Góralki, taterniczki, turystki. Kobiety w literaturze o Tatrach do 1939 roku ebook

Moim Rodzicom,

którzy nauczyli mnie czytać i pokazali mi góry

Spojrzyj pani tylko na tę białą wysmukłą skałę, której szczyt ubrany wgęste krzaki kosodrzewiny, wystercza ponad mgły – czyż nie ma ona podobieństwa do młodej kobiety wmirtowym wieńcu ibiałej zasłonie? Brakuje tylko lekkiego krótkiego deszczyku, który by nam przypominał przedślubne łzy panieńskie. Otóż irosi1.

Cokolwiek by mówiono oZakopanem, jedno jest pewne, iż, skoro podrośnie, stanie się kobietą. Już dziś ten nieznośny berbeć zdradza przynależność do płci pięknej. Poznajemy to po najdrobniejszym szczególe jego niedorozwiniętej budowy, azwłaszcza po niepohamowanych skłonnościach do tańca, sportu istrojenia się: – wtym wypadku oczywiście wcudze piórka. […] Lękam się tylko, czy nie popełniłem zasadniczego błędu, uznając ją za młodą dziewuszkę. Tymczasem jest zupełnie możliwe, że mamy do czynienia zpodstarnią samicą, skłonną do przewrotnych wybryków, zimną iwyrachowaną. Gdym pomyślał ozakopiańskich cenach, otych pobielanych hotelowych wdziękach, oukrytych bliznach – dreszcz mnie przeszedł idotąd mną trzęsie. Tylko jedno mnie pociesza: – dzisiaj ukobietwiek nie odgrywa żadnej roli. Pomaluje się tam izpowrotem ipół kopy lat ubywa. WZakopanem zaś tylu mieszka malarzy!2

Wstęp

Fragmenty noweli Michała Bałuckiego oraz felietonu Rafała Malczewskiego, obrane jako motta niniejszej pracy, szczególnie ilustrują nieoczywiste, ajednak zaistniałe związki przestrzeni górskiej zszeroko pojętą feminą. Choć autorzy tych utworów reprezentują różne tradycje literackie, gatunki – realistyczną prozę ipublicystykę – atakże, co może najistotniejsze, fazy rozwoju Zakopanego iTatr wliteraturze oraz kulturze, to obaj jednoznacznie wskazują na „kobiecość” gór iPodhala. Bałucki odwołuje się do przestrzeni natury, to bowiem skała jest wjego narracji przyrównana do kobiecej postaci, wdodatku odzianej wślubny strój. Tymczasem Malczewski, wcharakterystycznym dla siebie żartobliwym stylu, skupia się na przestrzeni kultury – Zakopanego przeżywającego wokresie międzywojennym, wktórym powstał artykuł, szczytowy moment popularności.

Wskazanych utworów nie należy traktować jako tezy zakładającej, że Tatry iZakopane są wjakimś szczególnym stopniu nacechowane kobiecością. Niemniej zastosowana wnich metaforyka, odwołująca się do pierwiastka żeńskiego, może stanowić punkt wyjścia rozważań na temat roli kobiet wliteraturze oTatrach do 1939 roku – jako zarówno bohaterek literackich, jak itwórczyń, ale także postaci formujących literacki tudzież kulturowy mit gór iZakopanego.

***

Badania nad literaturą ikulturą Tatr oraz Podhala, trwające od dziesięcioleci, przyczyniają się do zrozumienia procesów, jakie zachodziły wrozwoju regionu od momentu „odkrycia” go przez pierwszych podróżników, etnografów iartystów1. Charakteryzują także kluczowe dla tego obszaru postaci izjawiska, które tworzą swoisty wzorzec postrzegania Tatr oraz Podhala. Badania literaturoznawcze skoncentrowane wokół twórczości związanej zTatrami iZakopanem, obejmujące wszystkie obiegi literackie, wskazują na bogactwo form oraz estetyczne iproblemowe zróżnicowanie szeroko pojętej literatury oTatrach.

Wpolskiej refleksji literaturoznawczej za kluczowe wtym zakresie uznać należy badania Jacka Kolbuszewskiego, podejmującego wlicznych rozprawach, studiach iszkicach, atakże obszernych monografiach, wiele zarówno przewodnich, jak iperyferyjnych tematów związanych zinteresującym nas kręgiem literatury. Fundamentalna wtym zakresie jest monografia Tatry wliteraturze polskiej 1805–1939 (Kraków 1982), poświęcona przemianom, jakie dokonały się nie tylko wliteraturze dziewiętnastowiecznej izpierwszej połowy XXstulecia, ale także wsposobie postrzegania przestrzeni górskiej wperspektywie diachronicznej. Podobnie różnych okresów iproblemów dotyczą rozprawy, studia iszkice składające się na tom Literatura iTatry. Studia iszkice (Zakopane 2016).

Ważna waspekcie rozszerzania refleksji badawczej skoncentrowanej wokół literatury oTatrach jest również monografia autorstwa Kolbuszewskiego poświęcona literaturze popularnej Od Pigalle po Kresy (Wrocław 1994). Wtym kontekście Kolbuszewski szczególną uwagę poświęca mocno eksponowanej wpolskiej literaturze popularnej okresu dwudziestolecia międzywojennego koncepcji gry miłości iśmierci, wskazując na jej występowanie wróżnych odmianach gatunkowych (na przykład powieściach kryminalnych, romansach oraz „powieściach górskich” – wjęzyku niemieckim określanych jako Bergroman). Ważne prace Kolbuszewskiego odnoszące się do symboliki iznaczenia motywów tatrzańskich wliteraturze polskiej zostały zgromadzone wtomiePrzestrzenie ikrajobrazy (Wrocław 1994).

Istotny obszar problemowy, wokół którego koncentrują się badania Kolbuszewskiego, wyznaczają zagadnienia związane zprocesem mitologizacji Tatr iZakopanego oraz ich mieszkańców, zwłaszcza polskich górali2. Waspekcie zjawisk literacko-kulturowych bardzo ważne są jego prace dotyczące fenomenu Młodej Polski tatrzańskiej3.

Perspektywę literaturoznawczą przyjmują wswoich pracach również Jan Majda (Góralszczyzna wtwórczości Stanisława Witkiewicza, Wrocław 1979;Tatrzańskim szlakiem literatury, Kraków 1987), Andrzej Jazowski (Złoty okres literatury podhalańskiej 1890–1918. Próba monograficznego ujęcia tzw. „Podhalańskiej Szkoły Literackiej”, Warszawa 1989), Maria Jazowska-Gumulska (Gęśle zJawora. Oregionalnych pisarzach Podhala wdwudziestoleciu międzywojennym, Zakopane 1990) oraz Pola Kuleczka (Tatry wliteraturze polskiej dla dzieci imłodzieży do roku 1939, Zielona Góra 1994).

Osobnym segmentem prac badawczych związanych zliteraturą oTatrach są ujęcia biograficzne, zwłaszcza monografie poświęcone życiu, twórczości idziałalności społecznej postaci ważnych dla Tatr iPodtatrza, wwysokim stopniu przyczyniające się do rozwoju badań zarówno literaturoznawczych, jak izzakresu historii regionu. Wśród najważniejszych należy wymienić biografię Tytusa Chałubińskiego (B. Petrozolin-Skowrońska, Król Tatr zMokotowskiej 8. Portret doktora Tytusa Chałubińskiego, Warszawa 2005), Kornela Makuszyńskiego (M. Urbanek, Makuszyński. Ojednym takim, któremu ukradziono słońce, Wołowiec 2017), Kazimierza Przerwy-Tetmajera (J. Jakóbczyk, Kazimierz Przerwa-Tetmajer. Zbliżenia, Katowice 2001; T. Januszewski, Kazimierz Przerwa-Tetmajer, Warszawa 2015), Jana Krzeptowskiego Sabały (W.A. Wójcik, Sabała, Zakopane 2010) oraz księdza Józefa Stolarczyka (M. Pinkwart, Pleban spod Giewontu, Nowy Targ 2017).

Dla badań humanistycznych nad problematyką Tatr iPodtatrza istotne są również publikacje wspomnieniowe, często otendencjach popularyzatorskich, które wpisują się whistorię kultury, przedstawiają dzieje regionu, konkretne zjawiska oraz instytucje działające na Podhalu.

Największy wkład wtę kategorię tekstów miał Włodzimierz Wnuk, pisarz ipublicysta ogóralskich korzeniach, który wswoim dorobku (Moje Podhale, Warszawa 1978; Na góralską nutę, Warszawa 1981; Obrazki zakopiańskie, Kraków [b.r.]) poruszał zagadnienia związane zważnymi postaciami oraz zprzemianami dokonującymi się wkulturalnym życiu Zakopanego iokolic.

Należy tu także wskazać prace Macieja Krupy, Piotra Mazika, Zbigniewa Moździerza (M.Krupa, Kroniki zakopiańskie, Wołowiec 2015; M. Krupa, P.Mazik, K. Szpilka, Nieobecne miasto. Przewodnik po nieznanym Zakopanem, Wołowiec 2016; M. Krupa, Z.Moździerz, Szlak znakomitych zakopiańczyków. Przewodnik, Zakopane 2017), Macieja Pinkwarta (Prasa zakopiańska wlatach 1891–1939, Nowy Targ 2016) oraz Jarosława Skowrońskiego (Dawno temu wTatrach, Łódź 2002;Tatry międzywojenne, Łódź 2003).

Nie sposób pominąć również dwóch monografii zbiorowych, które za sprawą różnorodności tematycznej stanowią istotny wkład wstan badań. Pierwsza ze wskazanych, zatytułowana Zakopane: czterysta lat dziejów (red. R. Dutkowa, t.1–2, Kraków 1991), zawiera obszerny wybór prac poświęconych istotnym zagadnieniom związanym zhistorią irozwojem tej ulokowanej pod Giewontem miejscowości. Uwzględniają one zarówno okres autonomii galicyjskiej, pierwszej wojny światowej imiędzywojnia, jak iczasów powojennych. Na szczególną uwagę zasługuje tu ważny artykuł Jacka Woźniakowskiego Dobrańsze niż indziej towarzystwo. Życie artystyczne wZakopanem do roku 1939, atakże teksty dotyczące przemian demograficznych wZakopanem (T. Gąsowski, Rozwój demograficzny Zakopanego; A. Jackowski, Rozwój funkcji turystycznej Zakopanego wokresie międzywojennym (1918–1939)) oraz rozwoju miejscowości jako uzdrowiska, kurortu czy przestrzeni rekreacyjnej (M. Adamczyk, Zakopane – wieś; R. Talewski, Stacja klimatyczna ilecznictwo. Lecznictwo do roku 1918; A. Podraza, Fenomen Zakopanego). Drugą pracą zbiorową odużym znaczeniu jest dwutomowa monografia – pokłosie wystawy poświęconej Rafałowi Malczewskiemu (Rafał Malczewski imit Zakopanego; Zakopane wczasach Rafała Malczewskiego, red. D. Folga-Januszewska, T.Jabłońska, Olszanica 2006). Autorzy szkiców składających się na tę publikację skupiają się zwłaszcza na społeczności rezydenckiej (L. Dall, Republika zakopiańska. Artyści jako politycy; U.Kozakowska-Zaucha, Artystyczne szlaki Zakopanego – zPrzełęczy Karpowicza do Trzaski).

Zakopiańskiemu środowisku jest również poświęcona praca Adrianny Dominiki Sznapik (Tatrzańska Arkadia. Zakopane jako ośrodek artystyczno-intelektualny od około 1880 do 1914 roku, Warszawa 2009), w której przyjęto historyczną perspektywę.

Wostatnim dwudziestoleciu pojawiło się także wiele antropologicznie zorientowanych prac dotyczących strojów ludowych, poszerzających znacznie stan wiedzy na temat zarówno materialnej kultury góralskiej, jak ijej aspektu socjologicznego, inspirujących iwspierających badania literaturoznawcze. Warto spośród nich wymienić publikacje autorstwa Krystyny Hermanowicz-Nowak (Strój ludowy, [w:]Podhale. Tradycja we współczesnej kulturze wsi, red. D. Tylkowa, Kraków 2000), Elżbiety Piskorz-Branekovej (Polskie stroje ludowe, Warszawa 2013) oraz Stanisławy Trebuni-Staszel (Strój górali podhalańskich, Kraków 2011; S. Trebunia-Staszel, A. iM. Etynkowscy, K. Fiedler, Strój podhalański, Wrocław 2015 – z serii „Atlas polskich strojów ludowych”).

Pozostając wkręgu antropologii kultury, należy wspomnieć również orozwoju badań dotyczących folkloru iobrzędowości tradycyjnej, zarówno wodniesieniu do Tatr iPodhala, jak iwidzianych wszerszej perspektywie – zagadnienia te poruszają Barbara Ogrodowska (Polskie obrzędy izwyczaje doroczne, Warszawa 2010), Beata Walęciuk-Dejneka (Ludowy obraz kobiety – perspektywa inności. Folklor iliteratura, Siedlce 2014), Anna Zadrożyńska (Światy, zaświaty. Otradycji świętowań wPolsce, Warszawa 2000), atakże autorzy leksykonów: Urszula Janicka-Krzywda iKatarzyna Ceklarz (Czary góralskie. Magia Podtatrza iBeskidów Zachodnich, Zakopane 2014) oraz Piotr Kowalski (Leksykon znaki świata. Omen, przesąd, znaczenie, Warszawa 1998).

Ważnym obszarem badawczym Tatr, umożliwiającym prowadzenie szczegółowych, zorientowanych tematologicznie badań literaturoznawczych, jest także historia taternictwa, która stanowi istotną część historii kultury. Władysław Krygowski (Zarys dziejów polskiej turystyki górskiej, Warszawa 1973) iBolesław Chwaściński (Zdziejów taternictwa. Ogórach iludziach, Warszawa 1979) definiują pojęcie taternictwa idiachronicznie ujmują zjawisko. Jan Kiełkowski zkolei wtrzytomowej pracy ocharakterze historycznym Zdobycie Tatr (Katowice 2018–2020) przedstawia dzieje taternictwa, wramach których uwzględnia również udział kobiet. Wujęcie historycznokulturowe wpisują się zaś publikacje Krzysztofa Pisery (Jak dawniej po Tatrach chadzano, Zakopane 2013) iHaliny Ptakowskiej-Wyżanowicz (Od krynoliny do liny, Warszawa 1960), autorki monografii poświęconej obecności kobiet wwysokogórskiej przestrzeni do 1939 roku.

Wymienione prace wwiększości przyjmują perspektywę androcentryczną. Kobiety pojawiają się wnich kontekstowo, najczęściej na marginesie rozważań, choć zdarzają się również opracowania wcałości im poświęcone. Publikacje te można podzielić na dwie grupy: biografie dotyczące kobiet jako postaci historycznych oraz studia na temat bohaterek literackich pojawiających się wtwórczości oTatrach.

Poza wspomnianą – fundamentalną dla badań nad historią taternictwa kobiet, choć sytuującą się raczej wobiegu popularnonaukowym – monografią Haliny Ptakowskiej-Wyżanowicz są to biografie pierwszych turystek: Marii Konopnickiej (H. Sławińska, Maria Konopnicka poetka iturystka, Warszawa 1977), Łucji Rautenstrauchowej (M. Mesjasz, Łucja zGiedroyciów Rautenstrauchowa. Księżniczka – podróżniczka – literatka, Opole 2014), kobiet związanych zgórską przestrzenią wwymiarze sportowym, na przykład Heleny Marusarzówny (A. Filar, M. Leyko, Laury na śniegu. Opowieść oBronisławie Czechu iHelenie Marusarzównie, Warszawa 1974), atakże pozostających wnizinnej przestrzeni Zakopanego, jak Gabriela Zapolska (J. Czachowska, Gabriela Zapolska. Monografia bio-bibliograficzna, Kraków 1966).

Rozprawy podejmujące problematykę kobiecych bohaterek dotyczą znanych utworów: autorstwa Kazimierza Tetmajera (M. Sadlik, Baby za zbójników nastały?! – kobiece kreacje Tetmajerowskie) albo Gabrieli Zapolskiej (K. Heska-Kwaśniewicz, Lepsze sto Giewontów, Liliowych iMnichów, niż jedna blondynka oniebieskich oczach. „Sezonowa miłość” zTatrami wtle).

Symptomatyczny wydaje się fakt, że prace te wnikłym stopniu poświęcone są problematyce literackiej sensu stricto ikobiecym kreacjom literackim. Wskazuje to wyraźnie na braki we współczesnym stanie badań ina potrzebę pogłębionej analizy literaturoznawczej wykorzystującej nowe perspektywy badawcze, takie jak studia nad kobiecością. Znamienne również, że ginocentryczne źródła ograniczają się do wybranego aspektu, utworu bądź postaci, brak wśród nich osobnych syntez komentujących czy to funkcję iznaczenie kobiet wżyciu społecznym, kulturalnym iliterackim na Podhalu, czy to ich obraz wliteraturze oTatrach. Zasadne wydaje się zatem dążenie do skonstruowania swoistej górskiej – tatrzańskiej – herstory, ukazującej, jak ważną rolę wpozornie patriarchalnie skonstruowanej zbiorowości odgrywały kobiety wkluczowym okresie rozwoju regionu.

Opotrzebie poszerzenia refleksji naukowo-badawczej wtym zakresie świadczy także wyraźnie widoczny wostatnich latach wzrost zainteresowania tą tematyką wobiegu popularyzatorskim, wramach którego tematyka związków kobiet zgórami jest na nowo odkrywana. Przypominane są biografie słynnych wspinaczek autorstwa Anny Kamińskiej – Wandy Rutkiewicz (Wanda. Opowieść osile życia iśmierci. Historia Wandy Rutkiewicz, Warszawa 2018) oraz Haliny Krüger-Syrokomskiej (Halina. Opowieść oHalinie Krüger-Syrokomskiej, Warszawa 2019). Podejmuje się również temat taterniczek ialpinistek wszerszej perspektywie – zarówno współczesnej (M. Sepioło,Himalaistki, Kraków 2017), jak iłączącej współczesność zprzeszłością (A. Komosa-Styczeń, Taterniczki. Miejsce kobiet jest na szczycie, Warszawa 2021; A. Król, Kamienny sufit. Opowieść opierwszych taterniczkach, Kraków 2021).

Również inne pasma górskie stają się przestrzenią refleksji na temat udziału kobiet wfizycznej oraz kulturowej eksploracji gór (Kobiety Babiej Góry, Beskidów iKarpat. Materiały zVI Babiogórskiej Konferencji Naukowej zorganizowanej przez Babiogórskie Centrum Kultury im. dr Urszuli Janickiej-Krzywdy wZawoi zokazji 36. Babiogórskiej Jesieni, 18 września 2020 r., red. K. Słabosz-Palacz, Zawoja 2021).

Wbadaniach naukowych dotyczących literatury oTatrach tematyka kobieca była jednak marginalizowana ijak dotąd nie powstała wtym zakresie praca ocharakterze syntezy lub całościowo ujmująca tę problematykę. Tymczasem zagadnienie to jest istotne wkontekście zarówno rozwojumountain studies prowadzonych zperspektywy humanistycznej, jak izainteresowania tematem kobiet waspektach historycznym, socjologicznym oraz kulturowym4. Głównym przedmiotem badań podjętych wniniejszej pracy są kobiety – bohaterki literackie iautorki reprezentujące różne typy osobowościowe. Można je sklasyfikować ze względu na relacje zprzestrzenią, wktórą wkraczają, oraz role społeczne, zjakimi się identyfikują. Monografia stanowi zatem próbę zarysowania typologii tych bohaterek iliteratek, układającą się wtrójkąt semantyczny oparty na relacjach między podmiotem, przestrzenią asłowem.

Przyjęta wpracy perspektywa metodologiczna ma charakter synkretyczny: łączy wsobie elementy tematologii, antropologii oraz socjologii kultury, geokrytyki ibadań kobiecych.

Podstawową metodą odpowiadającą za wyróżnienie przedmiotu badań iwyodrębnienie literatury dotyczącej problematyki tatrzańskiej wkontekście postaci kobiecych jest tematologia. Perspektywa antropologii kultury dominuje szczególnie wpierwszym rozdziale pracy, specyfika grupy góralek wymaga bowiem spojrzenia na ich przedstawicielki wodniesieniu do kultury góralszczyzny.

Geokrytyka zkolei, rozumiana jako część geopoetyki, służy przedstawieniu relacji między przestrzenią apodmiotem, czyli wtym wypadku kobietą. Na tych właśnie związkach antropologiczno-przestrzennych opiera się konstrukcja pracy, przyjętym kryterium podziału poszczególnych bohaterek jest bowiem stopień ich powiązania zprzestrzenią: od najbliższych związków, jakie reprezentują góralki, do najbardziej powierzchownych, jakie nawiązują wczasowiczki.

Do tego zróżnicowania relacji między podmiotem aprzestrzenią odwołuje się Elżbieta Rybicka, referując ustalenia Bertranda Westphala:

Multifokalizacja zkolei wiąże się także zdwiema kwestiami, ze spojrzeniem – relacją między podmiotem obserwującym aprzedmiotem obserwowanym. Może ona, jak zauważa Westphal, przybierać różnorodne postaci imodalności – od spojrzenia kolonizatora, podróżnika po spojrzenie kobiety, przedstawiciela mniejszości, od spojrzenia okcydentalnego po spojrzenie orientalne, od spojrzenia zcentrum do spojrzenia zperyferii. Historia spojrzenia przebiega zatem od porządku hierarchicznego (panoptycznego) do multiplikacji punktów widzenia. Kolejna sprawa to problem ocharakterze bardziej technicznym, chodzi mianowicie ofokalizację związaną zpunktami widzenia. Westphal rozróżnia tu trzy podstawowe warianty: endogeniczny, egzogeniczny iallogeniczny. Endogeniczny punkt widzenia charakteryzuje pozycję autochtona wdanej przestrzeni, egzogeniczny należy do podróżnika, jest więc domeną egzotyzmu, allogeniczny sytuuje się natomiast pomiędzy nimi5.

Szczególnie druga część przytoczonych przez badaczkę założeń geokrytyki odpowiada specyfice Podhala imetodzie przyjętej wniniejszej pracy. Wtrakcie charakterystyki zarówno kobiet piszących oTatrach, jak ibohaterek literackich ich podział na grupy dokonany został ze względu na przynależność do miejsca (góralki, rezydentki, gościnie) oraz funkcje społeczne, jakie pełnią wkonkretnym miejscu iczasie.

Wzwiązku ztym zaproponowany prymarny podział kobiet – postaci historycznych oraz bohaterek literackich – na autochtonki (perspektywa endogeniczna), gościnie (egzogeniczna) irezydentki (allogeniczna) stanowi podstawę dalszego przedstawienia różnorodnych wariantów ról ipostaw, zarówno kobiecych postaci historycznych, jak iwykreowanych wliteraturze oTatrach, wkontekście różnych miejsc określających ich status bądź będących przedmiotem ich obserwacji lub troski.

Przyjęta wpracy perspektywa badawcza odwołuje się zatem do wspomnianego trójkąta semantycznego. Szczegółowej analizie poddano bowiem relacje między trzema elementami: kobietami (góralkami, zdobywczyniami szczytów, wczasowiczkami) – przestrzenią (wysokogórską, podhalańską, zakopiańską) – słowem (czyli tekstami literackimi bądź publicystycznymi, które stanowią reprezentacje lokalizacji). Wierzchołki tego trójkąta pozostają wstałym związku, wpływając na siebie isię uzupełniając.

Wyrazistym przykładem tego typu wzajemnego oddziaływania są taterniczki, grupa onajbardziej rozbudowanych związkach zprzestrzenią. Wkategoriach doświadczenia transgresyjnego interpretują wspinaczkę badaczki zajmujące się historią taternictwa: Agata Rejowska-Pasek podąża tym tropem iukazuje, jak kontakt zgórami może być formą przekraczania granic6. Doświadczenie taternickie, rozpatrywane wkategoriach doświadczenia granicznego, staje się ważnym elementem emancypacji. Kobieta uprawiająca taternictwo zyskuje szansę na usamodzielnienie, zabierając głos wdyskusjach publicystycznych, wyrażając własne emocje ikomentując indywidualne doświadczenia wtwórczości literackiej. Aktywność taterniczek wprzestrzeni skalnej sprawia, że – podobnie jak mężczyźni uprawiający taternictwo – kobiety również stają na granicy życia iśmierci, aosiągając wgórach wyniki sportowe, pokonując trudności, które wcześniej były udziałem mężczyzn, przełamują androcentryczny – zdominowany przez mężczyzn, zdobywczoeksploracyjny albo wyczynowy – model obcowania zprzestrzenią wysokogórską.

Wkontekście tej transgresji warto przypomnieć słowa Elaine Showalter, które przytacza Joanna Krajewska wmonografii poświęconej międzywojennej literaturze kobiecej. Showalter przy okazji opisu literatury tworzonej przez kobiety stosuje bowiem interesującą metaforę przestrzenną: „Watlasie powieści angielskiej terytorium kobiece przedstawiane jest zazwyczaj jako pustynia otoczona zczterech stron górami: Szczytami Austen, Klifami Brontë, Łańcuchem Eliot iWzgórzami Woolf”7. Ten splot dwóch porządków: (nieobecnej) kobiecości oraz górskiej przestrzenności, który uKrajewskiej funkcjonuje przede wszystkim na poziomie metaforycznym, wnaszych rozważaniach znajduje dosłowne zastosowanie, porządki te są bowiem oparte na odkrywaniu żeńskiego oblicza nacechowanej kulturowo – patriarchalnie – przestrzeni górskiej.

Niniejszą pracę można zatem określić jako herstory – autorstwo terminu przypisuje się amerykańskiej feministce, poetce idziennikarce Robin Morgan8 – nadrzędnym celem naszych rozważań jest bowiem wydobycie kobiet zhistorii literatury oTatrach ipróba usytuowania ich wtej historii, pokazania zależności od męskiego paradygmatu, ale także samodzielnej roli kulturotwórczej, jaką odgrywają. Autorki artykułu Herstoryczne porządki. Konflikt czy pluralizacja pamięci? wnawiązaniu do koncepcji herstory piszą, że jest to nurt „skupiający się na odkrywaniu zapomnianej historii kobiet oraz przywracaniu im należnego miejsca wsferze publicznej, co przekłada się bezpośrednio również na kwestie tożsamości społecznej inarodowej”9. Zawarte wtytule pojęcie „porządki herstoryczne” autorki definiują zaś jako „reguły opowiadania owydarzeniach zprzeszłości, uwzględniające grupy wykluczone znurtu tradycyjnych narracji”10.

Ważnym segmentem perspektywy herstorycznej są również dzieje pisarstwa kobiet. Jak zauważa Ewa Kraskowska:

[…] herstoria literatury polskiej […] jest bardziej uwikłana wkonteksty zewnątrzliterackie, wkulturowo zmienne stereotypy iwzorce kobiecości oraz męskości, gdyż podjęcie przez kobietę roli autorki wprzeszłości zawsze było – awdużej mierze pozostaje nadal – gestem emancypacyjnym, wyzwolicielskim, wywrotowym. Pisząc ją, nie można więc abstrahować od kwestii takich, jak społeczny, ekonomiczny czy prawny status kobiet wdanym miejscu iczasie11.

Wnaszych rozważaniach twórczość kobiet autorek została potraktowana jako odrębne zjawisko, jej ważna rola kulturotwórcza nie ulega bowiem wątpliwości. Wnajwiększym stopniu dotyczy to twórczości niefikcjonalnej, czyli wspomnień, relacji zpodróży oraz publicystyki. To te gatunki piśmiennictwa najpełniej odzwierciedlają wskazane przez Kraskowską uwikłanie wspołeczny status kobiet „wdanym miejscu iczasie” – czyli wTatrach ina Podhalu do 1939 roku.

Według wielu koncepcji plasujących się wobrębie metodologii feministycznych, na przykład wnurcieécriture féminine, ważny dla pełnego zrozumienia sposobu narracji jest podział – utworzony sztucznie bądź naturalnie wyłaniający się spośród tekstów – na literaturę męską ikobiecą. Jak zauważa Krystyna Kłosińska, wkrytyce literackiej autorstwa mężczyzn, szczególnie młodopolskiej,

pojęcie „literatury kobiecej” jest […] opisowe tylko zpozoru. Ma charakter wartościujący, aduży kwantyfikator służy uzasadnieniu iwyeksponowaniu oceny ujemnej. Tekst ma swoje „kobiece” właściwości, ale jako negatywne odwrócenie tekstu męskiego12.

Zupełnie odrzuca ten podział Halina Filipowicz, która twierdzi, że „założenie, że kobiety piszą wsposób odmienny, charakterystyczny tylko dla siebie – właśnie dlatego, że są kobietami – jest dziedzictwem nie tylko […] wczesnej krytyki feministycznej, ale głównie patriarchalnej mitologii płci”13.

Aneta Górnicka-Boratyńska zkolei odnosi się do sposobu prezentowania kobiety wliteraturze. Twierdzi, powołując się na Annę Nasiłowską, że poszukiwanie wtekście literackim kobiety różni się wzależności od autorstwa danego tekstu. Żeńskie narracje to przede wszystkim autoprezentacja oraz autoekspresja, męskie zaś wywodzą się zokreślonego patriarchalnego paradygmatu, aich lektura będzie „podszyta podejrzliwością inieufnością”14.

Podobnie zresztą rzecz ujmuje Grażyna Borkowska, przyjmując, że mamy do czynienia zliteraturą kobiecą wówczas, gdy „podmiot utworu odsłoni swą płciowość, dokona seksualnej samoidentyfikacji”15.

Wydaje się jednak, że literatura oTatrach do 1939 roku nie wpełni odpowiada tym podziałom, awizerunek kobiety pojawiający się wposzczególnych utworach nie jest zależny od płci autora, ale od społeczno-kulturowego kontekstu. Literatura oTatrach opisuje konkretną iuporządkowaną przestrzeń, wktórej znajdują się różne grupy społeczne, ich specyfika zaś zależy od stopnia przynależności do tej przestrzeni. Być może to właśnie jest powodem, dla którego koncepcja opozycyjności męskich ikobiecych narracji nie znajduje wtym wypadku zastosowania, awłaściwe wydaje się spojrzenie przez pryzmat geokrytyki bądź antropologii kultury. Kobiece narracje oTatrach niekoniecznie zatem podkreślają płeć autorki, kluczowa bowiem jest wnich rola przestrzeni.

Być może zatem wsytuacji ograniczenia do skonkretyzowanej przestrzeni, wktórej dużą rolę odgrywa stopień związania znią (poznanie społeczności), ważniejsze stają się inne kryteria, jak choćby kategoria, do której autor zostaje przypisany (autochton, rezydent, gość).

Przypuszczenia te dotyczą jednak wyłącznie literatury pięknej. Źródła ocharakterze wspomnieniowym, etnograficznym czy publicystycznym pokazują bowiem coś odwrotnego – teksty wdużej mierze tworzone przez pierwsze turystki wysokogórskie itaterniczki stanowią świadectwo stopniowego odkrywania, oswajania izawłaszczania przez nie przestrzeni, która wcześniej była naznaczona jako patriarchalna. Twórczość ta jest otyle skupiona wokół płciowości, że autorki za pomocą literatury przebijają się do szerszej świadomości iwalczą onależne sobie miejsce wtaternickim świecie. Ich wspomnienia iartykuły na łamach prasy zjednej strony są często podszyte niepewnością, świadczą ouwikłaniu wpatriarchalny model taternictwa żywy pod koniec XIXwieku ina początku XX stulecia, zdrugiej jednak strony zdarza się, że mają one wymiar polemiczny, stają się głosem wdyskusji nad kształtem taternictwa kobiet iwtym aspekcie można je uznać za rodzaj autoprezentacji iautoekspresji. Twórczość faktograficzna będzie zatem miała charakter transgresywny, ajej autorstwo jest kluczowe dla zrozumienia roli kobiety wwysokogórskiej przestrzeni wdanym okresie.

Temat niniejszej pracy wyodrębnia jako korpus źródłowy tak zwaną literaturę oTatrach do 1939 roku. Jak pisze Jacek Kolbuszewski, należy odrzucić pojęcie „literatury tatrzańskiej”, zakłada ono bowiem „jakąś autonomiczność jej bytu, suwerenność własnych praw rozwoju oraz istnienie odrębnego języka”16. Badacz postuluje, by – zgodnie zperspektywą tematologiczną – mówić raczej oproblematyce Tatr oraz górali wliteraturze iużywać metaforycznie sformułowania „literatura oTatrach”17. Literatura oTatrach rozumiana tu będzie zatem jako zjawisko wielopoziomowe, którego spoiwem jest obecność Tatr wutworze, choć nie muszą być one dominujące ilościowo. Góry powinny jednak pełnić wutworze charakterystyczną funkcję – jak przestrzeń zamieszkiwania, eksploracji, aktywności podróżniczo-sportowej, rekreacji, atakże miłości, namiętności czy motywu śmierci. Obok Tatr równie istotne będą obszary pogórza, czyli całe Podhale (ze szczególnym uwzględnieniem Zakopanego). Zuwagi na ścisłe powiązanie (fizyczne, lecz również kulturowe) podhalańskich miejscowości zgórskimi szczytami, cały ten obszar wuproszczeniu można nazwać Tatrami – wszak dzisiaj jest to nazwa Euroregionu18.

Literatura źródłowa niniejszej monografii obejmuje trzy grupy tekstów, których pierwodruk (zniewielkimi wyjątkami) nastąpił do 1939 roku: źródła etnograficzne iwspomnieniowe, artykuły publicystyczne oraz beletrystykę – powieści, nowele iopowiadania. Wyłączona została ztego zbioru poezja, ze względu na inne środki wyrazu, specyfikę, funkcje oraz fakt, że trudno wskazać wniej precyzyjnie poszczególne typy kobiet bohaterek literackich, wktóre zkolei obfitują utwory prozatorskie. Wyjątek stanowią sytuacje, gdy fragmenty liryczne zostają przytoczone wramach kontekstu bądź uzupełnienia.

Kilkadziesiąt źródeł etnograficznych ipamiętnikarskich, autorstwa zarówno kobiet, jak imężczyzn, obejmuje okres niemalże od pierwszej połowy XIXwieku aż po dwudziestolecie międzywojenne. Wśród nich ważną część stanowią utwory literackie ipublicystyczne autorstwa kobiet – są to przede wszystkim ich wspomnienia zwysokogórskich wycieczek. Faktograficzny charakter tych publikacji umożliwia prześledzenie zmian zachodzących upierwszych turystek wzakresie nie tylko ich stosunku do przestrzeni, ale także usytuowania wtaternickim społeczeństwie zdominowanym przez mężczyzn.

Dopełnieniem tego są artykuły publicystyczne – źródło informacji na temat ubioru turystycznego czy narciarskiego, atakże sposobu spędzania czasu pod Tatrami. Często są one również tekstami polemicznymi, zwykle między kobietami amężczyznami.

Utwory beletrystyczne stanowiące podstawę analizy literaturoznawczej, autorstwa zarówno mężczyzn, jak ikobiet, przynależą do różnych obiegów literackich – pod uwagę wzięte zostały dzieła wysokoartystyczne, popularne, atakże skierowane do niedorosłego czytelnika (różnej wartości artystycznej ioróżnej tradycji), zarówno opublikowane wyłącznie na łamach prasy, jak izajmujące ważne miejsce wprocesie historycznoliterackim. Przy tym należy zaznaczyć, że literaturę beletrystyczną traktujemy egalitarnie, nie wyprowadzając wyraźnego rozróżnienia ze względu na obieg literacki, do jakiego przynależy dane dzieło (choć przy utworach ocharakterze popularnym zaznaczamy ich proweniencję), ani wartość artystyczną. Unikamy diagnoz ocharakterze krytycznym, traktując poszczególne powieści, opowiadania oraz nowele przede wszystkim jako świadectwo postrzegania funkcji kobiet ze względu na ich usytuowanie wtatrzańskiej przestrzeni do 1939 roku.

Przyjęte wpracy ramy czasowe wynikają zarówno zglobalnych, jak izregionalnych przemian historycznych. Nie określamy jednak wyraźnej periodyzacji wewnętrznej, choć odwołujemy się do podziałów ustalonych wramach badań nad historią ikulturą Podhala – wtym miejscu warto przypomnieć stanowiska Karola Estreichera oraz Antoniego Podrazy.

Karol Estreicher dokonał podziału życia kulturalnego Zakopanego na cztery okresy: do 1900 roku (jest to okres wyznaczany przez życie idziałalność Tytusa Chałubińskiego, Jana Krzeptowskiego Sabały, Władysława Matlakowskiego, Heleny Modrzejewskiej, Henryka Sienkiewicza oraz Stanisława Witkiewicza), młodopolski (lata 1900–1914), międzywojenny oraz czas drugiej wojny światowej ilat powojennych19.

Tymczasem Antoni Podraza, wartykule zamieszczonym wzbiorowej monografii Zakopane: czterysta lat dziejów, wyróżnia pięć etapów rozwoju Zakopanego jako miejscowości: od początku jej istnienia do lat siedemdziesiątych XIXwieku (wówczas zakopiańska turystyka ilecznictwo przekształciły się, jak pisze Podraza, wzjawisko masowe iod tego momentu możemy mówić onowej epoce wdziejach Zakopanego20), następnie do zakończenia pierwszej wojny światowej, czas dwudziestolecia międzywojennego, okres trwania drugiej wojny światowej, wreszcie lata powojenne.

Obaj badacze skupiają się na nieco innych aspektach: Estreichera interesuje życie kulturalne, Podrazę zaś rozwój samej miejscowości. Tymczasem wkontekście tematu niniejszej pracy, ponieważ traktujemy region jako swoistą enklawę, także jeśli chodzi oproces historycznoliteracki, tradycyjna periodyzacja nie znajduje zastosowania. Będzie nas bowiem interesować zarówno życie kulturalno-intelektualne pod Tatrami (którego uczestnikami są przede wszystkim turyści irezydenci), jak iwewnętrzny rozwój miejscowości zperspektywy autochtonów, wreszcie – rozwój taternictwa. Dlatego wwypadku poszczególnych grup (góralek, rezydentek, gościń) ich ewolucja czy przemiany wzakresie pełnionych przez nie funkcji często kształtują się wróżny sposób. Ponieważ podstawowym problemem naszych rozważań jest postać kobiety – wujęciu tak historycznym, jak iliterackim – możemy mówić oswoistej kobiecej historii Tatr iZakopanego, aza jej początek przyjmujemy pierwsze publikacje autorstwa kobiet: Łucji Rautenstrauchowej (1839), Marii Steczkowskiej (1858) oraz Jadwigi Łuszczewskiej Deotymy (1860).

Praca została podzielona ze względu na przynależność wyodrębnionych grup kobiet do przestrzeni ina relacje, wjakie znią wchodzą, wdalszej zaś kolejności – ze względu na poszczególne typy wramach tych grup oraz zachowania dla nich charakterystyczne. Przemiany historyczne izwiązane zliterackimi prądami są tu drugorzędne, interesuje nas bowiem przede wszystkim figura kobiety wprzestrzeni – podróżniczki ibohaterki.

Naturalną cezurę dla tych rozważań, wynikającą zprzesłanek historycznych oraz społecznych, stanowi moment wybuchu drugiej wojny światowej. Rok 1939 zamyka ważny wrozwoju Zakopanego okres – kończy się epoka indywidualnej ekspresji poetyckiej młodopolskich twórców iPodhala, określanego przez ówczesnych ipóźniejszych komentatorów mianem azylu politycznego, miejsca wolnego od polityki, przestrzeni spotkań artystycznej bohemy wmiędzywojniu. Realia wojenne ipowojenne ustanawiają, pod względem zarówno literackim, jak ikulturowym, nowy, naznaczony przemianami historycznymi ipolitycznymi, paradygmat postrzegania ifunkcjonowania Podhala.

Pozostając zaś wquasi-utopijnej, na poły mitycznej iodległej rzeczywistości, której dorobek ispuścizna kształtują obecną świadomość iwyobrażenie oZakopanem ireszcie Podhala, dalej skupimy się na przedziale czasowym nie tylko uzasadnionym historią literatury, ale także wpewnej mierze symbolicznym.

***

Pragnę gorąco podziękować wszystkim, którzy przyczynili się do powstania niniejszej monografii. Promotorce pracy doktorskiej, która stała się podstawą tej publikacji – Profesor Ewie Grzędzie – za jej nieocenioną pomoc, wsparcie merytoryczne ipozamerytoryczne, wielkie zaangażowanie, życzliwość iserdeczność – niezmienne od lat. Recenzentowi, Profesorowi Jackowi Kolbuszewskiemu, za ogrom wiedzy, zktórej mogłam czerpać, za cenne uwagi iwskazówki, zarówno przekazywane wczasie powstawania dysertacji, jak izawarte wrecenzji wydawniczej. Recenzentom pracy doktorskiej – Profesorom Wiesławowi Rzońcy iStanisławowi Uliaszowi – za uzupełnienia, sugestie iskrupulatne oceny. Przyjaciółkom i Bliskim – za wiele wsparcia i otuchy. Rodzicom – za wszystko.