczasownikowych mogą funkcjonować równolegle. Poza tym wkategorii nazw wykonawców czynności mają one tę samą motywację semantyczną. Dlatego całkiem możliwe wydaje się istnienie podobnej wariantowości teonimów Pieron/Perun.

5. Imiona Welesa, boskiego antagonisty Peruna

Po 1991 roku wSłowenii niemałą popularnością cieszyło się imię Svarun96. Wmitologii Słowian południowych Svarun zazwyczaj jest utożsamiany zbardziej znanym bóstwem Swarożycem czy Swarogiem97. Szczególnie na Rusi czczono Swaroga, który był „bogiem nieba lub słońca”, ijego syna Dadźboga98. Nierzadko można się też spotkać ztezą, że forma Swarożyc jest zdrobnieniem od Swaróg99. Józef Widajewicz uważa, że pod teonimem Swarog kryje się bóstwo ogólnosłowiańskie. Jednak na skutek migracji imię to uległo regionalizacji, co doprowadziło do zastąpienia go innymi nazwami: Swarożyc czy Dadźbog100.

Istnieje również teoria, że imię Radogost „było drugim imieniem, przydomkiem Swarożyca (jako opiekuna gości?)”101. Stanisław Urbańczyk wyprowadził ten pogląd zdwóch znanych opisów niezlokalizowanej do dzisiaj świątyni słowiańskiej wRadogoszczy (Retra) na Połabiu. Pierwszy pochodzi zKroniki Thietmara zpoczątku XIwieku iodnosi się do postaci boga Swarożyca (Zuarasici) zRiedegost102. Drugi dotyczy traktatu Adama zBremy zkońca XIwieku oCzynach biskupów Kościoła hamburskiego, wktórym jest mowa o„wielkiej świątyni zbudowanej przez demony, której księciem jest Redigast” („templum ibi magnum constructum est demonibus, quorum princeps est Redigast”), oraz że „składano tam ofiary swojemu bogu Radegastowi” („deo suo Redigast immolarunt”)103. Frapujący jest jednak fakt, że wswoich dziełach ci dwaj kronikarze zawarli diametralnie inny opis świątyni Wieletów (Luciców) wRetrze. Zastanawiające jest tutaj, czy Adam zBremy, korzystając zdzieła Thietmara, faktycznie „bałamutnie” zamienił Swarożyca na Radogosta? Aboga Radogosta rozpropagował Helmlod, przepisując „dosłownie” Adama zBremy, jak twierdzi Aleksander Brückner? Badacz postawił jednocześnie tezę, że „Radgoszcz jest najzwyklejszą nazwą miejscowości, jakich po Słowiańszczyźnie pełno, ale obogu Radogoście nikt nic nigdy nie słyszał: bajki tej, jedynie zniezrozumienia tekstu Thietmarowego urosłej, powtarzać nie wolno”104. Ichociaż nowsze badania wskazują, że zapis Adama zBremy „nie stanowi przejątku zrelacji Thietmara oRadogoszczy”105, to jednak Brücknerowi nie można odmówić trafności uznania nazwy miejscowej Radgoszcz za kluczową. Toponim ten na pewno powstał od imienia. Jak zauważył słoweński etnolog Zmago Šmitek: „Imię tego związanego zogniem bóstwa (Radegost) było znane nie tylko Słowianom nad Odrą iŁabą, ale także jako nazwa osobowa lub miejscowa została odkryta na rozległym terytorium od Polski iCzech do Serbii iRosji”106. Dlatego zagadka tkwi wtym, czy było to rzeczywiście imię bóstwa? Amoże nazwa miejscowa stała się teonimem?

Nad tymi różnicami wzapisach kronikarskich zastanawiał się także Łowmiański, dopatrując się jednocześnie podobieństwa Redigasta zkijowskim Perunem107. Być może każda ztych relacji kronikarskich dotyczy opisu innej świątyni, ale poświęconej temu samemu bóstwu słowiańskiemu. Nie można też wykluczyć, że opis dotyczy tego samego miejsca kultu, tylko zuwzględnionymi przez Adama zBremy „zmianami wjego urządzeniu przeprowadzonymi wciągu półwiecza”108. Przeciwko tej hipotezie może jednak przemawiać fakt, że po tak rozbudowanej budowli musiałby pozostać wyraźny ślad archeologiczny. Przypomnijmy, że Adam zBremy, opisując znajdujące się na wyspie „metropoli Sclavorum”, zwrócił uwagę, że do jego wnętrza wiodło dziewięć bram109.

Thietmarowska, germańska identyfikacja Swarożyca zgrodem Radogoszcz nasuwa tutaj podobieństwo zdawną nazwą czarnogórskiego Nikšicia − Onogošt. Czeski historyk Konstantin Jireček wyprowadza etymologię Onogošt od imienia gockiego wodza Anagasta110. Stąd inazwa gockiej twierdzy Anagastum, poprzedniczki średniowiecznego Onogoštu111. Nazwa miasta Anagastum prawdopodobnie ukształtowała się wraz zpojawieniem się Gotów na Bałkanach wpołowie Vwieku. Jednak najstarszym zachowanym źródłem pisanym potwierdzającym jego istnienie jest „Status miasta Dubrownika” z1272 roku112. Niewątpliwie za patronimicznością tej nazwy przemawiałby pierwszy idrugi człon imienia Ana-gast. Ana zgockiego [na (na czymś)] igasts [przybyły, nietutejszy] (czy też gasteigan – wzniosły)113. Niemniej na ukształtowanie się toponimu Anagastum mogła mieć również wpływ najstarsza rzymska (łacińska) nazwa Nikšicia – Anderba114, co wskazywałoby na iliryjskie, zlatynizowane pochodzenie tego toponimu. Dlatego budowa słowotwórcza (jakkolwiek by było niemieckiego) terminu Riedegost/Redigast (bo użytego przez germańskiego kronikarza) nasuwa przypuszczenie, że może to być niemiecka nazwa słowiańskiego Swarożyca, naczelnego bóstwa połabskich Wieletów iObodrzyców115. Według Aleksandra Gieysztora Riedegost/Redigast to „rodzaj epitetu plemiennego uzupełniającego iprzesłaniającego imię Swarożyca”116. Mało udokumentowane leksykograficznie wydaje się przypuszczenie Gerarda Labudy, że (Riedegost) „może należy rekonstruować nazwę wpostaci: Riede-gozd, tj. las Redarów /Riedirierun/ lub Redny, tj.Błotnisty, Podmokły las”117. Aczkolwiek Šmitek przytacza przykłady występowania we współczesnej Słowiańszczyźnie okołowodnych wariantów nazwy miejscowej Radogost118. Lokalizacja ta wydaje się jednak przypadkowa, gdyż osadnictwo dawnych Słowian zazwyczaj oparte było na kontakcie zwodą. Zresztą Labuda jednocześnie przyznaje, że „jeżeli Adam bremeński […] nazywają Swarożyca – Redigast, to chyba dla każdego oczywiste jest, że przeniósł on nazwę siedziby bóstwa na samo bóstwo. Rzecz wtym, że nazwa Swaroga-Swarożyca jest dobrze udokumentowana, natomiast obogu Radogoście nikt nic poza Adamem nie słyszał. Należy się tedy dziwić, że sprawę tak prostą, potrafiono tak mocno zagmatwać. Imiona: Radgoszcz, Radost, Radosław są imionami pospolitymi, anie boskimi”119. Imię Radogost (Ardogastes) należy do najstarszych imion słowiańskich odnotowanych przez kronikarzy bizantyjskich wVIwieku120.

Termin niemiecki Riedegost/Redigast zapewne powstał od słowiańskiego imienia Radogost. Pierwszy człon – rad – to radość121, podobnie jak wchorwackim rado [chętnie]122. Zkolei element -gost wimionach dwuczłonowych pierwotnie semantycznie motywował „pojęcia związane zorganizacją życia społecznego” od prasłowiańskiego *gostъ [gość]123. Imię Radogost koresponduje ze staroczeskim wyrazem radohostinství [gościnny] imoże oznaczać kogoś, kto jest „rady gości”124. Toponim Radogoszcz motywowany jest słowiańskim imieniem złożonym Radogost. Sporne pozostaje jednak, od którego ztych leksemów bezpośrednio powstał niemiecki teonim Riedegost/Redigast określający słowiańskiego Swarożyca.

„Diabeł Swarożyc” (Zuarasiz diabolus) pojawia się także wLiście Brunona zKwerfurtu do króla Henryka II zpoczątku XIwieku125, wktórym to Brunon krytykuje wymierzony wBolesława Chrobrego sojusz Henryka II zpogańskimi Wieletami, czcicielami Swarożyca126.

Teonimy Swaróg iSwarożyć są oparte na tym samym rdzeniu svar- ido dzisiaj wnauce trwa dyskusja, co on tak naprawdę oznacza127. Być może jego proweniencję można znaleźć wpraindoeuropejskim leksemie *svárati [promieniować, świecić ] oraz wsanskrycie *svàr [słońce]128. Aleksander Brückner, zapewne pod wpływem starocerkiewnego słowa svarь [spór]129, nazwę Swaroga, „ognia kłótnika”, kojarzy zleksemem swar/swarzyć [kłócić, gniewać się, wadzić się]130. Całkiem odmienną hipotezę przedstawia Michał Łuczyński. Według badacza „podstawa derywacyjna teonimu prasłowiańskiemu *Sьvarogь została więc utworzona od rzeczownika *sьvarь ‒ derywatu prefiksalnego na *sь- od *varь dosłownie »dobre ciepło« lub »dobry ogień/żar«, »własny ogień/żar« lub podobnie, za pomocą sekundarnego sufiksu *-ogь produktywnego wkategorii desubstantywów, ofunkcji strukturalnej (byłby to więc derywat tautologiczny: *sьvarogь »ciepło, upał, żar etc.«)”. Michał Łuczyński, analizując funkcjonalność prasłowiańskiego sufiksu *-itjь (-ic/-yc), doszedł do wniosku, że Swarożyc to nazwa patronimiczna. Lingwista tym samym poparł wcześniejszą tezę Stanisława Urbańczyka, sprowadzającą się do uznania Swarożyca za syna Swaroga131. Wynikałoby ztego, że panteon słowiański funkcjonował na zasadzie pokrewieństwa bóstw, ana etymologię teonimów niemały wpływ miała patronimiczność. Potwierdzenia istnienia tej zależności możemy doszukać się wdziele Helmolda: „Pomiędzy wszakże różnokształtnemi bóstwami, którym poświęcają, pola, lasy, smutki iradości, wyznają także, że jest jeden Bóg, który wniebie innemi bogami rządzi, że On przechodząc innych swą mocą, niebieskiemi wyłącznie sprawami się zajmuje, że inni wykonywają tylko poruczone im obowiązki, że zjego krwi pochodzą iże każdy jest tem wyższym, im bliższym jest owego Boga bogów”132.

Czy może to oznaczać, że Swarożyc iDadźbóg to jedno bóstwo? Potwierdzałby to zapis „Kroniki” bizantyjskiej Jana Malalasa zVIwieku, mówiący oDadźbogu (Heliosie), synu Swaroga (Hefajstosa): „Car słońce, syn Swarogowy, którym jest Dadźbog, silnym był mężem”133. Niewątpliwie można pokusić się orozwinięcie tego tropu134. Mianowicie wzachowanej na południu Słowiańszczyzny tradycji mitycznej „Perun gromowładca jest synem praojca Svaruna inajstarszym wrodzie Swarożyców”135. Może to wskazywać, że Swarożyc nie jest imieniem indywidualnym, tylko ogólną nazwą jednego zplejady spokrewnionych bóstw. Swarożyc to każdy zczłonków zboskiego rodu Svaruna. Swaróg ijego syn Dadźbóg są po mieczu Swarożycami (podobnie jak Olgierdowicze od Olgierda). Funkcjonowanie nazwy Swarożyc wsystemie wierzeń świadczy także otym, że pogańskie bóstwa słowiańskie tworzyły zhierarchizowany panteon.

Ze względu na swoją prostotę zastanawiająca jest etymologia teonimu Dadźbóg (Dażbóg). Od razu nasuwa się wątpliwość, czy jest to faktycznie pierwotne imię słowiańskiego bóstwa, czy raczej wtórna nazwa zastępcza? Jeszcze bardziej jest to widoczne wzestawieniu teonimu Dadźbóg zjego chorwackim wariantem Dabog. Nazwa ta niewątpliwie koresponduje zpołudniowosłowiańskim zrostem dabogda, który jest wyraźnym wzywaniem imienia boga, podobnie jak polskie olaboga. Według słownika Vladimira Anicia dabogda to „słowo wyrażające dobre izłe życzenia, nie wchodzi wobowiązujący układ słów, wzdaniu odnosi się do słów mówcy irozmówcy”136.

Dabogda może mieć postać błogosławieństwa: „[…] wzywane są wyższe moce, aby pomóc człowiekowi wspełnieniu jego intencji”. Współczesnym przykładem może tutaj być tytuł isłowa popularnej piosenki (hitu) Dino Merlina iHari Varešanovicia Dabogda (2008)137: „Dabogda, kćeri, da dragi Allah džennet da” [Daj Boże, córce, aby drogi Allach raj dał]. Frazem dabogda ma także zastosowanie wfunkcji przekleństwa138, na przykład „Dabogda ti sve izgorelo ioćorelo!” [„Daj Boże, aby ci wszystko spłonęło ioślepło”]139.

Wskazuje to na fakt, że według wszelkiego prawdopodobieństwa związany ze sferą sacrum wyraz dabogda jest pozostałością po dawnym wezwaniu Dadźboga lub bóstwa słowiańskiego, które się wtórnie pod tą nazwą skrywało.

Belgradzki etnolog Veselin Čajkanović przyznaje Dabogowi/Dadźbogowi najwyższe miejsce wserbskiej mitologii narodowej: „[…] stał na czele naszego panteonu iprzez cały czas, aż do końca pogaństwa, był naszym największym bogiem,summus deus. To wyniknęło ze wszystkiego, co onim wiemy. Nie jest przypadkowe, że jego zamienili święci najwyższej rangi, jak Święty Jovan, Święty Sawa, Święty Đorđe, Święty Michał Archanioł, Święty Nikola. Kiedy starzy bogowie znaleźli się pod naporem chrześcijaństwa, zakazani iwykluczeni, zcałego panteonu tylko on, Dabog, to znaczy jego chrześcijański substytut, wyróżnia się jak równoprawny przeciwnik boży, który ma tę samą moc, co Bóg”140. Następnie Čajkanović dosyć niekonsekwentnie zjednej strony Daboga/Dadźboga uważa za przybierającego postać wilka „boga martwych”, zdrugiej zaś – „boga małego bydła”141.

Mimo istnienia wielu hipotetycznych etymologii teonimu Dadźbog142, jak zauważył Stanisław Urbańczyk, „jest [ona] dość przejrzysta”143. Już Vatroslav Jagić za pierwotną formę tego teonimu uznał postaćdajbog, zktórą etymologicznie koresponduje zwrot „dêjdêjže” (→chor.deder) [daj że]144, od którego zapewne pochodzi śląskie „dej se pokój!”. Dlatego należy zgodzić się ztezą, że prasłowiańskie*Dad’ьbogъ/Da-bogъto kompozyt podstawy opartej na imperativusiedati(dać) irzeczownikubogъ145. Michał Łuczyński słusznie krytycznie ocenia „interpretacje etymologiczne wyprowadzające ten teonim zjęzyka irańskiego”146.

Trudno jednak zgodzić się ztezą, że wteonimie tym człon -bogъ oznaczał tylko bogactwo iszczęście. Właśnie wodróżnieniu od pierwotnej słowotwórczo proweniencji irańskiej już wtórnie bogъ oznaczał przede wszystkim władzę oraz dobrą izłą wolę. Ten czynnik semantyczny może jedynie potwierdzać dosyć późny chronologicznie czas powstania teonimu Dadźbog. To rozszerzenie semantyczne nastąpiło prawdopodobnie pod wpływem wzorów płynących zchrześcijaństwa. Jeżeli skutkiem sąsiedztwa dawnych Słowian zchrześcijanami było stawianie przez nich swoim bogom idoli iokazałych świątyń, to również nowa wiara musiała oddziaływać na ich język. Tak samo wwyobrażeniu pogańskich Słowian zmieniały się pojęcia iwizje ich pogańskich bogów. Stawianie okazałych bałwanów ichramów na pewno uzmysławiało dawnym Słowianom nie tylko bogactwo, ale przede wszystkim większą moc oraz władzę ich bogów. Być może miało to na celu ukazanie słowiańskich bogów jako równie potężnych, jak Bóg chrześcijan.

Relatywnie późny chronologicznie czas ukształtowania się teonimu Dadźbog może świadczyć opojawieniu się nowego boga lub nadaniu staremu bóstwu nowej nazwy. Wszystko wskazuje na to, że bardziej prawdopodobny jest ten drugi wariant. Wykazuje to prostota słowotwórcza teonimu, jak ipopularny atrybut boga słońca. Prostota budowy teonimu zdaje się leżeć upodstaw hipotezy Leszka Moszyńskiego, że „Dadźbog to nazwa-symbol”. Według niego Dadźbog to pogańskie przezwisko lub pozdrowienie, które „nie mogło ze względów semantycznych stać się teonimem”147. Rzeczywiście, imię słowiańskiego bóstwa prawdopodobnie nie mogło powstać od pozdrowienia czy zawołania będącego wzywaniem imienia boga. Jednak wtórnie wygenerowanie teonimu jako nazwy zastępczej jest niewykluczone. Isłuszne wydaje się tutaj założenie słoweńskiego językoznawcy Gregora Kreka, że nazwa dwuczłonowa nie mogła być imieniem boga148.

Idąc dalej tym tropem, należałoby postawić pytanie: jaki faktycznie słowiański bóg skrywał się pod imieniem Dadźbog?

Dla naszych rozważań ciekawa wydaje się obserwacja rosyjskiego folklorysty Michaiła Makarowa, który na początku XIXwieku zauważył, że riazańczycy ciągle „zaklinają się: »Avos-te Dażba, wybij oczy!«” (Авос-теДажба,глазалопни!). Badacz nieprzypadkowo tutaj riazańską Dažbe identyfikuje jako Dadźboga149. Tezę Makarowa wXXwieku rozbudował rosyjski mitolog Boris Uspienski150. Zwrócił on uwagę, że Władimir Dal wswoim słowniku zajął się etymologią leksemu dażba, którego pochodzenie wyprowadził od słowa dać ipowiązał znazwą teonimu Dadźbog (od „дайбогъ” [„Daj bóg”]). Tutaj Dal zwrócił także uwagę na podobieństwo dwóch rosyjskich zdań optatywnych „дайбогъ” i„ей-богу