Wpływ migracji zarobkowych z krajów Partnerstwa Wschodniego dla rynku pracy województwa podlaskiego okiem podlaskich imigrantów ze Wschodu. Aspekty teoretyczne i praktyczne ebook

Spis treści

Okładka

Okładka

O Autorze

Strona tytułowa

Strona redakcyjna

Wstęp

Rozdział 1. Migracje siły roboczej w świetle teorii

1.1. Definicja i typy migracji

Przypisy

Punkty orientacyjne

Spis treści

Cover

Title Page

Copyright Page

Wstęp

Migracje są istotnym obszarem międzynarodowych stosunków gospodarczych. Wywierają wpływ nie tylko na poziom dobrobytu poszczególnych jednostek, lecz także regionów i gospodarek narodowych. W ciągu ostatnich lat jednym z najbardziej aktualnych kierunków przepływu ludności są migracje z krajów Partnerstwa Wschodniego do Polski. Imigranci zmieniają swoje miejsca zamieszkania głównie z przyczyn ekonomicznych. Celem opracowania jest analiza skutków tego typu migracji dla województwa podlaskiego w trzech podstawowych obszarach, a są to: zaspokajanie popytu na pracę w zawodach nadwyżkowych i deficytowych, wpływ na poziom płac i poziom bezrobocia.

Celem pierwszego rozdziału jest analiza migracji siły roboczej w świetle teorii. Rozdział składa się z trzech części. Pierwsza zawiera definicje i typy migracji według zagranicznych i polskich naukowców. W części drugiej wyjaśnione są przyczyny migracji, biorąc pod uwagę teorię. Trzecia część prezentuje globalne skutki migracji w kontekście neoklasycznej teorii migracji.

Głównym celem drugiego rozdziału jest analiza migracji zarobkowych do województwa podlaskiego. Ten rozdział składa się z dwóch części. Pierwsza prezentuje uwarunkowania prawne zatrudniania cudzoziemców z krajów Partnerstwa Wschodniego na polskim rynku pracy przed i po procesie liberalizacji. W drugiej zaś części poddano analizie strukturę imigrantów zarobkowych według zezwoleń na pracę. Analiza struktury imigrantów została wykonana na podstawie danych statystycznych z powiatowych oraz wojewódzkich urzędów pracy.

Tematem przewodnim trzeciego rozdziału jest teoretyczna oraz empiryczna analiza problemu odnoszącego się do niezaspokojonego popytu na pracę w województwie podlaskim. Rozdział ten ma cztery części. W pierwszej wyjaśniono pojęcie niedopasowania strukturalnego, a także wymieniono i poddano krótkiej charakterystyce czynniki wpływające na poziom popytu i podaży na rynku pracy. Druga część pokazuje skalę problemu niezaspokojonego popytu na pracę w województwie podlaskim, bazując na danych statystycznych dotyczących struktury zawodów deficytowych i nadwyżkowych. Trzecia część przedstawia przyczyny i skutki problemów z zaspokojeniem popytu na pracę w zakresie zakłóceń funkcjonowania gospodarki, niedostosowania systemu kształcenia do potrzeb rynku pracy, nieadekwatnych wynagrodzeń oraz wzmożonej imigracji krajowych pracowników. Ostatnia część to praktyczna analiza wpływu imigracji z obszaru Partnerstwa Wschodniego na zaspokajanie popytu na pracę w województwie podlaskim. Niniejsza analiza została dokonana za pomocą badań ankietowych wśród czynnych zawodowo respondentów z województwa podlaskiego.

Powszechny stereotyp na temat imigrantów zarobkowych z krajów Partnerstwa Wschodniego głosi, że cudzoziemcy wykonują swoje obowiązki służbowe za niższe wynagrodzenie niż pracownicy krajowi. Czwarty rozdział tej książki został napisany właśnie w celu wyjaśnienia tych okoliczności. Składa się z czterech części. Pierwsza, pod tytułem „Poziom płac w województwie podlaskim”, przedstawia analizę wynagrodzeń w odniesieniu do poszczególnych kategorii zawodowych. W części drugiej opisane są różnice płacowe w województwie podlaskim i państwach pochodzenia imigrantów. Między innymi zaprezentowane są stawki wynagrodzeń w przeliczeniu na złotówki obowiązujące w Białorusi, Ukrainie, Rosji, Gruzji i Mołdawii. Część trzecia ukazuje rolę imigrantów w negocjacjach płacowych. Na jej początku pokazane są teoretyczne aspekty negocjacji. Z własnych obserwacji autorki wynika, że w obecnych czasach imigranci znają swoje prawa na rynku pracy i nie zgadzają się na gorsze warunki pracy niż Polacy. Celem ostatniej, czwartej części jest odpowiedź na pytanie, czy respondenci z Podlasia odczuwają negatywny wpływ na wynagrodzenie wywołany przyjmowaniem do pracy imigrantów. Potencjalny negatywny wpływ pracujących cudzoziemców na płace rodzimych pracowników może się wyrażać w zwiększonej podaży pracy o określonych kwalifikacjach oraz niższych płacach osób o podobnych kwalifikacjach.

Wzmożona imigracja z krajów Partnerstwa Wschodniego do województwa podlaskiego przyczynia się do niepokoju miejscowych pracowników, gdyż nasilająca się imigracja może spowodować wzrost liczby bezrobotnych. Głównym celem rozdziału piątego, składającego się z trzech części, jest wyjaśnienie tego stwierdzenia. W części pierwszej, pod tytułem „Wysokość i struktura bezrobocia”, analizie są poddane statystyki dotyczące stopy bezrobocia w województwie podlaskim oraz liczba bezrobotnych. Część druga ukazuje przyczyny bezrobocia w tym obszarze. Dla analizowanego województwa charakterystyczne jest bezrobocie strukturalne, które wynika z niedopasowania struktury podaży pracy do struktury popytu. Ostatnia część, badawcza, weryfikuje pytanie badawcze: czy imigracja pracowników z obszaru Partnerstwa Wschodniego ma wpływ na poziom bezrobocia w województwie podlaskim.

Analiza teoretyczna w poniższym opracowaniu została wykonana na podstawie literatury polskiej, rosyjskiej, białoruskiej oraz angielskiej, a także danych statystycznych. Zaś analizę empiryczną przeprowadzono na postawie badań ankietowych wśród aktywnych zawodowo respondentów z Podlasia i obserwacji własnych autorki.

Rozdział 1. Migracje siły roboczej w świetle teorii

1.1. Definicja i typy migracji

Rola procesów migracyjnych w kreowaniu rozwoju gospodarczego oraz demograficznego była na tyle znacząca, że migracje międzynarodowe wraz z nastaniem XXI wieku stały się jednym z najistotniejszych zagadnień współczesnej gospodarki światowej. Sytuacja na światowym rynku pracy implikowana jest postępem globalizacji, co prowadzi między innymi do intensyfikacji konkurencyjności o zasoby pracy w różnych regionach świata1.

Ze względu na wielowymiarowy charakter migracji naukowcy, zajmujący się różnymi dyscyplinami, dokonują próby stworzenia własnej definicji mobilności zasobów ludzkich. Według E.S. Lee migracja jest definiowana – w szerokim ujęciu – jako trwała bądź półtrwała zmiana miejsca zamieszkania2. Z kolei G.J. Lewis nazywa migranta osobą przybywającą lub opuszczającą pewne miejsce w sposób inny niż urodzenie lub śmierć3.

Migracja ludności to złożony proces społeczny, zróżnicowany pod względem form i konsekwencji. Jednocześnie mając ogromny wpływ na rozwój społeczny, proces ten przekształca się na tle przemian politycznych, społeczno-gospodarczych, demograficznych i innych4.

W wąskim ujęciu migracja pochodzi od łacińskiego słowa migratio – oznaczającego wędrówkę5, w rozumieniu etymologicznym jest to przesuwanie się ludzi w przestrzeni, ruch ludności mający na celu zmianę miejsca zamieszkania na stałe lub czasowo w obrębie kraju lub poza jego granicami. Migracja ludności to zjawisko polegające na przemieszczaniu się ludzi związanym przede wszystkim ze zmianą ich miejsca zamieszkania i miejsca pracy6.

Specyfika procesu migracyjnego składa się z trzech etapów, są to: proces przemieszczania się migrantów, kształtowanie się czynników mobilności oraz adaptacja migrantów w nowym miejscu zamieszkania7.

Migracja ludności jest wielomotywacyjnym zjawiskiem społecznym o charakterze popytowym, które za sprawą mobilności człowieka realizowane jest zarówno w przestrzeni fizycznej, jak i wirtualnej8.

W literaturze ekonomicznej migracje ludności określane są jako jeden z regulatorów rynku pracy. Zagraniczni imigranci zarobkowi zaliczani są do siły roboczej na terytorium przyjmującym, dlatego uważa się, że migracja populacji wzmacnia i wspiera konkurencję na rynku pracy kraju przyjmującego9.

Charakterystyczną cechą procesu migracji jest to, że ma ona miejsce jednocześnie w czasie i przestrzeni. Dlatego wyróżnia się wśród innych procesów demograficznych10.

Z punktu widzenia kierunku migracji wskazuje się na procesy emigracji oznaczające opuszczenie kraju oraz procesy imigracji, czyli przypływy cudzoziemców na terytorium tego kraju11. A zatem reemigrację – proces powrotu emigranta do grupy jego pochodzenia po pewnym czasie nieobecności związanej z migracją – i repatriację, która zachodzi, kiedy wyjazd z ojczyzny związany był z takimi okolicznościami jak działania wojenne lub przesiedlenia ludności w ramach decyzji administracyjnych12. Migracja zaś to terytorialny ruch ludności powiązany z przekraczaniem granic zewnętrznych i wewnętrznych jednostek administracyjno-terytorialnych w celu zmiany stałego miejsca zamieszkania lub czasowy pobyt na terytorium w celu nauki bądź pracy13.

Migrację należy rozpatrywać w kontekście przekraczania granic nie tylko geograficznych, lecz także politycznych oraz kulturowych. Oznacza to, że migrant wraz ze zmianą obszaru geograficznego ma do czynienia ze zmianą sieci interakcyjnej. To zjawisko z kolei zmusza do zmiany zachowań, statusu i ról społecznych migrantów w nowych realiach kraju przyjmującego14.

Złożoność zjawiska migracji powoduje konieczność wyróżnienia trzech podstawowych kryteriów mobilności zasobów ludzkich. Według G. Standing są to kryteria przestrzeni, miejsca zamieszkania oraz czasu.

Kryterium przestrzenne jest rozumiane jako pokonanie określonego dystansu pomiędzy obszarami o różnych modelach ekonomiczno-społecznych. Według Shlomo Eisenstadta migracje w obrębie kryterium przestrzennego są określane jako „(...) fizyczne przejście jednostki bądź grupy społecznej z jednego społeczeństwa do drugiego. Przejście to wymaga zwykle porzucenia otoczenia społecznego i wejścia w nowe, inne otoczenie”15. Dlatego z perspektywy przestrzennego kryterium migracji oraz konieczności zmiany otoczenia społeczno-ekonomicznego wyróżnia się migracje wewnętrzne i zewnętrzne.

Migracja wewnętrzna oznacza zmianę miejsca stałego lub czasowego pobytu, a polega na przekroczeniu granicy administracyjnej (w zakresie obszarów wiejskich do miejskich, a także miejskich do podmiejskich) danej jednostki terytorialnej w celu osiedlenia się na stałe lub czasowo w innej jednostce w granicach kraju16.

Wewnętrzna mobilność zasobów ludzkich może przybierać następujące postacie:

» migracje ze wsi do miasta – np. w związku z poszukiwaniem pracy;

» migracje z miasta do wsi – ze względu na niższe koszty utrzymania oraz lepszy stan środowiska naturalnego;

» migracje z miasta do miasta – wynikające ze zmiany statusu społecznego lub zawodowego;

» migracje ze wsi do wsi.

Obecnie najbardziej popularną formą migracji są wyjazdy ze wsi do miast w celu wykonywania pracy. Gdy migracja jest spowodowana niskim poziomem życia oraz brakiem usług wspierających w krajach pochodzenia, migracje do ośrodków miejskich mogą przewyższać zapotrzebowanie na świadczenie pracy oraz usług w miastach. Tutaj wynikiem jest wysoki poziom bezrobocia strukturalnego. Również jeśli władze lokalne nie są przygotowane na wzrost populacji, powstają ograniczenia instytucjonalne i finansowe. Efektem są często rosnące nierówności dochodowe i majątkowe oraz segmentacja miasta na stosunkowo korzystne i bezpieczne obszary17.

Według GUS w ramach migracji wewnętrznych wyróżnia się także migracje:

» międzywojewódzkie;

» wewnątrzwojewódzkie;

» międzypowiatowe;

» wewnątrzpowiatowe18.

Migracje zewnętrzne odnoszą się do przekroczenia granicy państwa, co związane jest ze stosunkowo trwałą zmianą miejsca i kraju zamieszkania19.

Ze względu na kryterium przestrzenne warto wyróżnić także klasyfikacje kierunków migracji zewnętrznych. Są to:

» migracje z krajów rozwijających się do krajów uprzemysłowionych;

» migracje zarobkowe między krajami rozwijającymi się;

» migracje zarobkowe z byłych republik radzieckich do krajów uprzemysłowionych;

» migracje naukowców, wykwalifikowanych specjalistów z krajów uprzemysłowionych do krajów rozwijających się20.

W.A.V. Clark interpretuje migrację jako proces ciągły. Zdaniem naukowca podział migracji na zewnętrzną, wewnętrzną oraz wewnątrzmiejską jest sztuczny. Przekroczenie granic miasta bądź regionu nie wiąże się z istotną zmianą przyczyny podjęcia decyzji o migracji. Na strukturę elementów determinujących decyzje o migracji nie wpływa fakt istnienia granic administracyjnych, lecz odległość. Według Clarka wyróżnianie migracji międzynarodowych jako osobnego typu migracji ma sens tylko wtedy, gdy migracja następuje pomiędzy jednonarodowymi państwami, których podstawową cechą jest homogeniczność kulturowa21. Warto zaznaczyć, że Gaag i Wissen twierdzą, że główne determinanty migracji międzynarodowych i migracji wewnętrznych na poziomie dużych regionów są podobne22.

Według kolejnego kryterium miejsca pobytu/zamieszkania migrant jest traktowany jako osoba zmieniająca miejsce zamieszkania. Migracja z tego punktu widzenia jest określana jako trwała bądź półtrwała zmiana miejsca zamieszkania, przy czym nie ma żadnych barier dotyczących odległości ruchu, czasu trwania bądź charakteru decyzji migracyjnej – przymusowego lub dobrowolnego23.

Istotnym kryterium migracji jest czas trwania bądź przebywania migranta w nowej przestrzeni. Kryterium to pozwala odróżnić migrantów od turystów, a w badaniach naukowych służy bardziej do potrzeb statystycznych niż teoretycznych. Za wielkość graniczną uznaje się 12 miesięcy. Jeżeli dana osoba znajduje się na określonym terytorium przez rok lub powyżej roku, automatycznie jest zaliczana do migrantów długookresowych24. Zgodnie z kryterium czasu trwania migracje dzieli się na:

» stałe (definitywne) – kiedy zmiany miejsca pobytu dokonane zostają na czas nieokreślony, zazwyczaj wiążą się z intencją osiedlenia się;

» czasowe (okresowe lub sezonowe) – wiążące się ze zmianą pobytu na czas określony, np. związany z wykonywaniem pracy sezonowej; wśród migracji okresowych można wyróżnić migracje krótkotrwałe i długotrwałe, trwające odpowiednio poniżej i powyżej roku;

» łańcuchowa – charakteryzuje się tym, że poszczególne jednostki przenoszą się do miejsca docelowego, a następnie czynią to inne jednostki. Przykładem może być proces łączenia rodzin w sytuacji, gdy poszczególne jednostki zapraszają swoich bliskich oraz krewnych do życia i pracy w nowej lokalizacji25;

» wahadłowe (cyrkulacyjne)– polegające na codziennych zmianach miejsca pobytu, związanych na przykład ze świadczeniem pracy w miejscowości innej niż miejscowość stałego zamieszkania. Migracja wahadłowa to codzienne powtarzające się przemieszczanie się ludności między miejscem zamieszkania a miejscem pracy lub nauki, niezwiązane ze zmianą miejsca stałego zamieszkania. Masowe międzynarodowe migracje wahadłowe są charakterystyczne dla mieszkańców regionów przygranicznych, gdzie istnieją odpowiednie podstawy prawne i umowy międzynarodowe26.

Kryterium aktywności z jednej strony oznacza zmianę miejsca zamieszkania, lecz z drugiej – zmianę miejsca wykonywania różnego rodzaju czynności (np. podejmowanie zatrudnienia). W związku z tym kryterium wyróżnia się trzy podstawowe możliwości:

» zmiana miejsca zamieszkania oraz miejsca pracy (klasyczna migracja);

» zmiana miejsca pracy bez zmiany miejsca zamieszkania;

» zmiana miejsca zamieszkania bez zmiany miejsca pracy27.

Kryterium aktywności utożsamia się z migracją ekonomiczną/zarobkową. Jest to mobilność zasobów ludzkich polegająca na przemieszczeniach jednostek zawodowo czynnych w celu poprawy własnej sytuacji materialnej bądź członków rodziny, a także zdobycia środków finansowych niezbędnych do osiągnięcia godnych warunków życia28.

W krajach wysokorozwiniętych bez międzynarodowych migrantów zarobkowych nie jest możliwy rozwój branż takich jak budownictwo, rolnictwo, sektor usług, ponieważ dane gałęzie nie są atrakcyjne dla miejscowej ludności nawet w przypadku bezrobocia. Motywowanie do przyjazdu imigrantów w celu wykonywania pracy w obszarach priorytetowych, a zarazem charakteryzujących się niedoborem pracowników, jest konieczne dla rozwoju gospodarczego29.

Ważny segment światowego rynku pracy składa się również z wysoko wykwalifikowanych migrantów: ich kapitał ludzki jest realizowany ze względu na możliwość wyboru kraju i miejsca pracy30.

Rysunek 1. Typy migrantów

Źródło: Opracowanie własne na podstawie M. Skoczek, Migracje zarobkowe i ich rola w rozwoju lokalnym. Studia porównawcze Ameryka Łacińska i Europa, Warszawa 1994, s. 1–47.

Do migracji pracowników wysoko wykwalifikowanych zalicza się: lekarzy, pracowników naukowych, nauczycieli akademickich, inżynierów oraz przedstawicieli kadry menedżerskiej. Taki typ emigracji definiowany jest jako „drenaż mózgów” – bezpowrotna emigracja wysoko wykwalifikowanej kadry, a także potencjalnych specjalistów (studentów, doktorantów, stażystów), ze względu na szczególną politykę krajów imigracji, co z reguły ma negatywne konsekwencje dla krajów emigracji31. Międzynarodowa migracja intelektualna przybiera wiele form w związku z rozwojem gospodarki światowej, niektóre z nich są przedstawione w poniższej tabeli.

Tabela 1. Klasyfikacja nowych form migracji intelektualnej

Kryterium

Forma migracji intelektualnej

Temat migracji intelektualnej

Realny przepływ kapitału intelektualnego

Migracja szefów OAO „TNK”

Wysoko wykwalifikowani menedżerowie

Napływ kandydatów na studia na uniwersytetach

Intelektualiści, potencjalni specjaliści

Migracje transgraniczne na podstawie umów

Wysoko wykwalifikowani pracownicy umysłowi

Ukryty ruch kapitału intelektualnego

Inteligentna migracja „w cieniu”

Wysoko wykwalifikowani pracownicy umysłowi

Wirtualny transfer kapitału intelektualnego

Outsourcing IT

Wysoko wykwalifikowani specjaliści IT

Źródło: Opracowanie na podstawie М. Бондарь, Международная интеллектуальная миграция в экономике знаний, Белорусский государственный экономический университет, Минск 2013, s. 65.

Drugą grupą są migracje pracowników posiadających średnie wykształcenie zawodowe (semi-skilled) – najczęściej znajdują oni zatrudnienie w przemyśle bądź usługach32.

Wśród migrantów występują również osoby nieposiadające zawodu, a także osoby niewykwalifikowane, poszukujące pracy zarobkowej z powodu niemożliwości zatrudnienia na krajowym/lokalnym rynku pracy33.

W kontekście migracji zarobkowych istotnym kryterium jest także jej legalność, stąd wyróżnia się migracje:

» legalne – migrant posiada niezbędne dokumenty do pobytu w kraju przyjmującym;

» przejściowe – gdy migrant złożył dokumenty do właściwych instytucji kraju przyjmującego o azyl, zezwolenie na pobyt czasowy lub stały, związany między innymi z zatrudnieniem, nauką czy sprawami rodzinnymi;

» nielegalne, tj. nieuregulowane – migrant nie posiada dokumentów do pobytu w kraju przyjmującym lub danych dokumentów w komplecie34.

Według ukraińskiego ekonomisty W. Bidaka współczesna migracja zarobkowa jest intensywnie ustrukturyzowana rodzajowo, zyskuje specyficzne formy zgodne z procesami modernizacji systemu gospodarczego, zmianą warunków życia człowieka, pojawieniem się nowych form działalności gospodarczej. Wśród jej rodzajów należy wziąć pod uwagę legalną i nielegalną migrację, obiegową i nieodwracalną, edukacyjną, przemysłową, rekreacyjną, a także migrację okrężną i bezpośrednią35.

Kryteriami występującymi w literaturze są wyróżnienia typów migracji ze względu na wiek, płeć oraz stan cywilny migrantów36.

Z uwagi na powyższe definicje i typy migracji warto określić kategorie, które nie są traktowane jako migracje międzynarodowe. Zalicza się do nich między innymi:

» pracowników zatrudnionych poza granicami kraju, którzy mają możliwość regularnego odwiedzania kraju pochodzenia (czyli uznaje się, że nie zmieniają stałego miejsca pobytu);

» osoby w tranzycie, tj. takie, które przekraczają granice danego kraju, ale ich celem jest kraj trzeci (w praktyce okazuje się, że jest to jeden z najbardziej powszechnych sposobów dostania się do określonego kraju bez konieczności rejestracji tego faktu przez służby statystyczne);

» gości oraz turystów, czyli osoby, które na bardzo krótko wjeżdżają do danego kraju lub też ich pobyt jest regulowany przez zasady wiz turystycznych;

» osoby przekraczające granice i przebywające w kraju docelowym w związku z podróżami służbowymi lub też aktywnością wiążącą się z działalnością gospodarczą;

» osoby posiadające status dyplomatyczny oraz zatrudnione w ambasadach lub konsulatach;

» nomadzi, czyli osoby bez stałego miejsca zamieszkania (a więc niespełniające formalnego wymogu definicji, tj. zmiany stałego miejsca zamieszkania)37.

Z jednej strony migranci zarobkowi przybywający do kraju przyjmującego zwiększają jego potencjał zawodowy, zaspokajając potrzeby gospodarki na siłę roboczą, a z drugiej strony wysyłając przekazy pieniężne do swoich państw, zapewniają wsparcie materialne członkom swoich rodzin38.

Zdaniem autorki migracja oznacza czasowe bądź stałe przeniesienie się w przestrzeni geograficznej pewnej zbiorowości, zwanej migrantami, poprzedzone procesem decyzyjnym. Z uwagi na wieloaspektowość zjawiska migracji oraz różnorodne sposoby jego opisu niemożliwa jest całościowa analiza ruchów migracyjnych. Dlatego niniejsza praca ma na celu omówienie zewnętrznych przepływów siły roboczej z motywów zarobkowych w kontekście liberalizacji polskiego rynku pracy dla pracowników z krajów Partnerstwa Wschodniego.

Przypisy