Mała anatomia nieświadomości fizycznej lub anatomia obrazu ebook

W SERII UKAŻĄ SIĘ:

13.03.1902 r. – Hans Herman Adolf Wilhelm Bellmer przychodzi na świat w Katowicach. Jego ojcem jest Johann Bellmer, uznany inżynier oraz surowy protestant. Bellmer i jego rodzina mieszkają wtedy prawdopodobnie w domu przy obecnej ulicy Mickiewicza 10, dawniej August-Schneider-Strasse. Hans ma młodszego brata Fritza. Więź między braćmi będzie silna, do czego z pewnością przyczyni się wspomniana surowość ojca.

1920 r. – Po zdaniu matury Hans Bellmer zostaje zmuszony przez ojca do podjęcia pracy w hucie, a następnie w kopalni węgla. Być może przez ten pierwszy prawdziwy kontakt z klasą robotniczą w artyście rozwinie się zainteresowanie socjalizmem.

1922 r. – Z końcem roku zorganizowana przez Hansa wystawa gwaszy zwróci na niego uwagę policji. Później będzie szczycił się tym wydarzeniem, stwierdzi, że został zatrzymany za obrazę moralności publicznej i próbę podminowania fundamentów państwa.

1923 r. – Z początkiem jesieni Johann Bellmer zabiera syna do Berlina, aby zapisać go na politechnikę, gdzie młody Hans ma kształcić się na inżyniera.

1923/1924 r. – Hans skupia się na pracy artystycznej. W tym samym czasie pracuje jako ilustrator książek i typograf. Spędza też trzy tygodnie w Paryżu, gdzie surrealizm odnosi wielki sukces. Hans spotyka tam między innymi Giorgia de Chirico, twórcę obrazów metafizycznych, na których pierwszoplanową rolę grają manekiny lub lalki.

1924 r. – Po powrocie do Berlina Hans nie przystępuje do żadnego ruchu artystycznego, ani do berlińskich dadaistów, ani do starszych już ekspresjonistów – Ottona Dixa i George’a Grosza. Bellmer świadomie zamierza pozostać wolny i nieokreślony.

1924/1925 r. – Bellmer poznaje Oskara Kokoschkę, który po stracie swojej partnerki stara się znaleźć jej następczynię i prosi o wykonanie lalki rozmiarów dawnej kochanki. Kokoschka przygotował około stu dwudziestu szkiców lalki, która została następnie wykonana przez Hermine Moos. To przez tę wspólną znajomość lalka wchodzi w życie Bellmera.

1926 r. – Bellmer otwiera własną agencję komunikacji, która współpracuje z firmą AEG. Wciąż też zajmuje się ilustrowaniem książek.

1930/1931 r. – W czasie wakacji w Carlsruhe (dzisiejsza wieś Pokój w województwie opolskim) Hans rysuje dziewczynki z pobliskiego sierocińca. Na podstawie tych rysunków skonstruuje w 1934 roku swoją pierwszą lalkę. Kilka miesięcy później Bellmer obejrzy inscenizację Opowieści Hoffmanaprzygotowaną przez Maxa Reinhardta (w pierwszym akcie Hoffman zakochuje się w młodej dziewczynce, która okazuje się lalką).

1933 r. – Podczas gdy Hitler wygrywa swoje pierwsze wybory, Bellmer decyduje się nie podjąć żadnej pracy, która kiedykolwiek przyniosłaby korzyść państwu lub społeczeństwu.

1934 r. – Hans kończy budowę pierwszej lalki, której towarzyszy wydanie jego eseju Die Puppe. Książka składa się z dziesięciu ilustracji poprzedzonych krótkim wstępem autora. Dziś egzemplarze tej książki są bardzo rzadkie i niezwykle drogie. Na Śląsku nie znajduje się obecnie ani jedna sztuka tego wydawnictwa. W tym samym roku Bellmer – załamany sytuacją w Niemczech i panującym tam hitlerowskim reżimem – wysyła do André Bretona kilka fotografii lalki oraz krótki list. Breton przekazuje list dalej do Paula Éluarda, przez co Hans staje się znany francuskim surrealistom, którzy decydują się opublikować jego fotografie w prestiżowym czasopiśmie „Minotaure”. Datę tej publikacji uznaje się oficjalnie za przystąpienie Bellmera do ruchu surrealistycznego.

1935 r. – Hans uczestniczy w wystawach surrealistów francuskich w Paryżu, Londynie, Tokio i Nowym Jorku.

1936 r. – Wydawnictwo Guy Lévis Mano publikuje tłumaczenie Die Puppe (La Pouppé). Mieszkający wciąż w Berlinie Hans, zainspirowany esejem Kleista O teatrze marionetek, postanawia skonstruować wraz ze swoim bratem kolejną lalkę. W magazynach Muzeum Bodego odkrywa lalki Albrechta Dürera, które podsuwają mu pomysł zastąpienia brzucha lalki złączem kulkowym – później tej tematyce poświęci esej.

1938 r. – Wiosną pierwsza żona Hansa umiera na gruźlicę. Bellmer podejmuje decyzję o przeprowadzce do Paryża.

1939 r. – Magazyn „Messages” publikuje czternaście fotografii drugiej lalki Bellmera, które opatrzone są czternastoma wierszami Paula Éluarda. W latach trzydziestych Bellmer wykonał również inne rzeźby, spośród których najbardziej znana jest La mitrailleuse en état de grâce (Hans zostawił ją w Berlinie i przerobił w 1961 roku). Dziś rzeźba ta znajduje się w nowojorskim muzeum sztuki nowoczesnej (Museum of Modern Art).

1939 r. – Po wybuchu drugiej wojny światowej Hans, podobnie jak inni obywatele niemieccy przebywający na terenie Francji, zostaje internowany w obozie Camp des Milles niedaleko Aix-en-Provence. Bellmer próbuje przekonać urzędników, że jego miejsce urodzenia wskazuje raczej na to, że jest Polakiem, a nie Niemcem. W końcu zostaje wcielony do służby wojskowej, a w roku 1940 – odwołany. Kieruje się do Marsylii, która w tym czasie jest siedzibą surrealistów. Jego związki z partią Bretona się rozluźniają.

1941 r. – Rozpoczyna się praca nad książką o ciele jako kompozycji złożonej z anagramów. Bellmer pod koniec drugiej wojny i krótko po niej przeżywa kryzys, który zostanie załagodzony dopiero pomocą finansową i psychiczną jego przyjaciela Joëgo Bousqueta. Mała anatomia obrazu ukazała się po raz pierwszy w 1957 roku.

1947 r. – W muzeum Galerie du Luxembourg odbywa się pierwsza wystawa poświęcona dziełu Hansa Bellmera. Bousquet pisze przedmowę do katalogu tej ekspozycji. W tym samym roku ukazuje się Historia oka Georges’a Bataille’a, ilustrowana przez Bellmera. Od tego momentu datuje się zerwanie związków Hansa z surrealistami. Bellmer zdaje się przedkładać filozofię erotyczną Bataille’a nad ich sztukę. W 1955 roku Hans ilustruje inną książkę Bataille’a, Madame Edwarda.

1953 r. – Bellmer poznaje Unicę Zürn. Będzie mu ona towarzyszyła aż do 1970 roku, w którym kobieta, cierpiąca na schizofrenię, popełni samobójstwo. Bellmer żyje w tym czasie w Paryżu, gdzie umiera w 1975 roku. W 1971 roku Centrum Narodowe Sztuki Współczesnej w Paryżu organizuje ostatnią za życia Bellmera wystawę poświęconą jego dziełom.

Dzieciństwo Bellmera mija w cieniu ojca. Miarowy krok niemieckiego mieszczanina nadaje rytm życiu Hansa i jego brata. Artysta spędzi swoje dzieciństwo w Katowicach, przemysłowym mieście, które w jego czasach jest wciąż częścią Niemiec. Dopiero w 1923 roku, w wieku dwudziestu lat Hans po raz pierwszy wyjedzie do Berlina, aby rozpocząć studia na Uniwersytecie Technicznym. Poza krótkim szkicem Ojciec, napisanym w 1936 roku, nie posiadamy źródeł, które przybliżałyby nam dzieciństwo artysty. Co więcej, Bellmer nie wspomina swojego rodzinnego miasta, a wypadki domowe pomija milczeniem. Można by powiedzieć, że jest to artysta tajemniczy, który otoczył swoją kontrowersyjną sztukę, celowo lub nie, różnymi niedopowiedzeniami. Dziś Katowice nie noszą praktycznie żadnego śladu obecności Bellmera. Niczym niezrozumiałe widmo nawiedza on sporadycznie rodzinne strony, aby przypomnieć wszystkim o swoim istnieniu. Po upadku komunizmu w Katowicach odbyły się dwa wydarzenia poświęcone Bellmerowi. Pierwsza wystawa została otwarta 30 listopada 1996 roku i trwała do 24 stycznia 1997 roku. Zorganizowało ją Muzeum Śląskie, a zatytułowana została „Hans Bellmer (Katowice 1902 – 1975)”. Wydanie tekstów1 napisanych głównie na tę okazję i wzbogaconych o wrażenia z odbywającej się wystawy to pierwsza książka w Polsce poświęcona w całości Bellmerowi. Druga wystawa została zorganizowana z okazji 150-lecia Katowic. Wystawa pod tytułem „Bellmer/Visat” została zorganizowana przez Muzeum Historii Katowic i rozpoczęła się 19 września 2015 roku. W czasie wydarzenia zaprezentowano rysunki i akwaforty artysty wykonane z pomocą Georges’a Visata, który był jego bliskim przyjacielem. Tak jak w poprzednim przypadku, wystawa została zwieńczona publikacją rysunków, akwafort i tekstów. Do tego skromnego korpusu utworów należy również dodać dziełko Konstantego Jeleńskiego – Bellmer albo Anatomia nieświadomości fizycznej i miłości, które zostało napisane po francusku. Pomimo swojej skromnej objętości było inspiracją dla takich myślicieli jak Michel Foucault lub Claude Lévi-Strauss. W Polsce esej Jeleńskiego mógł ujrzeć światło dzienne dopiero po upadku żelaznej kurtyny.

Zrozumiała byłaby próba doszukiwania się w katowickim dzieciństwie artysty jakiegoś tajemniczego, lecz kluczowego dla zrozumienia jego dalszej kariery etapu. W świetle dostępnych informacji wydaje się, że było to typowe dla tych czasów dzieciństwo. Szkic o ojcu jest późniejszym dziełem, retrospektywnym – autor próbuje szukać genezy swojej sztuki, która dla niego samego wydaje się tajemnicza. Problematyczne jest również doszukiwanie się jakiegoś wpływu lub śladu odciśniętego na Bellmerze przez Katowice. Polscy badacze, jak Michał Sporoń2, otaczają jego życie różnymi lokalnymi detalami, które w zasadzie nie muszą mieć wiele wspólnego z właściwym przebiegiem tego okresu. W jakiś sposób Bellmer wymyka się próbom terytorialnego sklasyfikowania swojej sztuki. Dotyczy to w jednakim stopniu zarówno Katowic, jak i Berlina czy Paryża. Hansa nie obejmie żaden genius loci, za to nie umknie on genius saeculi początku XX wieku, który nikomu nie pozwolił na zachowanie neutralności.

Rekonstrukcja śląskiego życiorysu Bellmera jest niezwykle trudna. Bez wątpienia prezentowaną tutaj bibliografię nie można uznać za wyczerpującą. Jednak w języku polskim niełatwo znaleźć coś więcej poza kilkoma krótkimi informacjami rozsianymi w różnych tekstach, często słabo znanych. A chodzi przecież o przybliżenie niezwykłego artysty i jego sztuki, nierzadko pomijanych milczeniem. Dzieło to zasługuje na przypomnienie jako fascynujący element artystycznego dziedzictwa, które podobnie jak samo życie Bellmera jest pełne niepokoju, nagłych zmian i wspaniałych olśnień:

A zatem trzeba było zwalczyć despotycznego ojca, by przynieść chlubę jego nazwisku. Należało doświadczyć więziennych opresji, by na zawsze zrozumieć wolność. Trzeba było postradać rodzinne miasto, by zyskać Paryż. Należało zaznać oskarżenia o bycie Niemcem, by choć na chwilę ogłosić się Polakiem. Konieczne było zaistnieć jako obywatel świata, by móc na powrót zostać katowiczaninem. Musiała Lalka zagarnąć cały splendor i wszelką niesławę, by można było odkrywać resztę dzieła jej twórcy3.

Podkreślenia wymaga jeszcze fakt, że twórczość Bellmera stanowi oryginalny wkład w dziedzinę całej sztuki i ogarnia wszystkie jej obszary od teorii aż po praktykę. Teoria obrazu i nowe podejście do zagadnień związanych z ciałem oraz sferą erotyzmu wykraczają poza standardowe interpretacje, głównie szkołę psychoanalizy. Podejście to nacechowane jest mocno indywidualnym charakterem, który każdorazowo znajduje odzwierciedlenie w dziele artysty.

Zapraszamy do zakupu pełnej wersji książki

Ten rozdział jest dostępnytylko w pełnej wersji książki.

Zapraszamy do zakupu

Ten rozdział jest dostępnytylko w pełnej wersji książki.

Zapraszamy do zakupu

Ten rozdział jest dostępnytylko w pełnej wersji książki.

Zapraszamy do zakupu

Ten rozdział jest dostępnytylko w pełnej wersji książki.

Zapraszamy do zakupu

Ten rozdział jest dostępnytylko w pełnej wersji książki.

Zapraszamy do zakupu

Ten rozdział jest dostępnytylko w pełnej wersji książki.

Zapraszamy do zakupu

Ten rozdział jest dostępnytylko w pełnej wersji książki.

Zapraszamy do zakupu

Ten rozdział jest dostępnytylko w pełnej wersji książki.

Zapraszamy do zakupu

Ten rozdział jest dostępnytylko w pełnej wersji książki.

Zapraszamy do zakupu

Ten rozdział jest dostępnytylko w pełnej wersji książki.

Zapraszamy do zakupu

Ten rozdział jest dostępnytylko w pełnej wersji książki.

Zapraszamy do zakupu

Ten rozdział jest dostępnytylko w pełnej wersji książki.

Zapraszamy do zakupu

1 A. Przywara, A. Szymczyk, Gry Lalki. Hans Bellmer, Katowice 1902 – Paryż 1975, Gdańsk 1998. ↩

2 M. Sporoń, Hans Bellmer – okres śląski 1902 – 1937, [w:] A. Przywara, A. Szymczyk, Gry Lalki..., dz. cyt. ↩

3 N. Kruszyna i in., Bellmer/Visat, Katowice 2015, s. 16. ↩