Ordynarna demonstracja władzy. O zarządzaniu konfliktem w Bośni i Hercegowinie ebook

Mamie – bo zawsze mi powtarzała, że wiedza jest najważniejsza

Podziękowania

Pisanie tej książki było długą podróżą. Jej pomysł pojawił się, gdy – otoczona podręcznikami – siedziałam na niebieskiej, pluszowej podłodze British Library wLondynie, apowstający zmozołem manuskrypt podróżował ze mną później przez miasta, państwa ikontynenty. Nie dobrnęłabym jednak nigdy do końca pracy, gdyby nie wsparcie iniesłabnąca wiara moich najbliższych: mamy, przyjaciół – Anki iZoliego, ipartnera – Amadou. Za cudowną atmosferę, pełną inspiracji, dziękuję również mojemu promotorowi Florianowi Bieberowi oraz całemu Centre for Southeast European Studies wGrazu. Wspomnieć należy również dziesiątki osób, zktórymi dyskutowałam na ważne dla mojej książki tematy, przede wszystkim ekspertki iekspertów nie tylko zBośni, ale izcałego świata (przede wszystkim Allison McCulloch, Cerę Murtagh, Daniela Bochslera, Josepha Marko, Kurta Bassuenera, Mirellę Korzeniewską-Wiszniewską, Soerena Keil, Timofeya Agarina, Valery Perry), oraz uczestniczki iuczestników moich wywiadów, bez których nigdy nie zdobyłabym wiedzy koniecznej do jej napisania. Specjalne podziękowania należą się również dobrym duszom, które opiekowały się mną wczasie moich badań – Ismecie Osmanović iZlatkowi Serdareviciowi.

Wykaz skrótów

ABiH – Armia Bośni iHercegowiny (Armija Bosne iHercegovine)

BiH – Bośnia iHercegowina (Bosna iHercegovina)

DF – Front Demokratyczny (Demokratska fronta)

ETPC – Europejski Trybunał Praw Człowieka

EUFOR – Siły Unii Europejskiej (European Union Force)

EUSR – Specjalny Przedstawiciel Unii Europejskiej (European Union Special Representative)

FBiH – Federacja Bośni iHercegowiny (Federacija BiH)

HDZ BiH – Chorwacka Wspólnota Demokratyczna (Hrvatska demokratska zajednica Bosne iHercegovine)

HDZ 1990 – Chorwacka Wspólnota Demokratyczna 1990 (Hrvatska demokratska zajednica 1990)

HNS – Chorwackie Zgromadzenie Narodowe (Hrvatski narodni sabor)

OHR – Biuro Wysokiego Przedstawiciela (Office of High Representative)

ICTY – Międzynarodowy Trybunał Karny dla Byłej Jugosławii (International Criminal Tribunal for the former Yugoslavia)

IFOR – Siły Implementacyjne (Implementation Force)

KPJ – Komunistyczna Partia Jugosławii (Komunistička partija Jugoslavije)

Królestwo SHS – Królestwo Serbów, Chorwatów iSłoweńców (Kraljevina Srba, Hrvata iSlovenaca)

PDP – Partia Postępu Demokratycznego (Partija demokratskog progresa)

PIC – Rada Wdrażania Pokoju (Peace Implementation Council)

RS – Republika Serbska (Republika Srpska)

SBB BiH – Związek na rzecz Lepszej Przyszłości BiH (Savez za bolju budućnost BiH)

SBiH – Partia na rzecz BiH (Stranka za BiH)

SDA – Partia Akcji Demokratycznej (Stranka demokratske akcije)

SDP – Socjaldemokratyczna Partia Bośni (Socijaldemokratska partija Bosne iHercegovine)

SDS – Serbska Partia Demokratyczna (Srpska demokratska stranka)

SFOR – Siły Stabilizacyjne (Stabilization Force)

SFRJ – Socjalistyczna Federacyjna Republika Jugosławii

SK BiH – Związek Komunistów BiH (Savez komunista BiH)

SKJ – Związek Komunistów Jugosławii (Savez komunista Jugoslavije)

SNSD – Partia Niezależnych Socjaldemokratów (Stranka nezavisnih socijaldemokrata)

SRS – Serbska Partia Radykalna (Srpska radikalna stranka)

1. Konflikt etniczny i zarządzanie nim – BiH jako społeczeństwo podzielone

Bośnia iHercegowina jest nie tylko państwem po konflikcie zbrojnym, ale charakteryzuje się również głęboko podzielonym społeczeństwem. Główną osią podziału definiującą iżycie społeczno-polityczne, itak prozaiczną codzienność jak edukacja czy sympatie sportowe pozostaje tożsamość etniczna (narodowa/etno-narodowa)1. Silnie artykułowana tożsamość zbiorowa nie przekłada się bezpośrednio na szeroko rozumianą nienawiść czy przemoc, jednak jest czynnikiem wpływającym na realia życia społecznego. Zarządzanie konfliktem wpaństwie powojennym iwieloetnicznym wymaga zdefiniowania izrozumienia trzech podstawowych pojęć: podzielone społeczeństwo– etniczność– konflikt zbrojny oraz zachodzących między nimi powiązań. Oile sama idea społeczeństwa podzielonego pokrywa się zproblematyką podziałów etnicznych iwspółcześnie jest znimi bardzo często utożsamiana, to związek między etnicznością akonfliktami zbrojnymi jest owiele mniej oczywisty.

Istnieje wiele teorii na temat tego, co wydarzyło się wBiH na początku lat 90. XX wieku, ale pojęcie konfliktu etnicznego wydaje się najbardziej adekwatnym kluczem interpretacyjnym. Rozdział wprowadza więc nie tylko powyższe definicje iterminy, ale także łączy je ztakimi pojęciami, jak od/budowa państwa izarządzanie konfliktem wcelu nakreślenia jak najdokładniejszego obrazu łańcucha przebiegającego od samego istnienia podziałów igrup, poprzez konflikt, do zarządzania nim. Ponieważ skupia się on na kwestii społeczeństwa iistniejących wnim podziałów, na podstawie których budowane są grupy tożsamościowe, ostatni zpodrozdziałów zawiera krótką charakterystykę rozwoju społeczeństwa bośniackiego itrzech narodów konstytutywnych na przestrzeni wieków– ma on na celu pokazanie społecznego ihistorycznego tła współczesnej sytuacji wBiH.

1.1. Etniczność i konflikt etniczny w świecie społeczeństw podzielonych

Pojęcia społeczeństwa podzielonego (divided society)2 lub głęboko podzielonego (deeply divided society)3 oraz ściśle znimi związanego społeczeństwa pluralnego (plural society)4 są rozwijane przez badaczy od lat 60. ubiegłego wieku. Zgodnie znajprostszą definicją społeczeństwo podzielone to społeczeństwo zróżnicowane kulturowo, którego segmenty zorganizowane są wspójne sekcje polityczne (Rabushka iShepsle 1972: 21), asilne przywiązanie do etniczności przenika działania irole, zktórymi formalnie nie ma nic wspólnego (Horowitz 2000: 7). Podobną definicją posłużył się, za Harrym Ecksteinem, Arend Lijphart, który zdefiniował społeczeństwo pluralne jako społeczeństwo głęboko podzielone przez podziały segmentowe– te powstałe wzdłuż linii podziałów społecznych (religijnych, językowych, kulturowych, regionalnych, rasowych ietnicznych), które stanowią podstawę rywalizacji politycznej isą często zarzewiem konfliktów (Lijphart 1977: 3–4; Eckstein 1966: 34). Dodatkowo, zakładając, że pluralizm oznacza akceptację podziałów na poziomie społeczno-ekonomicznym ipolitycznym, Val R. Lorvin (1971: 34) wprowadził termin „pluralizmu segmentowego” (segmented pluralism), aby opisać systemy, wktórych wzdłuż linii podziałów ocharakterze zarówno religijnym, jak iantyreligijnym wytworzyły się konkurencyjne sieci szkół, mediów, grup interesów, stowarzyszeń czasu wolnego ipartii politycznych5.

Oile jednak pierwsze definicje społeczeństw podzielonych obejmowały różne podziały– co widać wpierwszej książce Lijpharta The Politics of Accommodation (1968), wktórej, mówiąc oHolandii, oparł on swoją analizę na podziale ideologicznym– otyle wydaje się, że zczasem charakter branych pod uwagę podziałów uległ zmianie iobecnie, jak pisze Anna Jarstad (2001: 15), „społeczeństwo zorganizowane według linii etnicznych jest powszechnie określane jako społeczeństwo podzielone”. Dominacja zmiennej etnicznej (szeroko pojętej) uwidoczniła się także wcharakterze konfliktów pozimnowojennych. Ideologiczna oś lewica–prawica, która pozwalała scharakteryzować większość wojen od czasów rewolucji francuskiej, zniknęła iobecnie nikt już nie mówi okonfliktach zbrojnych wywołanych sporami ideologicznymi. Współczesne wojny to przede wszystkim umiędzynarodowione konflikty wewnątrzpaństwowe, wktórych walczący aktorzy są coraz częściej podzieleni horyzontalnie wzdłuż linii etnicznych lub religijnych zamiast ekonomicznych (Esteban &Ray 2008: 2185)6.

Argument ten potwierdzają dane liczbowe– wojny, których celem było wyzwolenie narodowe lub autonomia etniczna, stanowiły zaledwie jedną piątą konfliktów, które miały miejsce między kongresem wiedeńskim atraktatem wersalskim. WXX wieku ich udział wzrósł do 45%, osiągając poziom 75% po zakończeniu zimnej wojny (Wimmer &Cederman &Min 2009: 316). Jednak, jak zauważa Ted Gurr (2000: 275–276), erupcja problemów etnicznych na początku lat 90. była wrzeczywistości kulminacją długoterminowego trendu protestów ibuntów bazujących na sentymentach wspólnotowych, który rozpoczął się wlatach 50. XX wieku iosiągnął szczyt po zakończeniu zimnej wojny. Utożsamianie kategorii społeczeństw podzielonych zwieloetnicznymi wydaje się więc uzasadnione– etniczność pozostaje „najpopularniejszą osią tożsamości” (Eriksen 2010: 50–51), nadrzędną lub przynajmniej równorzędną wobec innych tożsamości zbiorowych (Brass 1991: 19) icentralnym punktem polityki (Reynal-Querol 2002: 29) otrwałym iwszechobecnym charakterze, decydującym otym, kto ma dostęp do władzy izasobów (Diamond &Plattner 1994: xviii).

Również samo pojęcie etniczności przysparza problemów definicyjnych7. Wielość podejść nabiera szczególnego znaczenia, ponieważ, jak zauważa Pippa Norris (2008: 44–45), definicja etniczności itożsamości etnicznej jest kluczowa dla modelu konsocjonalnego. Według Lijpharta model konsocjonalny zaakceptował to, że etniczność odzwierciedla stałe iokreślone orientacje psychologiczne– jest więc solidną podstawą społeczną, endogamiczną wobec instytucji8, ale stanowisko to jest zbyt bliskie primordialnym, socjobiologicznym definicjom inie może być przyjęte jako wystarczające.

Termin „etniczność” został po raz pierwszy użyty w