Księgobójca ebook

Prolog

Śmierć postarza każdego człowieka, nawet takiego, który całe życie próbował młodo wyglądać. To rigor mortis, suma beznamiętnych procesów zachodzących w martwym organizmie: Bóg naciska na hamulec, ale włókna i mięśnie wciąż jeszcze tańczą przez niesubordynację adenozynotrójfosforanu i innych trudno wymawialnych związków chemicznych. A wszystko to bez uwzględnienia ostatniej woli zmarłego, w tym przypadku Jana Vissera, restauratora zabytkowych mebli, który od kilku lat farbował dyskretnie włosy, rozważał nawet przeszczep, żeby zatuszować powiększającą się łysinę, przykrywaną z braku lepszego rozwiązania nieco dłuższą grzywką. Nosił luźne swetry na nagie, wytrenowane, lekko opalone ciało. Wciąż podobał się kobietom, a przynajmniej tak mu się wydawało. Przychodziły do niego same: blondynki, brunetki, mężatki i studentki. Jego duże dłonie potrafiły bardzo wiele. W pracowni przy Prinsenstraat 4, w samym centrum Amsterdamu, gdzie właśnie leżał martwy, codziennie zdarzały się cuda. Życie wracało do umierających szaf i butwiejących drewnianych stołów. Visser dotykał tysięcy powyginanych łydek krzeseł, ludwików zdobionych nenufarami, muszlami, liśćmi akantu, usuwał narośle, operował kanaliki po kornikach, wstrzykiwał życiodajne soki w owalne oparcia, które inaczej rozpadłyby się na kawałki. Smarował ich szorstką skórę cennymi, sprowadzanymi z Włoch olejami. Wymieniał przetarte tkaniny siedzeń, na których w przeszłości spoczywały setki arystokratycznych pośladków. Dobierał kolory z wielkim znawstwem, ubierał swoje meble gustownie i w stylu epoki. Gdyby te wszystkie krzesła i sofy mogły przemówić, zaczęłyby w nienagannej siedemnastowiecznej francuszczyźnie wychwalać swojego mistrza i doktora. Dziękować mu za wszystkie operacje, zabiegi i rehabilitacje. Próbowałyby się mu może odwdzięczyć, coś obiecać i zabawić pałacowymi plotkami.

Jan Visser leżał na podłodze, tuż pod milczącą secesyjną sofą, na której kilka godzin temu dopijał ostatnią w życiu kawę. A teraz lekarz żółtodziób wypisywał jego akt zgonu, czekając na policję. Zatrzymanie akcji serca to pozornie żadna niespodzianka. Serce miał zawsze słabe. „Przez kobiety”, żartował doktor Metz, zalecając mu nowe diety i żółte tabletki, które Visser wyrzucał jednak do kosza. Uprawiał sport i ogólnie czuł się nieźle. Nie, na atak serca Jan był zupełnie nieprzygotowany. Nie umył głowy, nie obciął paznokci, prysznic miał wziąć dopiero wieczorem. Martwe oczy nie zachowały wspomnień, lekko otwarte usta nie mogły opowiedzieć niedouczonemu lekarzowi, co naprawdę wydarzyło się w jego pracowni.

Wiktor

Przed spowiedzią należy oczyścić umysł i żołądek, pozbyć się natrętnych myśli o smacznej kolacji oraz zmówić krótką modlitwę. Wypijam szklankę zimnej wody, bo uczucie suchości w gardle nie sprzyja wylewnym zwierzeniom. Próbuję zatroszczyć się o świeżość oddechu, zwłaszcza gdy słuchaczem jest inny człowiek. Dla Boga sprawy zapachu są drugorzędne. Liczy się słowo: ważone na intencje, wyceniane na prawdziwość. Szczere, krytyczne, czasami bolesne dla ust, z których się wydobywa. Wieczorami próbuję czasem chwytać pędzące myśli i uwieczniać je na papierze. Moje rękopisy są niewiele warte, chowam je w zamykanej na klucz szufladzie biurka. Może kiedyś ujrzą światło dzienne.

Patrzę pod nogi, nie zadzieram głowy zbyt wysoko. Znam swoje miejsce, pogodziłem się z tym, że jestem wciąż tym samym człowiekiem i że nikt nie dzieli ze mną swojego życia. Trudno się dziwić, nie mam wiele do zaoferowania. Od ponad trzydziestu lat prowadzę księgarnię w sercu Amsterdamu. Oferuję tylko takie książki, które sam bym chciał przeczytać: klasyków oraz pisarzy z Europy Wschodniej. Wrosłem w to miejsce, w kurz nieczytanej literatury i niezmienny widok z okna. Przyjechałem tu wiele lat temu jako przybysz z Polski Ludowej, syn powstańca, obywatel świata, niczyj mąż ani ojciec. Zaskoczyło mnie, że na twarzach amsterdamczyków, mknących na rowerach wzdłuż kanałów, pijących wodę z kranu, a nawet z ulicznych studni, zupełnie nie widać lęku. Zdumiały mnie ich białe zęby, niezwykle głośny śmiech, imponujący wzrost, wynikający zapewne z wysokobiałkowej diety. W czasie darmowej wycieczki po mieście, którą zaproponowano nam, emigrantom, dowiedziałem się od przewodnika, że sam Kartezjusz zachwycał się duchem tego miasta i jego mieszkańców. „W jakimż to innym kraju znajduje się tyle pełnej wolności i gdzież indziej zasypia człowiek w mniejszym strachu?” – przewodnik recytował z zasłużoną dumą księgi mistrza. W Dienst Vreemdelingen, wydziale dla cudzoziemców, zapewniano mnie, że Amsterdam to prawdziwie demokratyczne miejsce, gdzie wszyscy są równi. Od czasów wielkiego wspólnego wysiłku, by wyrwać teren morzu, osuszyć bagna i wspólnie skonstruować potężną miejską strukturę, amsterdamczycy nauczyli się, że zgoda buduje równość, a równość – zgodę. Tolerancja zapanowała na ulicy, w porcie i na targu. Brzmiało to bardzo zachęcająco, byłem spragniony wolności, tak samo jak równości i oczywiście braterstwa. Na początku nie czułem się tutaj obco, to przyszło dopiero później i trwa w pewnym sensie do dziś. Myślałem, że przywyknę do nowej ojczyzny, nie było mi tu nigdy źle, ale z upływem lat moja tęsknota cały czas się powiększa. Zestarzałem się tutaj i moim nielicznym holenderskim znajomym trudno jest zrozumieć, że po tylu latach we wspaniałym Amsterdamie można wciąż wzdychać za stolicą z dalekiej Europy Wschodniej.

A więc to mętna, bagnista woda obdarzyła tutejszy lud mądrością. W Polsce niewiele nauczyliśmy się od naszych rzek. Choć śpiewamy piosenki o Wiśle, to patrzymy przede wszystkim na ląd. Tutaj prawie każdy ma swoją łajbę. Już w czasach Rembrandta funkcjonował nieźle rozwinięty wodny transport publiczny. Na płaskich barkach z ławeczkami przybywali do miasta chłopi i szukające lepszego losu wdowy. Wieści o bogactwie Amsterdamu rozchodziły się szybko. Rzesze życiowych rozbitków liczyły na pracę w porcie bądź sklepie kolonialnym. Nawet najgłupsi mogli się zaczepić przy osuszaniu bagien, wystarczyła dobra wola i trochę szczęścia. Miasto przyciągało również mędrców i filozofów: parę kroków ode mnie mieszkał kiedyś Spinoza.

Zapach wody jest równie kojący, jak zapach papieru, którego mam pod dostatkiem dzięki moim książkom. Otwieram drzwi księgarni, staję w progu i zaciągam się wiecznie wilgotnym powietrzem tego zbudowanego na bagnach miasta, triumfu ludzkiej myśli. Kiedy przybył tu car Piotr I, był tak zachwycony wydobytym z mokradeł Amsterdamem, że postanowił skopiować go w Rosji. Mieszkał tutaj incognito, podpatrywał utalentowanych rzemieślników, zakasywał rękawy i sam brał się do roboty. W ten sposób nauczył się zegarmistrzostwa, szkutnictwa, a nawet tkania jedwabiu. Botanik i anatom Frederik Ruysch wyszkolił go w sztuce bezbolesnego wyrywania spróchniałych zębów. To miasto było dla despoty wzorem nowocześnie zorganizowanego społeczeństwa i zainspirowało go do przemian w Rosji.

Amsterdam, miasto racjonalnej równości, wolności, wiary w możliwości człowieka, miasto wilgoci i wiecznie brzydkiej pogody. Statystycznie deszcz pada w Amsterdamie co drugi dzień, sto osiemdziesiąt pięć dni w roku, o blisko dwadzieścia procent częściej niż w Londynie. Brytyjczycy narzekają jednak głośniej, kupują nowe parasole, podczas gdy Amsterdamczycy zakładają kaptur i pędzą przez kałuże na rowerach. Moje stawy kolanowe podpowiadają mi, kiedy będzie deszcz, wyczuwam najmniejszą zmianę pogody również w palcach, wsłuchuję się w szelest papieru, bo od wilgoci zawijają się rogi okładek moich cennych książek. Muszę o nie bardzo dbać w tym trudnym dla nich klimacie. Czasami miewam koszmarny sen o powodzi: woda zalewa ulice, wpada do sklepów. Próbuję bronić mojej kolekcji, ale żywioł wdziera się wszędzie, porywa i zatapia książki.

Obserwuję Singel, moją ulicę wzdłuż starego kanału, jak zwykle pociemniałą od deszczu. Wiem, że dziś znowu niczego nie sprzedam, bo nieliczni przechodnie wpadną tylko po to, by osuszyć się w cieple żółknących powieści, blaknących ilustracji, tanich okładek, które kurczą się pod wpływem przelotnych promieni listopadowego słońca.

Przestałem zamawiać nowe tytuły. Nie mogę przecież im tego zrobić – moim drogim, wiernym książkom. Nie śmiałbym postawić w ich sąsiedztwie lśniących grzbietów bestsellerów, wyszykowanych jak na galę, z tandetną, złotą biżuterią liter. Wyrazisty kolor ich druku obok wypłowiałych starych sukien raziłby mnie, wytrącał z równowagi. Pogodziłem się z tym, że to ja będę utrzymywał moje książki, a nie one mnie; będę je karmił, chronił przed pleśnią i nadmiarem dotyku. Najchętniej oprawiłbym je w delikatny celofan, odgrodził przezroczystą błoną od obcych odcisków palców, od grymasów pogody i tępawego wzroku młodzieży z pobliskiego liceum. Ciągle sobie obiecuję, że w tym miesiącu na pewno to zrobię, obłożę je wreszcie, ale boję się je zostawić na tych kilka godzin. Zanim wsiadłbym w tramwaj, pojechał na obrzeża miasta, wszedł do gigantycznej hali wypełnionej surowym towarem w cenach hurtowych, minęłoby południe. Nie wiem, czy znalazłbym wystarczająco grubą belę celofanu. Zbyt ciężką, żeby donieść ją samodzielnie do kasy. Musiałbym zapewne przewieźć ją jak opasłą królową na specjalnym wózku i zamówić taksówkę, która pędziłaby przez zatłoczone ulice na ratunek moim książkom. Nie wiedziałbym zupełnie, od której mam zacząć i w jakiej kolejności okładać następne. No i oczywiście musiałbym pracować nocą. Nikt nie powinien widzieć, jak ubieram moje książki. To sprawa między nimi a mną: dyskretna, intymna, bez świadków. Ile ich właściwie mam? Trzy, cztery tysiące? Nie prowadzę poprawnego inwentarza, zapisuję ich imiona w starym zeszycie. Atrament na pierwszych stronach już wypłowiał, a część książek trafiła do wyrobionych klientów, którzy mi się czasem trafiają.

Prawdziwy czytelnik jest na wagę złota. Kiedy oddaję w ręce takiej osoby jeden z moich tytułów, nie czuję smutku związanego z rozstaniem, ale raczej nadzieję, że uda mi się podzielić tajemnicą z innym człowiekiem. Samotność znika na tę krótką chwilę, obdarzam kupującego uśmiechem, staram się zachowywać uprzejmie i uroczyście. Chowam pieniądze do kasy, wydaję resztę i mówię:

– Życzę przyjemnej lektury. Na pewno się pan nie zawiedzie.

– Bardzo dziękuję – odpowiada klient, lekko zaskoczony pewnością siebie, której się po mnie nie spodziewał, i szybko wychodzi, zamykając za sobą drzwi.

Ktoś taki wraca czasem po kilku tygodniach, żeby ze mną porozmawiać. Zaczynamy zwykle od tamtej książki. Sprawia mu przyjemność, że pamiętam, co u mnie kupił. A potem wymieniamy się uwagami o ludziach, o podróżach, o pisarzach, czasem nawet o programach telewizyjnych. Nie wyglądam na kogoś, kto lubi rozmawiać, ale uwielbiam ciekawe historie. Pewnie dlatego zostałem księgarzem, mam zawsze pod ręką najciekawsze opowieści świata.

Mniej więcej raz w miesiącu wpada do księgarni kobieta o wąskich ustach i cieniutkich paseczkach siwizny ukrytych wśród mądrych, ciemnych włosów. Czyta przede wszystkim książki historyczne, eseje, trochę filozofii – w kilku językach. Ma na imię Marianna. Sprowadzam dla niej czasem coś z zagranicy. Czekam cierpliwie na paczkę, żeby wreszcie drżącą ręką wykręcić numer jej telefonu. Znam go na pamięć, choć nigdy nie odważyłbym się zadzwonić bez ważnego powodu.

– Halo – odpowiada Marianna dość smutnym głosem, którego ton wprawia mnie we wzruszenie.

– Dzień dobry. Kłania się Wiktor Krzesim. Z księgarni Scripta. Przyszła dla pani książka z Paryża. Zapraszam po odbiór.

Dzwonię do niej celowo po południu, ponieważ wtedy najczęściej udaje mi się ją tutaj zwabić tuż przed zamknięciem. Przychodzi zdyszana, składa parasol i rzuca mi promienne spojrzenie. Na dworze zapada zmrok, rozpraszany mlecznym światłem odbijających się w kałużach latarni. Jesteśmy sami, te minuty są dla mnie bezcenne. Kiedy przekazuję jej nowiutką, lśniącą książkę, zamówioną specjalnie dla niej, zdarza się, że przez chwilę nasze dłonie się dotykają. Wyczuwam delikatną różnicę temperatur: jej palce są długie, chłodnawe. Moje dłonie często się pocą, co wprawia mnie w zakłopotanie.

Wąskie usta Marianny rozchylają się w uśmiechu.

– Poproszę o moją książkę.

– A tak, oczywiście – spuszczam głowę, znowu się zagapiłem, zapatrzony na delikatną siateczkę zmarszczek pod dyskretnie umalowanym okiem. Moje palce zacisnęły się na grzbiecie książki, jej lewa dłoń (Marianna jest leworęczna, jak wszyscy inteligentni ludzie) nie wywiera najmniejszej presji. Uśmiech znika z jej pięknej twarzy. Książka przechodzi z rąk do rąk, wiem, że tam, po drugiej stronie, będzie absolutnie bezpieczna. Wyobrażam sobie, że trafi na pięknie oświetloną półkę, na nocny stolik z lampką o miłym, różowawym kloszu. Będzie miała elegancką zakładkę i cudowne towarzystwo.

Musiałem się zaczerwienić, zrobiło mi się gorąco, chrząkam z zakłopotaniem, wystukując kilka cyfr na kasie.

– Dwadzieścia osiem. Bardzo proszę. Czy coś jeszcze?

– Nie, dziękuję. Na razie mam co czytać. Wpadnę pod koniec miesiąca. Jeszcze raz dziękuję za pomoc w znalezieniu tej monografii. To rzadka pozycja.

– Nie ma za co, służę. Do usług, chciałem powiedzieć. Czego się nie robi dla starych, to znaczy stałych klientów – mówię szybko, jąkam się jak idiota, chcę zabrzmieć lekko, przedsiębiorczo, chcę jej dać pewność, że zawsze może na mnie liczyć. Ale ona zerka z bolesną wyrozumiałością, zna mnie na wylot i wie, że jestem tylko sługą książek, jej nadwornym dostawcą, ćmą, podstarzałym paziem królowej o wątłych, niezdolnych do lotu skrzydłach.

Patrzy na mnie wciąż rozbawiona, po czym sięga do kieszeni. Kręci zakłopotana głową, chyba nie może znaleźć pieniędzy. Uśmiecha się przepraszająco i wyciąga na ladę rozmaite przedmioty: telefon komórkowy, małą srebrną kosmetyczkę, grzebień, notes, jakieś dokumenty w plastikowej teczce. Trochę zdenerwowana potrząsa odwróconą torbą, mając nadzieję, że zagubiony przedmiot utkwił gdzieś w środku.

– Bardzo pana przepraszam. Nie wiem, jak to możliwe, ale nie mogę teraz zapłacić. Musiałam przez telefon przedyktować numer mojej karty kredytowej i chyba po prostu zapomniałam włożyć portmonetkę z powrotem do torby. Przyjdę po książkę w poniedziałek.

– Ależ nie ma sprawy, proszę zabrać książkę już dzisiaj. Pieniądze poczekają, to znaczy ja... ja sobie poczekam na pieniądze.

– Jest pan pewien? – Marianna unosi słodko delikatnie zarysowane brwi. Chciałbym ich dotknąć, sprawdzić, czy są tak miękkie, jak to sobie wyobrażam, ale wiem, że nigdy tego nie zrobię. – W takim razie bardzo dziękuję i przepraszam za kłopot. Do widzenia!

Marianna porządkuje torebkę, rozgląda się jeszcze chwilę po księgarni, jakby sprawdzając, czy niczego nie zapomniała. Pomagam jej w tym, ogarniając wzrokiem wszystkie półki. Bardzo bym chciał, żeby gdzieś pod regałem leżała maleńka skórzana rękawiczka, którą mógłbym jej podać i otrzymać w zamian jeden z jej uśmiechów. Niestety nic takiego się nie zdarza. Marianna rozkłada kolorowy parasol i wychodzi, postukując pantoflami na niezbyt wysokich obcasach. Bardzo dobrze znam rytm jej kroków. Leciutko utyka. Myśli, że nikt tego nie zauważa, ale ja wiem, że to oznacza ból, który w odległej przeszłości naznaczył jej chód. Kiedy była młodą kobietą, poruszała się inaczej, pamiętam doskonale. Wtedy różnica wieku między nami wydawała się przerażająca. Nie mogłem sobie wyobrazić, że to się zmieni. Później straciłem ją z oczu na wiele lat i odzyskałem już utykającą. Notuję pospiesznie godzinę: siedemnasta pięćdziesiąt jeden.

Zamykam oczy. Wdech i wydech. Słabnący zapach dobrze mi znanych perfum. Dzień się kończy, pora zamknąć księgarnię, zgasić światło, przeliczyć pieniądze w kasie, zamknąć zeszyt, uporządkować długopisy i ołówki, włączyć na chwilę odkurzacz. Specjalną miotełką ogarniam ułożone równiutko na półkach grzbiety. Staram się utrzymywać tu porządek: usuwam kurz, który męczy moje drogie książki, podrażnia ich delikatne drogi oddechowe, poszarza ich pergaminową skórę.

Wspinam się na górę po krętych schodkach, prowadzących do sypialni i mikroskopijnej kuchni. Więcej do szczęścia mi nie potrzeba, mieszkam skromnie, moje wielkie królestwo rozciąga się pod podłogą.

Budzę się o siódmej. Bicie dzwonów przypomina mi o tym, że jest niedziela. Przez chwilę wsłuchuję się w ten obcy dźwięk, którego nie słyszałem od lat. Niedzielne poranki w Polsce wypełniała symfonia dzwonów. Tutaj w Amsterdamie jest zupełnie inaczej. Donośny dźwięk jakimś cudem przedostaje się do mojej sypialni. Może umarłem i jestem w niebie, tuż ponad Warszawą? Albo w Kazimierzu u ciotki, tuż pod klasztorem reformatów, gdzie dzwony biły bezustannie, przypominając mi o tym, jak grzeszne są moje dziecięce psoty i jak wszędobylski jest małomiasteczkowy Bóg. Otwieram zdumione oczy, które natychmiast odkrywają tajemnicę: to mój nowy budzik, prezent od siostry, z siedmioma różnymi sygnałami dźwiękowymi, na każdy dzień tygodnia.

Niedziela, dzień Pański. W kościele nie byłem już chyba z dziesięć lat. Blisko mam do Oude Kerk, Starego Kościoła, oddalonego o niecały kilometr, zagubionego w samym centrum dzielnicy czerwonych latarni. Pochowana w świątyni żona Rembrandta pewnie nie czuje się dobrze w tej okolicy. Rembrandtowie bardzo lubili ten kościół, sam mistrz przychodził tam kilka razy w tygodniu, tam ochrzcił syna i tam pochował żonę przedwcześnie zmarłą na gruźlicę. Co roku na początku marca słońce wpada do przybytku pod takim kątem, że na chwilkę rozświetla jej grób. Dziś do Starego Kościoła ciągną przede wszystkim turyści, wiernych jest coraz mniej, a prawdziwych pielgrzymów nie ma już wcale. A przecież przez setki lat ciągnęli tutaj wiedzeni żądzą sensacji, historią religijnego cudu, który wydarzył się prawie siedemset lat temu, jeszcze zanim reformacja wymiotła stąd katolickie zamiłowanie do zjawisk nadprzyrodzonych. Do umierającego kupca z Kalverstraat przyszedł z sakramentami ksiądz. Spierzchnięte usta połknęły chciwie białą hostię, jakby to była aspiryna. I wtedy właśnie stało się coś dziwnego: umierający po przyjęciu komunii zwymiotował, co oznaczało, że zapewne jest sługą szatana i powinien spłonąć na stosie. Ksiądz wrzucił splugawioną hostię w ogień, chciał ją zniszczyć, bo przecież dotknęła nieczystego, ale ta nie spłonęła. Gdy zdumiony kapłan wyjmował ją z płomieni, była chłodna. Cud i znak boski. Zaraz po tym wydarzeniu do kościoła, gdzie przechowywano cudowną hostię, zaczęły ściągać tysiące pielgrzymów z całej Europy.

Dziś przyjeżdża się do tego miasta po biały proszek i halucynacje z prawdziwego zdarzenia. Legendy mało kogo już interesują, chyba że w wersji do szybkiej konsumpcji. Turyści zaglądają do mojej księgarni i proszą o przewodniki po Amsterdamie albo o coś do poczytania z miastem w tle, Irvinga na przykład, na co ja konsekwentnie odpowiadam, że Scripta to księgarnia specjalistyczna, wyłącznie z literaturą wschodnioeuropejską i klasyczną. Oferuję książki z różnych krajów, w językach, które nie są powszechnie znane: albańskim, rumuńskim, ukraińskim i oczywiście polskim. Nie wspominam im, że dla stałych klientów jestem w stanie zamówić każdą książkę, choćby i Irvinga. Turyści patrzą na mnie zdziwieni, przepraszają, czasami zerkają pobieżnie na księgozbiór. Wiem, że działam na przekór prawom rynku, popyt dziś jest inny niż moja podaż. Ale nie będę się tłumaczył z mojego wyboru – wystarczy, że księgowy co kwartał mnie zadręcza. Grozi mi, że niedługo straci cierpliwość, że mnie zostawi, jeśli nie zacznę bardziej dbać o przychody.

Niedziela, bezużyteczny dzień odpoczynku i uświęcenia, dzień bez celu, bez dźwięku otwieranej kasy. Dzień przymusowego spaceru do parku. Lekarz zalecił mi regularne przechadzki, bo cierpię na cukrzycę i muszę kontrolować wagę.

– Trzeba więcej czasu spędzać na świeżym powietrzu, a nie siedzieć ciągle w kurzu. Spacery, spacery i dieta, panie Wiktorze.

Mój lekarz (nosi plebejskie nazwisko Krempa, jest jednym z niewielu polskich lekarzy w Amsterdamie) to lekko otyły, śniady brunet o wyglądzie i intelekcie Sancho Pansy. Traktuje mnie jak nieszkodliwego wariata, myśli, że mam nierówno pod sufitem. Patrzy na mnie z niesmakiem, nie potrafi ukryć dezaprobaty, kiedy pokazuję mu ślady egzemy.

– Jak pan się odżywia, panie Krzesim? Mówiłem, żeby nie jeść tylu konserw. Gotowane mięso, świeże warzywa, nie za dużo nabiału, który może wzmagać alergię. A pan: rano ciągle mleko i jajka, w południe mielonka, wieczorem znowu jakieś puszki. Zaraz przepiszemy maść, niech pan smaruje zmienione miejsca trzy razy dziennie. I pamiętać o spacerach!

No więc dobrze, niech mu będzie, pójdę do Vondelparku. Księgarnia jest zamknięta, prawo boskie, choć pozbawione wyłączności przez obecny rząd, i stara legenda o stworzeniu świata zakazują mi dziś pracy. Wchodzę do parku przez bramę od strony południowej, czuję wilgotny zapach stawu, krzykliwe dzieci łapią wodne żyjątka do słoików.

Na skropionych mżawką ławkach przesiadują młode pary, wczepione w siebie ustami, pod płaszczem, lgnące do kawałka ukrytego gdzieś przed zimnem ciała. Odwracam głowę, nie chcę usłyszeć ich przyspieszonych, zakochanych w sobie oddechów, mdli mnie od bezceremonialności pozbawionej piękna, zaklejonej zwykłą gumą do żucia.

Pod moim płaszczem ukryłem książkę, moją tajemnicę, którą podpatrzyłem u Marianny i zamówiłem egzemplarz również dla siebie: Les vieux de Montaigne aux premières retraites – Historię starości. Od Montaigne’a do pierwszych emerytur. Opadam na ławkę. Oczywiście jest mokra – kiedy wstanę, żeby wrócić do domu, będę miał wstydliwą plamę na siedzeniu. Przesycone wilgocią zimno listopada daje mi się we znaki, nie chciałbym się nabawić kataru. Mógłbym się schronić w herbaciarni Blauwe Theehuis, ale nie wziąłem pieniędzy. Z rozkoszą myślę o moim wygodnym fotelu, chroniącym od uciążliwości jesieni. Mam taki piękny widok z okna, nie potrzebuję spacerów.

– Wciąż mieszka pan nad księgarnią? – spytała kilka miesięcy temu Marianna. – Szczęściarz z pana. To fantastyczna okolica. Też bym się tu chętnie przeprowadziła.

Powinienem był wtedy coś powiedzieć, coś zaproponować, czy ja wiem? Taka okazja, taka miła rozmowa. A ja popatrzyłem tylko na tę jej bladą, wspaniałą twarz i uśmiechnąłem się jak dureń, który boi się odezwać w towarzystwie.

Załóżmy, że Marianna jeszcze raz poruszy ten sam temat. Szanse są niewielkie, ale jeśli się tak zdarzy, czy wiedziałbym dziś, jak mam zareagować?

– Szczęściarz z pana. To wspaniała okolica. Też bym się tu chętnie przeprowadziła.

– Pani Marianno, ależ zapraszam, niech pani się tu przeprowadzi, będzie weselej...

Boże, co za głupek ze mnie. Będzie weselej?! No nie, tak nie wolno się odzywać do takiej kobiety jak ona. Może raczej powinienem był powiedzieć głębokim głosem:

– Pani Marianno, jestem przekonany, że miejsce, w którym pani obecnie mieszka, jest jeszcze piękniejsze. Bo to pani je ozdabia.

Oczywiście nie miałbym tyle śmiałości. Brzmi całkiem ładnie, ale za nic w świecie nie odważyłbym się tak do niej odezwać. Może zaszokowałbym ją nagłą zmianą tonu, zmysłowością w koślawej formie, w zasadzie w ogóle bez formy. Pewnie zraziłbym ją do siebie i przestałaby przychodzić do księgarni. Lepiej już siedzieć cicho i nic nie mówić. Przestać posyłać głupawe uśmiechy. Nawet moja własna matka, kiedy jeszcze żyła, mawiała:

– Synku, nie śmiej się tak. Wykrzywiasz twarz. Mężczyzna musi być poważny. Popatrz na ojca!

Wisiał nad pianinem. Czarno-biały. Dostojny. Wprost z zakładu fotograficznego Wójtowicza. Rok 1944, kilka miesięcy przed powstaniem, tuż przed moim poczęciem, kiedy powaga była w tym domu czymś naturalnym. Dyskretny wąsik, chłodne spojrzenie, zacięte, bezkompromisowe usta. Ojciec był inżynierem, specjalistą od budowy mostów.

– Genialny matematyk! – odzywała się zawsze babcia, gdy wspominaliśmy jego śmierć. – Genialny był z matematyki.

A ja nie miałem talentu do liczb. Ani jego ciemnego zarostu, tego statecznego wąsika, ani wystarczająco chłodnego spojrzenia.

– Wiktuś jest chorowity – tłumaczyła się babci mama, kiedy pokazywaliśmy moje nie najlepsze świadectwa.

– Czwórka z polskiego, chociaż tyle...

– Mamo, Wiktor dużo opuszcza, wiesz przecież, że ciągle kaszle. A potem robią się zaległości.

Babcia mruczała coś pod nosem, zdejmowała z namaszczeniem okulary i wyciągała banknot z drewnianej szkatuły.

– Niech mu już będzie! Ale w przyszłym roku ma się podciągnąć z rachunków. Matematyka jest królową nauk.

Ileż razy ja to słyszałem, mój Boże. Przemnożyłem to sobie przez sto, podzieliłem na pół, odwróciłem kolejność działań, dodawałem sobie odwagi, wszystko na nic. Zawsze wychodziło trzy minus. Odkąd pamiętam, ciągnęło mnie do książek, zamykałem się na strychu naszego mieszkania, gdzie trzymaliśmy przedwojenne wydania klasyków. Właściwie tylko literatura mnie interesowała. Nie miałem głowy do sportu, nudziła mnie przyroda. Łaciny nauczyłem się po to, by poznawać Owidiusza. Uwielbiam Tristia. Kiedy czytam te misterne wersety, nie czuję się głupi ani niepoważny. Myślę, że tylko wtedy moja twarz przybiera wyraz w miarę wytężonej koncentracji, tylko wtedy mam głos i liczę się sam ze sobą. Kontakt z doskonałością utrwaloną na papierze sprawia mi mniej trudności. Żywa, chodząca doskonałość na niezbyt wysokich obcasach jest dla mnie nieosiągalna.

Wracam do domu, zamykam za sobą drzwi, odgradzając się od wilgotnego, niepotrzebnego mi już świeżego powietrza. Mój wzrok wędruje w stronę fotela: wysokiego, zielonkawego, obitego szykownym kiedyś aksamitem. Jest wciąż tak samo wygodny jak pół wieku temu, gdy siadałem w nim z matką, zasłuchany w baśnie Andersena. W tym fotelu zbieram siły na nowy dzień, na kolejny tydzień, jedną pięćdziesiątą roku, jedną szóstą, która mi jeszcze została do końca. Po drugiej stronie ulicy jakichś dwóch mężczyzn zawiesza na kamienicy naprzeciwko krzykliwy napis te koop, na sprzedaż. Przez chwilę mam wrażenie, że śnię, że to nie może być prawda. Dokładnie dziś, w niedzielę, w dzień mojej rozbudzonej na nowo nadziei, wyrasta mi przed oczami tabliczka „na sprzedaż”. Wzdycham ciężko. To zbyt piękne, by mogło być prawdziwe. Karcę się w myślach za wizję Marianny w oknach naprzeciwko mnie, machającej mi co rano z pięterka. Zaciągam zasłony.

Z Amsterdamu powoli wyjeżdżali turyści, zostawiając miastu wielkie plastikowe worki na śmieci, wypełnione śladami weekendowych przyjemności. Krople deszczu wpadają bezgłośnie do kanałów, niosących przed siebie wodę i brud.

Eva. 7 stycznia 2016

Inspektor Eva Paelinck pociągnęła nosem i choć jeszcze nie otworzyła oczu, już wiedziała, że znowu dopadła ją alergia: kara za niezdrowe jedzenie i zanieczyszczenie środowiska, połączona z genetycznymi przewinieniami przodków – dziś już pewnie nie do wyśledzenia. Trzeba będzie pójść do apteki po zyrtec i krople do nosa, a potem w całym mieszkaniu poustawiać papierowe pudełka z chusteczkami higienicznymi z Alberta Heijna, czterowarstwowymi i miękkimi, o delikatnym zapachu mięty. Dziś znowu spóźni się do pracy. Nie chciała, żeby koledzy zadawali jej pozornie życzliwe pytania, czy wszystko w porządku, czy aby się nie przeziębiła – pytania, które przerodzą się w troskliwą podejrzliwość w stylu: „czy to po wczorajszej akcji?”, żeby zakończyć się tak zwaną dobrą radą: „może po prostu weźmiesz sobie dzisiaj dzień wolny?”. Jej pozycja w pracy nie była zbyt mocna, a przygotowywana reorganizacja amsterdamskiej policji mogła wszystko jeszcze bardziej pogorszyć.

Szef Evy, pięćdziesięciodwuletni Bernard Verspoor, nie bardzo się przejmował jej osiągnięciami, zostawiał ją samej sobie, co nie byłoby takie złe, gdyby Eva miała się naprawdę czym pochwalić. Niestety w ostatnich miesiącach nie zrobiła niczego, co zasługiwałoby na wyróżnienie. W oczach kolegów była tak zwaną excuus-Truus, kobietą zatrudnioną i utrzymywaną na stanowisku tylko ze względu na płeć i dla dobra poprawnościowych statystyk. Eva wiedziała, że jeżeli w najbliższym czasie się nie wykaże, to po reorganizacji utraci swoją autonomię i stanie się częścią większego zespołu, gdzie trzeba będzie wykonywać czarną robotę. Na poprawę notowań pozostawało zaledwie kilka tygodni. Korzystała ze względnej wolności, bo kierownictwo było za bardzo pochłonięte reorganizacją, żeby ją kontrolować. Chaos panujący obecnie na komendzie postanowiła wykorzystać do prowadzenia nieszablonowego dochodzenia, być może ostatniego w jej karierze. Dlatego właśnie nie miała czasu na złe samopoczucie. Wiedziała aż za dobrze, że w tej firmie każda przypadłość – może z wyjątkiem kaca – jest uznawana za słabość.

Znała dobrze swój organizm i potrafiła sobie poradzić z prostymi dolegliwościami. We wczesnej młodości chciała być lekarzem, ale oblała egzamin z anatomii. Uznała wynik za niesprawiedliwy, bo ta dziedzina bardzo ją interesowała. Naprawdę przygotowała się wtedy starannie do testu. To był po prostu pech. Pech, który zadecydował, że jej życie potoczyło się zupełnie innym torem. Wszystko zaczęło się od tego, że jako nastolatka zobaczyła na wycieczce do Hagi obraz Rembrandta, na którym grupa zafascynowanych mężczyzn śledzi chirurgiczne cięcia na martwym organizmie. Ścięgna lewej dłoni nieboszczyka wydają się wciąż żywe. Ma się wrażenie, że manipulujący w nich doktor zadaje pacjentowi ból, jednak twarz leżącego emanuje spokojem. Jego bladość jest bladością ciała, które właśnie opuścił duch. Wiele lat później Eva przeczytała książkę o Lekcji anatomii i dowiedziała się, że ów martwy mężczyzna to Aris Kindt, kryminalista, którego sąd skazał na powieszenie, a mistrz ceremonii nazywał się doktor Tulp. Zwłoki skazanych były kiedyś często wykorzystywane w zbiorowych anatomicznych pokazach, spektaklach dla ciekawskich mas. Pomyślała, że też chciałaby rozbierać ciała na organy i zaglądać do wnętrza organizmu, stać się kimś na wzór doktora Tulpa. Niezdany egzamin przekreślił te plany: ku wielkiemu rozczarowaniu rodziców Eva straciła motywację do studiowania medycyny.

Odkrywanie tego, co chciałaby robić w życiu, zajęło jej trochę dłużej niż rówieśnikom. Rozważała historię sztuki, ale rodzice odradzili jej ten wybór, argumentując, że trzeba mieć konkretny fach w ręku. W końcu stwierdziła, że skoro nie może być doktorem Tulpem, to zostanie tym, kto rozpracowuje kryminalistów. Pod wpływem chłopaka, w którym akurat była zakochana, wstąpiła do szkoły policyjnej, co na jakiś czas spowodowało, że rodzina zupełnie się na nią obraziła.

Wiele razy słyszała, że nie wygląda na policjantkę: była przy kości, miała spory biust, zabawny dołeczek w prawym policzku i rude kręcone włosy. Bardziej niż do munduru pasowałaby do zdjęcia w reklamie dobrej restauracji, alternatywnego przedszkola lub sklepu vintage. Jednak czasami jej wygląd przydawał się w pracy. Potrafiła szybko zdobyć zaufanie ludzi, po cywilnemu pozyskiwała sporo cennych informacji.

Jej życie osobiste nie przedstawiało się imponująco. Nie miała zbyt wielu przyjaciół, nie udzielała się w stowarzyszeniach ani klubach sportowych. W nielicznych wolnych chwilach przesiadywała w muzeach. Lubiła czytać biografie artystów. Picasso, Rothko, starzy mistrzowie flamandzcy, no i oczywiście Rembrandt. Na Lekcję anatomii nadal mogła patrzeć godzinami. Przeprowadziła nawet małe śledztwo, żeby ustalić, czy ów doktor Tulp – Tulipan – naprawdę istniał. Odkryła, że lekarz z obrazu nazywał się Claes Pieterszoon i był niezbyt lubianym mieszkańcem Amsterdamu. Zadufany w sobie, chciwy i opryskliwy dla własnej żony. Legendarne nazwisko przybrał na fali fascynacji cebulkami tulipanów, będącymi w pierwszej połowie siedemnastego wieku kosztownym cackiem z importu. Kwiaty kupowano masowo dla ich nasyconych kolorów i charakterystycznej strzelistej korony, stały się one najmodniejszym gadżetem ówczesnego mieszczaństwa. Cebulki osiągnęły zawrotne ceny, zyski spływały do kasy producentów i spekulantów, ale w pewnym momencie rynek się załamał i sadzonki można było kupić za grosze. Próżny doktor Tulp stał się nagle właścicielem nazwiska, które kojarzyło się z ekonomiczną bańką mydlaną i oszustwem. Było jednak za późno na kolejną zmianę. Nikt nie znał Pieterszoona, a do Tulpa ustawiały się kolejki. Powrót do dawnego nazwiska oznaczałby utratę części klienteli oraz podważenie wiarygodności. Tabliczka na drzwiach gabinetu pozostała niezmieniona.

Historia genialnego anatoma potwierdzała przekonanie Evy o tym, że w medycznym światku zawsze było trudno o uczciwość. Po oblanym teście profesor anatomii, który miał na nią oko, obiecał jej w niedwuznaczny sposób, że dostanie drugą szansę. Nie poszła z nim jednak do łóżka. I została skreślona z listy studentów. O policjantach też nie miała najlepszego zdania. Zwłaszcza po tym, jak Henk, kolega z pracy, z którym przez parę miesięcy coś ją łączyło, nagle od niej odszedł. Zostawił ją dla śniadej, długonogiej studentki medycyny.

Martwe ciała nadal zdumiewały Evę, nigdy nie czuła obrzydzenia do zwłok. Nieliczne osiągnięcia w pracy zawdzięczała właśnie dobrej znajomości ludzkiego ciała i zachodzących w nim procesów. Trzy lata temu odkryła na przykład, że dwa samobójstwa kobiet w Diemen i Uithoorn wcale nie były samobójstwami, choć laboratorium niczego podejrzanego nie wykryło. Obie cierpiały na cukrzycę i ślady insuliny we krwi nie zdziwiły ekipy prowadzącej śledztwo. To właśnie choroba sprawiła, że kobiety popadły w depresję i targnęły się na własne życie. Evie udało się ustalić, że zmarłe uczęszczały do tej samej grupy terapeutycznej, prowadzonej przez niejakiego Dicka Dorresteyna. Idąc po nitce do kłębka, udowodniła, że terapeuta utrzymywał bliskie kontakty z wieloma kobietami ze swojej grupy i że proponował tym bogatszym prywatne, kosztowne sesje w Hiszpanii. Słońce i kąpiele w Morzu Śródziemnym miały wspomagać leczenie, nie mówiąc o intymnych sesjach w sypialni.

Kobiety z Diemen i Uithoorn były właśnie takimi zamożnymi pacjentkami regularnie podróżującymi z Dickiem do ciepłych krajów. W pewnym momencie jedna z nich, była dziennikarka, odkryła, że terapeuta jeździ za granicę również z innymi podopiecznymi, i zagroziła, że go zdemaskuje w gazecie. Dick przeraził się utraty twarzy, co wiązałoby się nieuchronnie nie tylko z utratą licencji, ale i wysokich dochodów, więc zamordował byłą pacjentkę, wstrzykując jej śmiertelną dawkę insuliny, a następnie pozorując samobójstwo. Parę miesięcy później zrobił to samo, bo wydawało mu się, że kobieta z Diemen również poznała jego tajemnicę. Groźny morderca został ujęty właśnie dzięki wiedzy Evy. Przeanalizowała dokładnie podcięcie żył u byłej dziennikarki i stwierdziła z pewnością godną Nicolasa Tulpa, że kierunek cięcia na prawym nadgarstku jest identyczny z tym na lewej ręce, co sugerowałoby, że oba nacięcia wykonała jedna, sprawna lewa dłoń. Dziennikarka była praworęczna. Eva zapamiętała, że kiedy Dick dawał jej swoją wizytówkę, zapisał na niej numer komórki lewą ręką. Reszta dochodzenia potoczyła się błyskawicznie. Pamięta, jak po zamknięciu sprawy Dorresteyna szef zaprosił ją na piwo do Lake Pubu, w tamtych czasach ulubionej knajpy policjantów w centrum Amsterdamu. I chociaż koledzy po paru piwach nie mogli się powstrzymać przed uwagami typu „mundur najlepiej prezentuje się na kobiecej piersi” albo „rude dziewczyny mają zawsze powodzenie”, to mimo wszystko czuła się wyróżniona i doceniona.

Eva Paelinck zainteresowała się śmiercią Jana Vissera, kiedy usłyszała, że w czasie sekcji zwłok wykryto niewielkie ilości insuliny we krwi. W raporcie zapisano „śladowe”, więc niewzbudzające podejrzeń u innych śledczych. Evie właśnie ta mikroskopijna dawka wyostrzyła węch. Nie znaleziono śladów ukłucia, więc uznano, że owe śladowe ilości są wynikiem metabolizmu, a nie ewentualnego zastrzyku, jak w przypadku kobiet z grupy terapeutycznej. Jan zmarł na atak serca, był mężczyzną w wieku, w którym zawały często się zdarzają. Jego lekarz domowy kierował go już od lat na badania kardiologiczne, ale Jan się opierał. Młody lekarz, który wypisywał Visserowi akt zgonu, nawet przez chwilę nie wątpił, że to natuurlijke dood, śmierć naturalna. Evie udało się wszcząć dochodzenie – jakoś ubłagała swojego szefa, zbyt zajętego reorganizacją, by pozwolił jej pogrzebać przy sprawie. Zyskała dwa tygodnie na śledztwo, w które od początku nikt właściwie nie wierzył.

Czasu miała niewiele, alergia odezwała się w bardzo nieodpowiednim momencie. Miała przed sobą mnóstwo pracy: chciała przestudiować kontakty Vissera z klientami i zrekonstruować ostatnie dwadzieścia cztery godziny jego życia.

Wczorajsza rewizja w pracowni przyniosła kilka interesujących znaków zapytania. W ostatnich miesiącach w terminarzu zmarłego powracały często inicjały: A.C. oraz D.M. Trzeba będzie ustalić, co to za osoby. Zaskakujące było również to, że na środku pomieszczenia zamkniętego na klucz rosło drzewo. Eva nie bardzo wiedziała, co to za roślina, a nie mieli czasu ani budżetu na wynajęcie eksperta. Drzewo było zasadzone w ziemi, korzenie sięgały sutereny. Dom Vissera, jak wiele kamienic w tej części Amsterdamu, został zbudowany w siedemnastym wieku i służył zapewne w przeszłości jakiemuś kupcowi za spichlerz. Wzniesiony na bagnach, jak całe to miasto, opierał się na kilkuset drewnianych palach importowanych ze Skandynawii. Pale te, wbite na dwa metry w błotniste podłoże, służyły już prawie czterysta lat za fundament trzypiętrowej kamienicy. Kiedy ktoś zamierzał taki stary dom kupić, musiał cierpliwie czekać na tak zwane pomiary zapadania się budynku. Istniały milimetrowe normy rocznego grzęźnięcia pali, które nie oznaczały większego ryzyka dla kupującego. Jeśli kamienica zapadała się nawet o odrobinę więcej, mogło to grozić znacznymi krzywiznami i innymi problemami konstrukcyjnymi. Mieszkańcy domów w najstarszej części Amsterdamu byli z reguły bardzo ostrożni w pracach remontowych, które naruszałyby choć nieznacznie dawną strukturę. Żeby zasadzić swoje drzewo, Jan musiał zasypać niemal całą suterenę ziemią, wyciąć dziurę w podłodze łączącą dwa poziomy i... czekać. Bardzo długo czekać. Może po prostu wyjątkowo kochał drzewa, a jak wiadomo, w centrum Amsterdamu nie ma wielu gatunków roślin.

Sprawa tej dziwnej hodowli wydała się Evie podejrzana. Dlaczego zamykał gabinet na klucz? Sprzątaczka Vissera, osoba, która notabene znalazła jego ciało i krzykiem zaalarmowała sąsiadów, nigdy nie wchodziła do gabinetu i nie wiedziała, co się tam znajduje. Owszem, zauważyła, że w sąsiednich pomieszczeniach trafiały się od czasu do czasu ślady ziemi. Trociny, kurz, resztki farby, kleju i lakieru – to były jej cotygodniowe znaleziska w pracowni. Nic nadzwyczajnego, jeśli się sprząta u restauratora mebli. Bardzo dużo czasu zajmowało odkurzanie ogromnej biblioteki. O książki Jan Visser bardzo dbał. Miał ich rzeczywiście mnóstwo. Łacina. Osiemnasty wiek. Książka po francusku, wydana w Paryżu w 1870 roku. Dużo starodruków. Dziewiętnastowieczny atlas anatomiczny po niderlandzku, który od razu rzucił jej się w oczy. Przekartkowała książkę z ciekawością i omal nie przegapiła najważniejszego – okrągłej pieczęci antykwarycznej: „SCRIPTA. W. Krzesim. Singel 367/69, Amsterdam”. Tę samą pieczęć znalazła w dwunastu innych starodrukach oraz kilku nowszych książkach. Przejrzała z zaciekawieniem jedną z nich: Historię starości, pełną ołówkowych podkreśleń. Zrobiło się już późno i Eva wiedziała, że wizytę w księgarni złoży dopiero następnego dnia. Wieczorem zajrzała tylko na przestarzałą stronę internetową antykwariatu, która przypominała raczej elektroniczny pamiętnik hobbysty niż witrynę oferującą coś na sprzedaż.

Zyrtec zaczął działać. Eva wypiła szklankę musujących witamin, kupionych jeszcze przez Henka. Fiolka była już prawie pusta. Wykręciła numer do szefa i poinformowała go, że w firmie pojawi się dopiero po jedenastej. Najpierw musiała wpaść do wiekowej, zatęchłej, pełnej dziwnych starodruków księgarni. Tej samej, w której za życia zaopatrywał się Jan Visser.

Poczuła wibrowanie nowego telefonu komórkowego, na który wydała majątek. Na zakup namówił ją przystojny młody sprzedawca w sklepie na Swindenstraat. Zapewniał, że po zakupie jej życie się odmieni, bo aparat będzie jej najlepszym towarzyszem: niezawodnym, pomocnym w trudnych sytuacjach, a do tego świetnie się prezentującym i wzbudzającym zazdrość znajomych. Spojrzała z rozbawieniem na tego chłopaka w eleganckim salonie sprzedaży, który naprawdę znał się na swojej pracy. Po zakończonej demonstracji zamilkł i przyglądał się Evie z udawanym zaciekawieniem. W myślach już przyjmował jej kartę kredytową, wyciągał z drukarki fakturę, podbijał gwarancję. Kiedy wreszcie się odezwała i potwierdziła, że kupuje ten właśnie najdroższy model, uniósł w zachwycie ciemne brwi i pogratulował jej świetnej decyzji.

Amsterdamska policja zapewniała im dość prymitywne urządzenia starej daty, których jedyną zaletą było to, że bateria starczała na długo. Szef nie miał przekonania do nowinek technicznych. Uważał, że telefon służy do telefonowania, a nie na przykład do robienia zdjęć bądź szukania czegoś w internecie. Eva wielokrotnie żałowała, że nie miała przy sobie aparatu, którym natychmiast mogłaby coś sfotografować. Niekoniecznie materiał dowodowy, od tego mieli w policji specjalistów, ale po prostu coś drobnego, co rzuciło jej się w oczy: jadłospis, kształt ławki w parku, wygięcie kosza na śmieci. Te pozornie nieważne detale przypominały jej o toku własnych myśli, były jak niewidzialne dla innych drogowskazy. Kiedyś czytała, że podróżujące po Europie Wschodniej tabory Romów zostawiały sobie „śpery”, znaki na rozstajach dróg niewidoczne dla „gadziów”, czytelne jedynie dla swoich. To mogła być stara miotła zawieszona na konarze drzewa albo oparty o słup kij. Tylko wtajemniczeni wiedzieli, że to cenny drogowskaz, mówiący, w którą stronę mają podążać. Eva Paelinck chciała rejestrować wszelkie potencjalne „śpery”, które ofiara bądź sprawca pozostawili na plaats delict. Niektóre miejsca zbrodni są jałowe i wyprane ze znaczeń. Czasami zło wydarza się po prostu w bardzo korzystnych dla siebie warunkach: w ułamku sekundy, bez krwotoku, bez odcisków palców. Bywa jednak, że to właśnie pozornie błahe przedmioty, ta martwa natura z dekoracji całego zajścia, mają w sobie siłę świadka.

Wibrujący telefon oznaczał nową wiadomość. Pochodziła od Petera Maesa, freelancera związanego z kilkoma tytułami gazet i blogów, między innymi z bezpłatną popołudniówką „Zone”. Peter zajmował się zarówno kulturą, sportem, jak i rubryką z nekrologami. Poznała go kilka miesięcy wcześniej na wystawie w Muzeum Fotografii. Stali koło siebie i podziwiali portrety spracowanych rybaków autorstwa flamandzkiego fotografa, Stephana Vanfleterena. To była jedna z tych wolnych niedziel, kiedy Eva włóczyła się po mieście, szukając po knajpach znajomych. Ktoś ją namówił na tę wystawę, więc poszła z braku innych pomysłów. Peter był od niej kilka lat starszy i na pierwszy rzut oka raczej atrakcyjny. Miał niesamowite, jasnozielone oczy, które zapowiadały coś niepokojącego. Zaprosił ją na kawę, a potem do siebie do mieszkania. Zgodziła się, tego dnia, jak w większość niedziel, nie miała żadnych planów. Nie chciała wracać do domu. W pewnym sensie miała nadzieję, że właśnie coś takiego jej się przydarzy. Sama nie zaczęłaby tej znajomości, ale cieszyło ją, że spędzi czas z kimś, komu najwyraźniej przypadła do gustu. Była ciekawa, co kryje się za wzrokiem Petera, przywodzącym na myśl górskie źródełka w Pirenejach, w które wskakiwała jako instruktorka Nederlandse Canyoning Bond. Uwielbiała lodowaty chłód na rozpalonym wspinaczką ciele. Już sam odcień tej górskiej wody, czysty, obiecujący głębię, wprawiał ją w zachwyt. Spoglądała w oczy Petera i podziwiała niemal ten sam orzeźwiający chłód. Kładła się w jego ramionach, a on całował ją powoli, ześlizgiwał się po szyi w kierunku piersi bez najmniejszej zachłanności, opanowany jak jego spojrzenie. Kiedy w nią wszedł po raz pierwszy, poczuła ciepły ból, górskie źródełko stało się gejzerem, pieniącą głębią wypluwającą żar z wnętrza ziemi. Było dokładnie tak, jak sobie to wyobrażała. Prawdziwa wyprawa w nieznane, z której nie chce się wracać do domu.

Kiedy Eva zaczęła romans z Henkiem, powiedziała Peterowi, że nie będzie już do niego przychodzić. Umówili się na małe pożegnanie. Obejrzeli razem wystawę fotografii jakiejś Koreanki. Pocałował ją w czoło i życzył szczęścia. Zadzwoniła do niego po trzech miesiącach, kiedy było już po wszystkim. Nie wydawał się zaskoczony. Prosiła o spotkanie w niedzielę, a on od razu się zgodził. Zrozumiał, że znowu jest sama. Poprosił tylko, żeby mu o niczym nie opowiadać. Bez słowa powrócili do niedawnych rytuałów.

Często myślała, że z Peterem byłaby szczęśliwa, może mogliby się nawet razem zestarzeć. Wiedziała jednak, że on tego w ogóle nie bierze pod uwagę. „Interesują mnie niedziele, żadnych dni powszednich” – mawiał, a ona kłamała, że ma takie samo zdanie na ten temat. Friends with benefits, to był ich układ, którego zasady omówili sobie na początku. Jedną z tych reguł było pomaganie sobie w pracy, oczywiście w granicach etyki zawodowej. Wyglądało to zwykle tak, że on wyszukiwał materiały, które dla niej, mimo pracy w policji, były trudno dostępne, bo ich pozyskanie wymagało na przykład zgody prokuratora. Ona z kolei dawała mu wskazówki, gdzie warto się pojawić z aparatem fotograficznym, żeby uchwycić ciekawą policyjną akcję. Peter był mistrzem w wyszukiwaniu informacji i Eva musiała przyznać, że niejeden glina mógłby się od niego wiele nauczyć. Właśnie przysłał jej wiadomość. To była odpowiedź na prośbę, którą wysłała mu rano.

Marianna. 1955–1967

Pamięta dość dobrze zarys czteropiętrowych bloków, wiecznie brudnych, pomazanych farbą, przeglądających się w olbrzymich kałużach. Nierówne płyty chodnikowe utrudniały grę w klasy, a w okoliczne trawniki powbijane były tablice zakazujące dzieciom wstępu na zieleń. Jej kilkuletnie życie toczyło się koło śmietnika, na przekrzywionym trzepaku. Marianna Keller miała jednak mnóstwo koleżanek. To było w zasadzie szczęśliwe dzieciństwo. Tylko oni, rodzice, psuli jej humor. Chciała, żeby byli inni. Tacy jak rodzice Zofii czy Danki. Zwyczajni i uśmiechnięci. Wybaczyłaby ojcu nawet niedzielne pijaństwo, gdyby tylko zechciał się upodobnić do pana Bednarza lub Nowackiego, którzy po mszy szli do Krakusa na wódkę. Rzucali swoim dzieciom drobniaki, za które można było kupić sznur obwarzanków albo kilka lizaków na stoisku przed kościołem. Ci wracający z popijawy mężczyźni mieli w oczach łzy i pragnęli rozgrzeszenia. Ich żony biegły na skróty na kolejne nabożeństwo, udając, że nie zauważają podchmielonych mężów. Wieczorem spotykali się w domu i zasypiali aż do poniedziałku. Rodzice jej koleżanek ciągle szykowali się na wesela, chrzciny, komunie. Szyli odświętne ubrania, znikali gdzieś po wsiach, zaludnionych dalekimi krewnymi. Marianna zostawała wtedy sama przed blokiem i czekała na powrót koleżanek. One przywoziły kawałki weselnych ciast, udka kurczaka, wiśnie zerwane prosto z drzew albo kaszankę, którą Marianna zjadała w tajemnicy przed rodzicami. Nie, z nimi nie mogła sobie pozwolić na szczerość.

Wiecznie im było mało. Zawsze musiała się podwójnie starać. Nieskazitelnie wyglądać, być dziewczynką w białych rajstopkach, najpiękniejszą, najmądrzejszą w klasie. A oni sami wydawali się – już wtedy przychodziło jej to do głowy – dość przeciętni. Po koszmarze wojny, którą cudem przetrwali jako jedyni rodzinni rozbitkowie, na nic szczególnego nie mieli już siły. Pobrali się, chociaż byli ze sobą daleko spokrewnieni. Nie miał kto protestować, że ślub tylko świecki; po krótkiej ceremonii w mroźną lutową sobotę pojechali do Kazimierza na kirkut. Zostali dwa dni w pensjonacie Helena, to była ich jedyna podróż poślubna. Nie skarżyli się na ciężkie czasy, przecież przeżyli. Szli razem przez ten nowy, pełen strachu i nadziei świat, który trzeba było brać garściami, wgryzać się w niego jak w kość. Po drugiej stronie nie istniało nic. Nieżydowscy mieszkańcy ich rodzinnego miasteczka zapomnieli o dawnym sąsiedztwie. Do ich domu wprowadziło się kilka wielodzietnych rodzin, trzęsących się o to, że dawni właściciele wrócą i im wszystko odbiorą.

Na dziecko Kellerowie czekali prawie dziesięć lat. Ciężkie, surowe lata bez uśmiechu, w trakcie których pracowali od ósmej do piętnastej w biurze ostrowieckiej huty. Po południu partyjne zebrania, prelekcje. W soboty od czasu do czasu czyn społeczny, na kolację chleb z białym serem. Kiedy urodziła się ona, Marianna, matka przestała pracować. Czemu ją tak nazwali? Czemu nie na przykład Miriam albo Sara, jak tajemnicze krewne matki, o których opowiadano jej wieczorem? Nie lubiła brzmienia tego podwójnego „nn”, koleżanki przezywały ją „Marianna, tyś jego panna” i wskazywały na upośledzonego Józka, który mieszkał w drewnianym, nadającym się do rozbiórki domu, wciśniętym jak stary kapelusz między wielką płytę bloków. „Marianna, najbardziej katolickie imię po Marii, będzie ci łatwiej w życiu”, mawiali rodzice. Oni przecież też musieli zmienić imiona na Jacek i Anna. Marianna: zawsze czyściutko, schludnie, włóż fartuszek, nie krusz, zostaw, prostuj się.

Pamięta doskonale, jak wyglądało ich mieszkanie na Kościuszki, to, w którym przyszła na świat i spędziła pierwsze dwanaście lat życia. Przedpokój, lustro, szafka na buty, po lewej stronie toaleta z wanną. Dalej kuchnia, okna wychodziły na północ. W kącie, tuż przy lodówce, stało jej łóżko, przesiąknięte zapachem zasmażki. W pokoju urzędowali rodzice. Rozkładana wersalka, meblościanka na wysoki połysk, stół, krzesła i fotel. Z okna widać było nowo wybudowaną szkołę, w której – jako ulubienica wychowawczyni polonistki – Marianna deklamowała wiersze na wszystkich możliwych akademiach. Rodzice klaskali ochoczo aż do tamtej wiosny.

Wiktor

Budzę się pełen nadziei, takie poranki nie zdarzają mi się często. Mam ochotę włączyć radio, włożyć świeżą koszulę. Czuję lekkie wibrowanie w koniuszkach palców. Wychodzę na dwór, pogoda nie jest szczególna, ale nawet ta chłodna mżawka, świdrująca boleśnie w kolanach, dziś mi nie przeszkadza. Chcę koniecznie spotkać listonosza, jedynego chyba człowieka, który może wiedzieć więcej na temat kamienicy z naprzeciwka: Harry Blaas pilnuje obiegu informacji w tej okolicy. Nigdy nie widziałem go z książką inną niż tą do nabożeństwa, ale darzymy się szacunkiem. Jest jednym z nielicznych mieszkańców tego miasta, których zupełnie nie poruszyła rewolucja obyczajowa ostatnich dekad. Harry zatrzymał się na obserwowaniu świata gdzieś w latach pięćdziesiątych. To, co wydarzyło się później, uznaje zapewne za stratę czasu. Widzę, jak mocuje się z zardzewiałą skrzynką pocztową, chyba przeklina pod nosem, nie wiem, czy to dobry moment, ale jednak go zagaduję:

– Lubię poniedziałki, słowo honoru. Tak, tak, panie Blaas. Nie żartuję. Wiem, że pan nie lubi. Ale ja mam zawsze tak dość niedzieli, że poniedziałek witam z radością – urywam zawstydzony. Moje słowa brzmią sztucznie, nigdy nie potrafiłem tak po prostu rozpocząć konwersacji.

Listonosz odwraca się w moim kierunku, kiwa głową trochę na powitanie, trochę z politowaniem. Chcę mu powiedzieć coś miłego, coś, co skróci dystans między nami i sprowadzi rozmowę na właściwe tory:

– Pan wie wszystko, co tu się dzieje, prawda? Okolica nie ma przed panem tajemnic. No właśnie, ja w tej sprawie... Kto ma wiedzieć, jak nie listonosz. Widział pan, że dom z naprzeciwka jest wystawiony na sprzedaż?

Harry patrzy na mnie zdumiony. Dla niego jestem niegroźnym dziwakiem, którego obawia się jego czteroletnia wnuczka. Poza klientelą księgarni listonosz to jedyny człowiek, z którym codziennie zamieniam parę słów. On też jest małomówny i skryty, ale cieszy się wielkim poważaniem sąsiadów. Zajmuje na tym świecie miejsce, którego nikt nigdy nie zakwestionuje. Kiedy tak na mnie patrzy i wzdycha, chce zapewne powiedzieć: „Mój Boże, dziękuję ci, że mam w głowie równo poukładane, w przeciwieństwie do tego biednego księgarza”. Po chwili rzuca mi jednak bardziej życzliwe spojrzenie. Daje znak ręką, żebym podszedł bliżej. Szeptem podaje zawrotną sumę, którą jego zdaniem trzeba będzie zapłacić za kamienicę.

– Jest pan pewien? Tyle pieniędzy? A przecież w środku wszystko do remontu...

– Siostrzenica mi mówiła. Wie pan, ona tam dostarczała mleko. Spytała właścicieli wprost, zna ją pan.

Wiem, że Harry wstydzi się swojej krewnej. Nazywają ją Mulatką. Ma już po pięćdziesiątce, ale nosi obfite dekolty i króciutkie spódnice. Jak sama mówi, zdrowy kolor skóry zawdzięcza kąpielom w kozim mleku. Widziałem ją kilka razy, jak wysiadała z ładnego auta. Ma wielu zwolenników swojego eliksiru właśnie tutaj, w naszej okolicy, oddalonej godzinami drogi od łąk i lasów. Harry próbuje to mleko zawsze przechwycić i sam rozprowadzać wśród zainteresowanych mieszkańców, by w ten sposób pozbawić Mulatkę kontaktu z wieloma żyjącymi tu samotnie mężczyznami.

Macham Harry’emu na pożegnanie i wracam do księgarni. Zastanawiam się, czy powinienem zadzwonić do Marianny. Mógłbym się powołać na naszą ostatnią rozmowę i rzucić od niechcenia, że tak, jest tu w okolicy ciekawy duży dom na sprzedaż. Być może wtedy przyszłaby tutaj jeszcze dziś albo chociaż jutro, we wtorek. Chyba że jest bardzo zajęta, wtedy odłożyłaby pewnie wizytę do środy. Być może poprosiłaby mnie, żebym w jej imieniu umówił się z właścicielami kamienicy. Miałbym swój udział w jej poszukiwaniach, mój tydzień upłynąłby mi w oczekiwaniu na dalszy rozwój wypadków. Z przerażeniem myślę o tym, ile dni zostało mi jeszcze do soboty.

Kiedy mieszkaliśmy z matką w Paryżu na początku lat pięćdziesiątych, uwielbiałem środy. Mama zostawała w domu, w radiu puszczali od rana audycje dla dzieci. Po południu szliśmy do muzeum albo do parku na huśtawki. Poznawałem inne dzieci, które w przeciwieństwie do mnie miały ojców. Nikt na tym skwerku w Paryżu nie rozumiał polskiego.

Środy w życiu dorosłych nie mają w sobie nic szczególnego. To zwykły dzień środkowy, jak środkowy palec wystawiony do góry. Jedyna pociecha to mój ulubiony tygodnik, który ukazuje się w środę. Kupuję go w kiosku na końcu ulicy, choć taniej byłoby zamówić prenumeratę. Biegam jednak do tego kiosku, bo lituję się nad jego właścicielem w ten sam sposób, w jaki on lituje się nade mną.

Czwartki mijają zawsze zbyt wolno. Pod koniec tygodnia ulica zaczyna się niebezpiecznie ożywiać. Pojawiają się hałaśliwi weekendowi turyści: ciągną na Kalverstraat. Wiecznie im czegoś potrzeba, jakichś ciuchów, butów albo garnków, może obrusów, wyciskaczy do czosnku, kadzidełek, tańszych papierosów czy perfum w podejrzanie dobrych cenach. Wszędzie węszą okazje, mają niebezpiecznie wyostrzony wzrok i węch, więc przezornie chowam z wystawy moje najtańsze książki, które mogłyby im się rzucić w oczy, zachęcić niewysoką ceną do nietrafionego prezentu gwiazdkowego dla wnuka, siostrzenicy lub krewniaka, który się dobrze uczy. Chyba nie wytrzymam do soboty.

Biorę głęboki wdech, chwytam za telefon i wykręcam znajomy numer. Serce wali mi w piersiach, wyszeptuję pierwsze zdania, które powinienem za sekundę powiedzieć do słuchawki. Czekam w napięciu. Wyobrażam ją sobie, jak zdyszana otwiera drzwi księgarni, widzę jej delikatną dłoń z cieniutką złotą bransoletką. Przekazuję jej informację o kamienicy na sprzedaż. Jest skupiona, ma lekko ściągnięte brwi. Dostrzegam smukłą linię łydki, bo spódnica nieco się unosi, kiedy ona odkłada parasol do koszyka przy ścianie. Odwraca się i posyła mi jeden ze swoich zamglonych uśmiechów. Jest zadowolona. Często marzę, że wpada nie do księgarni, ale do naszego wspólnego domu. Chciałbym, żeby zdjęła płaszcz, a ja mógłbym pomasować jej stopy. Zanurzyłbym się w jej włosach i zapytał, jak jej minął dzień. Nie musi mi odpowiadać, potrafię czytać jej z oczu, z ust i z linii milimetrowych zmarszczek w okolicy nosa, wyrażających rozbawienie lub dezaprobatę. Obejmuję ją. Wyczuwam kruchość jej ciała, delikatność księżniczki na ziarnku grochu i absolutną doskonałość. Po czwartym sygnale wypuszczam powietrze z płuc. Dziś jej nie usłyszę.

W czwartek udało mi się wreszcie do niej dodzwonić. Odebrała niemal błyskawicznie, jakby czekała na mój telefon. Kiedy jednak usłyszała, że to ja, zamilkła, jakby rozczarowana brzmieniem mojego głosu. Opowiedziałem jej w kilku słowach o kamienicy wystawionej na sprzedaż, chciałem być rzeczowy i lakoniczny, ale jak na złość w połowie zdania zacząłem się jąkać, wypluwać nerwowo niepotrzebne słowa. Przerwała mi niespokojnie:

– Panie Wiktorze, ja wiem, co to za nieruchomość, nie musi mi pan nic tłumaczyć. Ale dziękuję, że jest pan taki czujny. Wpadnę w sobotę, to porozmawiamy.

Odłożyłem słuchawkę, uszy wciąż paliły mnie ze wstydu.

Kiedy nastaje upragniona sobota, nic nie wskazuje na trzęsienie ziemi. Dzień jest cichy, pochmurny, chlupiący z lekka rzadkim, zbyt wczesnym jak na tę porę roku śniegiem.

Nie brakuje przechodniów. Da się wytrzymać w czapce, a już z całą pewnością w kapturze. Co chwila migają kolorowe motyle parasoli. Rozpoznaję już z oddali te barwy, które osłaniają Mariannę przed deszczem. Serce bije mi radośniej.

Kiedy wchodzi do środka, wszystko od razu jaśnieje. Ma lekko spocone czoło i zaróżowione policzki, po raz pierwszy widzę ją taką.

– Dzień dobry, panie Wiktorze – mówi radośniej niż zwykle. – Wpadłam tylko na chwilę, bo muszę się panu czymś pochwalić. A tak w ogóle, dziękuję, że pan do mnie zadzwonił. To było bardzo miłe. A więc miał pan nosa!

– A ja chciałem właśnie panią przeprosić za to, że panią niepokoiłem.

– Nie, to zupełnie nie tak. Kiedy pan zadzwonił, nie bardzo mogłam rozmawiać. Miałam gości. Już od kilku tygodni prowadzę negocjacje w sprawie zakupu tej nieruchomości naprzeciwko księgarni. Jak dobrze pójdzie, zostaniemy sąsiadami. Wywiesili w niedzielę tabliczkę „na sprzedaż”, żeby podbić cenę. Dziś rano wynegocjowałam jednak ostateczną kwotę. Rozmawiam z właścicielką, która jest notabene moją dawną klientką, już od kilku ładnych tygodni.

Jak to klientką? – zastanawiam się, moje myśli galopują w panice, szukając jakiejś podpowiedzi, mądrego skojarzenia. Słowo „klient” zabrzmiało niemal wulgarnie, nie pasuje do królowej. Zawsze wyobrażałem sobie Mariannę jako kogoś, kto nie musi pracować, choć oczywiście wiedziałem doskonale, że rzeczywistość wygląda inaczej. Myślę mimowolnie o Mulatce i jej klientach, ale szybko karcę się za to idiotyczne skojarzenie.

– Chyba nawet panu wspominałam, że mi się w tej okolicy bardzo podoba. Tu można być turystą we własnym mieście, człowiek czuje się jak na wakacjach. Od lat szukam tutaj domu, ale trafiają się same niewielkie mieszkania, a my musimy mieć dużo przestrzeni...

Jezus Maria. Muszę się chwycić krzesła, żeby ukryć drżenie rąk. Powiedziała „my”. Tajemnicze, niepokojące słowo „my”.

– Bardzo się cieszę, że będziemy sąsiadami. Obiecuję częściej wpadać do księgarni! I na dodatek przyprowadzę panu nowych czytelników. Moi przyjaciele, z którymi zamierzam wspólnie zamieszkać, nie mieli dotąd za dużo czasu na książki, ale już niedługo wszystko się zmieni. Przepraszam, jestem taka podekscytowana, chyba trochę za głośno mówię...

– Nie, nie, pani Marianno, skądże znowu, ja tylko... w taką pogodę dokuczają mi skoki ciśnienia. Wspaniała wiadomość, pani Marianno. Gratuluję! A jeśli chodzi o to ostatnie zamówienie – gorączkowo próbuję przejść na bardziej neutralny temat – te dwa albumy, jeszcze ich nie wysłali, więc pewnie trzeba będzie dwa tygodnie doliczyć. Przepraszam z góry w imieniu Paryża, to znaczy w swoim oczywiście imieniu, nie mogę nic zrobić, pozostaje tylko czekać.

– Niech się pan nie przejmuje, ja mam czas. Byleby zdążyć przed gwiazdką. Nie musi pan dzwonić, będę teraz częściej wpadać. Niedługo przejdziemy na inny system zamawiania książek. Będę do pana machać z okna, a pan mi może pokazywać kciuk do góry albo w dół...

Krztuszę się w poszukiwaniu śmiechu, tak dawno nie śmiałem się na głos, że chyba odwykła od tego moja krtań i przepona, ten kurz, te nerwy, to jest nie do opanowania. Chcę coś powiedzieć, pogratulować, przedłużyć rozmowę o nędzny ułamek chwili, ale Marianna uśmiecha się i zerka na zegarek:

– Powinien pan trochę odpocząć. Już po szóstej, sklepy się zamykają. Już nie będę pana zagadywać. Do widzenia!

Zatrzaskuję drzwi, opieram się plecami o ścianę, na której wciąż wisi plakat reklamujący zeszłoroczne targi książki. Dyszę ciężko. Czuję ciepłą, łaskoczącą falę, tę samą, która pojawiała się w dzieciństwie na początku wakacji. Zapisuję godzinę: osiemnasta cztery.

Podejrzane w książceHistoria starości

Dziwna jest zależność pomiędzy wiekiem i miłością. Niemal wszyscy pisarze są zgodni co do jednego: serce nie siwieje. Corneille, który w wieku pięćdziesięciu lat przeżył późną namiętność do młodej panny, głośno domaga się, by starcy mieli prawo kochać i być kochanymi; nie chodzi tu o miłość, która stała się przyzwyczajeniem między dwojgiem od dawna związanych ze sobą starych ludzi, czy też o przyjaźń dwojga staruszków, którzy uciekają w ten sposób przed samotnością, lecz o miłość starego mężczyzny do młodej dziewczyny.

Saint-Évremond zaleca w takich sytuacjach miłość platoniczną: można kochać w każdym wieku pod warunkiem, że się nie oczekuje wzajemności.

Marianna. 1968

Kiedy w czerwcu sześćdziesiątego ósmego pierwszy sekretarz PZPR Władysław Gomułka wygłosił słynne, potępiające syjonistów przemówienie, Marianna właśnie skończyła trzynaście lat. Odebrała dumnie wzorowe świadectwo. Same piątki. Zakończenie roku szkolnego to ostatnia uroczystość, na której rodzina Kellerów pokazała się razem. Jacek i Anna, podobnie jak wielu innych obywateli tego samego pochodzenia, zostali jeszcze w wakacje zwolnieni z pracy: w oczach władzy byli członkami syjonistycznej piątej kolumny i zajmowali miejsce prawdziwym Polakom. Z mieszkania pracowniczego w pomarańczowym bloku mieli się wyprowadzić do końca roku. I właśnie wtedy, kiedy im się wydawało, że nowy powojenny Bóg również ich opuścił, dostali list z Amsterdamu. Po Europie rozchodziły się wieści o problemach polskich Żydów. Jackowi i Annie Kellerom pewnie nawet nie przyszłoby do głowy, żeby szukać pomocy za granicą. Tymczasem dwa tysiące kilometrów od Ostrowca czekał na nich daleki krewny, Jacob Gesman. Był zamożny i samotny, prowadził agencję nieruchomości, miał ich gdzie ulokować. Los się do nich uśmiechał, mimo wszystko.