Obszar gminy Kawęczyn na przestrzeni wieków ebook

JAN CZYŻEWSKI

Obszar gminy Kawęczynna przestrzeni wieków

Szkic monograficzny

Praca ta została opublikowana dzięki pomocy udzielonej przez Samorząd i Społeczeństwo Gminy Kawęczyn.

Kawęczyn — Sompolno 1993

Nie rzucim Ziemi skąd nasz ród (Maria Konopnicka)

Wstęp

Z okazji dwudziestej rocznicy powołania do życia gm. Kawęczyn (1973—1993) władze lokalne postanowiły utrwalić to wydarzenie opublikowaniem dziejów obszaru obejmującego tę gminę. W tym celu podjęto gromadzenie materiału i jego opracowanie.

Jest to bowiem obszar ciekawy, kryjący w sobie wiele wielkich czynów ludzkich i zjawisk historycznych. Wiele z nich poszło w zapomnienie, a te które ocalały znajdą miejsce w naszej publikacji. Autor ma nadzieję, iż niniejsze opracowanie zostanie życzliwie przyjęte przez miłych Czytelników. Pragnieniem moim jest, by spełniła ona rolę poznawczą i wychowawczą w dodatnim tego słowa znaczeniu i żeby wykorzystana była w szkole szczególnie na lekcjach historii i w rodzinach.

Dziękuję bardzo wszystkim za wszelką pomoc okazaną mi w czasie gromadzenia materiału i jego opracowaniu. Najbardziej dziękuję Wójtowi gminy Kawęczyn Panu Magistrowi Inżynierowi Janowi Nowakowi za życzliwy stosunek do naszej publikacji. Wyrażam gorące podziękowania Duchowieństwu należącemu do tej gminy za udostępnienie materiału dotyczącego kościołów i parafii. Także dziękuję Radzie Gminy, Pracownikom administracyjnym Urzędu Gminy Kawęczyn i wszystkim innym instytucjom tego terenu.

Pracę tę poświęcam bohaterom narodowym poległym w czasie wojen w obronie umiłowanej Ojczyzny oraz społecznikom szczerze oddanym w służbie Bogu, Kościołowi i Ojczyźnie, a także Matkom rodzin wielodzietnych i ludziom w pocie czoła pracującym na roli.

Historiografia

Do rozwoju historii regionu służy ilość i jakość publikacji. Na temat gm. Kawęczyn brakuje pracy zwartej. Brak ten ma uzupełnić niniejsza publikacja. W naszych możliwościach jedynie możemy powołać się na nieliczne opracowania i na skromne źródła archiwalne. W pracach drukowanych autorzy uwzględniają rozdziały lub fragmenty rozdziałów. Są to najczęściej prace turystyczno-krajoznawcze. Jednym z pierwszych autorów tej dziedziny opracowań jest Zygmunt Pęcherski, który opublikował książkę: Konin — Koło — Turek (1966). Nieco później występują na widownię Krzysztof i Witold Szyfterowie. Wydali oni pozycję: Koło — Turek i okolice (1973). Obszerniejszą pozycją jest przewodnik Piotra Maluśkiewicza pt.: Województwo konińskie (1983). Męczeństwu ludności okresu okupacji hitlerowskiej poświęcony jest artykuł Czesława Kazimierza Łuczaka: Eksterminacja ludności. Umieszczony jest on w Rocznika Wielkopolski Wschodniej. Tej samej problematyce poświęcone jest dzieło: Przewodnik po upamiętnionych miejscach walk i męczeństwa 1939—1945 (1988). Janusz Kajda w gazecie ,,Wielkopolskie Zagłębie” w artykule pt.: Komu przeszkadzają kości zmarłych? zarysowuje szkic męczeństwa Żydów. Jeden z pierwszych numerów powojennych „Ład Boży” podaje wykaz zmarłych księży w Dachau.

W zagadnieniach dotyczących dziejów parafii i kościołów na czoło wybijają się Roczniki diecezji włocławskiej wydawane co kilka lat. Ostatni wydano w roku 1991 oraz dzieło: Sanktuaria polskie, do którego materiał zebrał ks. Wincenty Zaleski SDB. Materiał opracowali: Maria i Jacek Łempiccy (1988). O poszczególnych miejscowościach możemy dowiedzieć się ze Słownika geograficznego Królestwa Polskiego. O dziejach dóbr ziemskich należących do arcybiskupstwa gnieźnieńskiego wypowiada się Jerzy Topolski w dziełach: Gospodarstwo wiejskie..., Rozwój latyfundium..., Katalog zabytków sztuki w Polsce prezentuje zabytki omawianego obszaru. Z dzieła ks. Kacpra Niesieckiego: Herbarz Polski możemy dowiedzieć się o rodach szlacheckich terenu nas interesującego. O męczeństwie księży informuje też ks. Stanisław Librowski w: Ofiary zbrodni niemieckiej... Zachęcam do zapoznania się z bibliografią końcową niniejszej pozycji.

Położenie terytorialne

Obszar gminy położony jest w południowo-wschodniej części województwa konińskiego i w środkowej części Polski z niewielkim odchyleniem południowo-zachodnim. Na wschodzie graniczy z gminą Dobra, na południu z województwem sieradzkim, na południowym-zachodzie z województwem kaliskim, na zachodzie z gminą Malanów, na północy z miastem i gminą Turek.

Teren lekko falisty zbudowany jest na pokładzie górnej kredy. Bierze tu początek rzeka Teleszyna, lewy dopływ Warty. Brak jest tutaj jezior. Jedynie są stawy. Obszar należy do zlewiska Morza Bałtyckiego, do dorzecza Warty. Teren ukształtował się na wysokości bezwzględnej, przeciętnej (ok. 139 m), na szerokości geograficznej północnej ok. 51°52’ — 51°56’ i na długości geograficznej wschodniej 18°25’—18°33’.

Omawiany teren należy do Krainy Wielkich Dolin, Niziny, Wielkopolskiej zwaną również Pradoliną Warszawsko-Berlińską. Ukształtowanie powierzchni nastąpiło w czasie ostatniego zlodowacenia i przypada na okres ok. 22—21 tysięcy lat przed naszą erą.

Klimat, flora, fauna

Klimat. Wyraz klimat z języka łacińskiego oznacza charakterystyczne cechy układu i zmienności pogody na określonym obszarze. W naszym ujęciu dotyczy gminy Kawęczyn. Klimat wspomnianego terenu możemy jedynie rozpatrywać, biorąc pod uwagę południowe części woj. konińskiego i północne części woj. kaliskiego i sierdzkiego. Klimat danego obszaru uzależniony też jest od położenia geograficznego, od jakości i ilości rzek, jezior, lasów, wiatru i opadów. W okresie letnim występują deszcze nawalne z gradobiciem. Pokrywa śnieżna, która trwa tutaj 40—50 dni, a nawet często do około 57 dni (1948—1949) opóźnia wegetację roślin. Średnia temperatura roku wynosi około 8°C (1956). Data ostatnich przymrozków wiosennych przypada na 25—30 kwietnia, a czasem sięga początków maja. Wówczas szkodzi to drzewom owocowym w okresie kwitnienia. Wczesna wiosna przypada między 30 kwietnia, a 15 maja, wczesne lato 5—10 czerwiec, wczesna jesień 10 — wrzesień, wczesna zima — połowa grudnia. Najwyższa temperatura latem wynosi 35°C, najniższa zimą —30°C. Niekiedy sięga —35°C. Wtedy najbardziej cierpią osoby starsze.

Flora. Flora jest to nauka o roślinności. Uzależniona jest od klimatu. Na omawianym terenie rosną drzewa: sosna, świerk, brzoza, dąb, olcha, lipa, grab i inne. Ongiś były tu ogromne puszcze leśne, w których na zwierzęta polowali książęta piastowscy i dygnitarze dworu arcybiskupiego. Obecnie z roślin chronionych prawem spotykamy tutaj: widłaki, sasanki, grążel żółty, rosiczkę, pierwiosnek, barwinek pospolity, zerwę kulistą. Z drzew owocowych dominują: jabłoń, grusza, śliwa, czereśnia, wiśnia, orzech; z krzewów porzeczka w dwóch odmianach i agrest. Z roślin leczniczych rosną tutaj: trawa w różnych odmianach, paproć, jagoda, poziomka, komosa, chrzan. Z roślin warzywnych uprawia się: marchew, pietruszkę, burak jadalny i pastewny, cukrowy, cebulę, czosnek, wśród zbóż uprawia się: żyto, pszenicę, jęczmień, owies. Z innych upraw dominują ziemniaki. Z kilku tysięcy rodzajów flory z przyczyn obiektywnych wymieniłem tylko niektóre.

Fauna. Fauna jest to nauka o zwierzętach. Życie zwierząt zależne jest od klimatu i roślinności. Pod tym względem Polska włączona jest do prowincji zoogeograficznej europejsko-zachodnio-syberyjskiej. Na omawianym obszarze żyją zwierzęta chronione prawem: biegacze, trzmiele, ropuchy, rzegotka drzewna, łabędzie, bociany białe, bociany czarne, myszołów, jastrząb, krogulec, bekasy, jaskółki, kukułki, sikory, pokrzewki, pliszki, mewy, rybitwy, sowy, jerzyki, kraski, dudki, dzięcioły, skowronki, słowiki, sójki, szpaki. Prócz wymienionych żyje tutaj: kilkanaście gatunków pająków, motyli. Z ryb spotyka się leszcza, łososia, szczupaka, okonia. Żyją tutaj żaby zielone i jaszczurki. Z ptaków znamy: kraskę, wróbla, bażanta, kuropatwę i wiele innych. Z ssaków — lisa, królika, zająca, dzika, sarnę. W dawnych puszczach żyły: jelenie, tury, żubry, niedźwiedzie, wilki.

Ze względu na szczupłość naszej publikacji wymienione nazwy roślin i zwierząt nie są pełne. Skoro zainteresowany chciałby poszerzyć horyzont swojej wiedzy na tym odcinku, wówczas warto jest zapoznać się z publikacją: Województwo konińskie. Praca zbiorowa. 1986.

Zarys historyczny obszaru gminy

W głębokich borach i nieprzebytych kniejach w okresie kultury łużyckiej (1300—1100 p.n.e. ok.) na tutejszym obszarze mieszkali już Słowianie. W myśl hipotezy uczonych i wersji ludzkiej tego terenu były tutaj grodziska: Kawęczyn, Milejów, Tokary, Chocim, Ciemień. Pierwsi osadnicy przybyli z południa od Sieradza, z północy od Kujaw, ze wschodu od Łęczycy. Czcili oni bogów pogańskich. Zajmowali się polowaniem, prymitywnym rolnictwem i zbieractwem owoców leśnych. Żywili się upolowaną zwierzyną i owocami leśnymi. Z chwilą przyjęcia przez Polan religii chrześcijańskiej (966) systematycznie chrystianizowali się. Pierwsze historyczne daty dotyczące zamieszkania ludzi na tym terenie pochodzą z XII wieku ery chrześcijańskiej. W XIII wieku znana już była włość, klucz, co znaczy zwarty zespół dóbr ziemskich należących do pana. (Zob. Wielka encyklopedia powszechna. PWN Warszawa. T. 12, s. 411), które później przekształciły się w folwarki pańskie lub kościelne.

Rozwojowi osadnictwa sprzyjały pierwsze drogi. Jedna z nich łączyła Konin — Turek — Kowale Pańskie — Dobra z Sieradzem i dalej z Krakowem. W miejscowościach najstarszych budowano kościoły np. w Kowalach Pańskich, Tokarach. Na odcinku zasłużonych dl ci Kościoła i kraju związane są osoby: Kazimiera Sulimierska właścicielka Tokar, Antoni Czarnecki z Brzostkowa krajczy koronny. Również na naszym terenie obok dóbr ziemskich świeckich były dobra duchowne należące do arcybiskupstwa gnieźnieńskiego.

W okresie rozdrobnienia feudalnego z powodu walk między książętami wiele wycierpiała tutejsza ludność. W ciągu wieków dziesiątkowana była przez różne epidemie np. w połowie XIX stulecia grasowała tutaj epidemia cholery. Ludność tutejsza przeżywała najazdy krzyżaków, Szwedów i bitwę konfederatów barskich z Rosjanami w okolicach Dobrej (1771). W okresie powstań narodowych ludność wspomagała naszych powstańców m.in. w powstaniu listopadowym (1830) brali udział leśniczowie omawianego terenu w kompanii jazdy i piechoty. Ochotnicy włączyli się do walki z zaborcą w powstaniu styczniowym (1863). Po drugim rozbiorze Polski (1793) ludność narażona była na germanizację, bowiem obszar ten zabrały Prusy.

Natomiast po roku 1815 — na rusyfikację, ponieważ ziemie te włączono pod zabór rosyjski w wyniku kongresu wiedeńskiego (1815). W roku 1914 w wyniku wybuchu pierwszej wojny światowej wkroczyli tutaj Niemcy. Na ich widok przerazili się Polacy. Natomiast uciekli ciemięzcy Rosjanie. We wrześniu 1939 roku armia hitlerowska zajęła ten obszar. Przeprowadzono egzekucje pojedyncze i zbiorowe jako wyraz zemsty za podjęcie oporu i bitwy nad Bzurą.

W czasie okupacji ludność polską dyskryminowano, wysiedlano do Generalnej Guberni lub przesiedlano na grunty słabsze, urządzano łapanki młodzieży na drogach, przy kościołach i nocą w mieszkaniach celem wywiezienia ich do przymusowych prac w Niemczech. Za zabicie świniaka osadzano we więzieniu i karano śmiercią. Na terenie obecnej gminy Kawęczyn zorganizowano obóz koncentracyjny dla Żydów. Polacy z narażeniem własnego życia pomagali im dostarczając żywność. Po upływie czasu obóz zlikwidowano, wywożąc Żydów do obozu śmierci w Chełmie nad Nerem. Kościoły zamknięto i zabrano szaty i naczynia liturgiczne. Duchowieństwo osadzono w obozie koncentracyjnym w Dachau. Wszystko to skończyło się z chwilą wkroczenia armii czerwonej i wojska polskiego na nasz teren. (18—19 styczeń 1945). Powstała Polska Ludowa. Powołano do życia władze lokalne. Polacy wracali z wygnania na swoje gospodarstwa. Otworzone zostały kościoły i szkoły. Podjęto odbudowę ze zniszczeń wojennych. Nastąpił dynamiczny rozwój oświaty i kultury. Budowano szkoły, przychodnię zdrowia, zakładano straże pożarne. Powołano do życia gminę Kawęczyn. Całkowicie zelektryfikowano obszar. Zbudowano drogi asfaltowe i powstały nowe osiedla np. Kawęczyn. Ludność ma możliwość dorabiać w zagłębiu górniczym i w elektrowni w Turku. Rozwinięto komunikację autobusową. Częściowo przeprowadzono parcelację gruntów pofolwarcznych.

W roku 1989 nastała nowa epoka w Polsce. Upadł ustrój socjalistyczny. Nastąpił nowy ustrój społeczno-gospodarczy — demokracja. Rozwija się inicjatywa prywatna.

Przynależność administracyjna

W okresie kształtowania się Polski we wczesnym średniowieczu omawiany obszar należał do Słowian Polan i podlegał księciu rezydującemu w Kruszwicy lub w Gnieźnie. W roku 1138 nastąpiło tak zwane rozdrobnienie feudalne na poszczególne dzielnice. Nasz teren włączono do dzielnicy gnieźnieńsko-kaliskiej i należał do kasztelanii w Spicimierzu i częściowo do kasztelanii w Kaliszu. W okresie przedrozbiorowym należał do województwa sieradzkiego, częściowo do kaliskiego, jak również do powiatów: kaliskiego i sieradzkiego. Taki podział utrzymał się z niewielkimi zmianami do roku 1793, to jest do drugiego rozbioru Polski. We wspomnianym roku teren ten zajęły Prusy i obszar wcielono do departamentu kaliskiego.

W wyniku postanowień układu pokojowego z Tylży zawartego między Francją i Rosją (1807) powołano do życia Księstwo Warszawskie, któremu przypadły w udziale omawiane w naszej pracy ziemie.

W wyniku uchwał kongresu wiedeńskiego (1815) utworzono Królestwo Polskie zależne od Rosji carskiej. Obszar obecnej gm. Kawęczyn włączony został do woj. kaliskiego, a w roku 1843 do guberni warszawskiej. W roku 1866 powołano do życia powiat turecki do którego włączono omawiany obszar. Wówczas powiat ten znalazł się w granicach guberni kaliskiej. Po skończonej pierwszej wojnie światowej powiat turecki wcielono do nowoutworzonego województwa łódzkiego, a w roku 1938 do woj. poznańskiego. Z chwilą nowego podziału administracyjnego w Polsce Ludowej (1975) zlikwidowano powiaty, powołując szereg województw. Wówczas obszar nasz włączono do woj. konińskiego i tak pozostaje do obecnej chwili.

Wiadomo, że teren nas interesujący w XIX stuleciu należał do gminy: Skarżyn, Tokary, Kowale Pańskie i pozostawał w tej ostatniej aż do czasu zlikwidowania gmin w Polsce Ludowej (1948). Na miejsce gmin powołano gromadzkie rady narodowe. Na terenie byłej gminy Kowale Pańskie utworzono wspomniane rady: Kowale Pańskie, Tokary, Kawęczyn, Skarżyn. W r. 1973 powrócono do gmin. Wówczas utworzono gminę Kawęczyn z siedzibą w Kowalach Pańskich. Po upływie trzech lat ustalono nazwę Gmina Kawęczyn.

W ten sposób miejscowość Kawęczyn po raz pierwszy w swej historii stała się miejscowością gminną w pełnym tego słowa znaczeniu (Zobacz: S. Rospond, Słownik etymologiczny miast i gmin PRL. 1984, s. 163). Na terenie gminy utworzono 20 sołectw. Później liczba wzrosła do 23. Sołectwom poświęcony jest specjalny rozdział niniejszej pracy. Z chwilą utworzenia gminy wybrano radnych i naczelnika gminy. Pierwszym naczelnikiem został Jan Korycki. Obecnie wójtem jest Jan Nowak (21.06.1990). Objął on to stanowisko po naczelniku gminy Czesławie Mocnym. Sekretarzem gminy od roku 1985 jest Zenon Tomczyk. Skład Rady Gminy po wyborach samorządowych (27.05.1990) ukształtował się następująco: Jan Adamczyk — Skarżyn (stolarz), Henryk Binkowski — Kawęczyn (rolnik), Stanisław Czekała — Leśnictwo (rolnik), Sylwester Dewicki — Chocim (rolnik,) Zenon Gośliński — Marianów (emeryt), Mirosław Grudziński — Żdżary (rolnik), Henryk Dzikowski — Będziechów (rolnik), Edmund Jacek — Ciemień (rolnik), Eugeniusz Jasnowski — Kowale Pań. Kolonia (inż. rolnik), Tadeusz Krupiński — Dziewiątka (rolnik), Jan Nowak — Milejów (inż. rolnik), Józef Orligóra — Marianów Kolonia (rolnik), Jan Osiewała — Tokary Pierwsze (emeryt), Marek Przygoński — Kowale Pańskie (rolnik), Kazimierz Rusek — Dzierzbotki (rolnik), Jan Szymański — Głuchów (tech. rolnik), Barbara Sliwczyńska — Marcjanów (tech. rolnik), Kazimierz Warszewski — Wojciechów (rolnik), Kazimierz Zduniak — Żdżary (emeryt). Przewodniczącym Rady jest Edmund Jacek z Ciemienia.

W sumie jest tutaj radnych 19. Administracja gminy i radni gospodarują na obszarze 101 km2, na którym mieszka około 5.600 osób. Jest to stan z marca 1993 r. Urząd gminy Kawęczyn mieści się w budynku nowym oddanym do użytku w roku 1976.

Zapamiętajmy sobie słowa pieśni: Kto bez Boga radzi, do skutku nie doprowadzi. (Skorzystano z pierwowzoru: Psalm Dawidowy 111).

Urząd Stanu Cywilnego (USC)