O naśladowaniu Chrystusa ebook

SŁOWO WSTĘPNE

„…Na jednym z ostatnich posiedzeń, gdy już było wiadomo, że zginie, Ojciec dał mamie mały metalowy grzebyk i powiedział, żeby koniecznie kupiła książkę Tomasza à Kempis O naśladowaniu Chrystusa. Chciał, żeby mama codziennie czytała nam fragmenty tej cudownej książeczki.

«To ci da siłę» – powiedział do niej. Bardzo sobie cenię tę książeczkę i przez cały czas ją czytam. Jest to także testament dla mnie…” – mówiła w jednym z wywiadów córka rotmistrza Witolda Pileckiego, Zofia Pilecka-Optułowicz.

Ten, który stał się symbolem niezłomnego oporu, ten któremu życie zabrali rodacy-zdrajcy, ten który potrafił bez lęku spoglądać na salę sądową podczas procesu zmierzającego nieuchronnie do tragicznego finału, dał córce najdroższy skarb, jaki posiadał… W testamencie duchowym pozostawił miłość do dzieła, którego siła wynika z oparcia moralnego na najpiękniejszym w historii świata wzorze do naśladowania – Jezusie Chrystusie.

De imitatione Christi– brzmi łaciński tytuł tej niewielkiej książeczki, napisanej w XV wieku jako podręcznik do pracy duchowej zakonników. Tytuł mówi o „imitowaniu” Chrystusa, o takim życiu, które ma być jak najbliższe tego, czego nauczał Zbawiciel. Ta książka, tak popularna na całym świecie – ponoć druga po Biblii, jeśli chodzi o ilość języków na jakie ją przetłumaczono – i w Polsce zyskała olbrzymie grono wielbicieli. Wśród nich było wielu znamienitych rodaków, ludzi, których dokonania wpisały się w nasze ojczyste dzieje czy historię kultury. Dla Polaków właśnie ta książka miała szczególne znaczenie od chwili, gdy los naszej Ojczyzny – tak jak go opisywał romantyczny mesjanizm – stał się losem narodu, który szedł śladem Chrystusa. Śmierć miała stanowić jedynie pewien etap. Mroki niebytu rozjaśniała nadzieja na zmartwychwstanie.

Pierwsze polskie tłumaczenie wyszło w roku 1545. Było ono anonimowe i ta anonimowość miała w istocie głębokie znaczenie duchowe, które współgrało z zasadniczą wymową treści zawartej w poradniku. W końcu sam autor, holenderski mnich, augustianin Tomasz pragnął pokory, chciał pozostać anonimowy, pisał o zapieraniu się siebie i powierzaniu życia Bogu. Za naszych czasów usiłowano go „odszukać”, niektórzy upatrywali go w Gerardzie Groote, inni (i to wydaje się pewniejsze) w pochodzącym z ubogiej rzemieślniczej rodziny z Kempen skrybie zakonnym – Tomaszu Hemerkenie. Pamiętać jednak należy, że autor O naśladowaniu… na końcu rękopisu, znajdującego się obecnie w zbiorach biblioteki królewskiej w Brukseli zapisał: „nie pytaj, kto powiedział, ale patrz, co powiedział”.

Podobny wzorzec duchowego, pokornego stosunku do dzieła znajdziemy u naszego pierwszego kronikarza, zwanego Gallem, który najwyraźniej również pragnął uniknąć pustego rozgłosu.

Kolejne tłumaczenia O naśladowaniu Chrystusa mają już swoich twórców. Jest wśród nich wielki ksiądz Jakub Wujek (1571), poeta Stanisław Grochowski (1611), czy wreszcie Jan Wielowiecki.

W lwowskim wydaniu z 1904 roku, arcybiskup Józef Bilczewski pisze we wstępie o użytym przekładzie księdza Wielowieckiego: „wydaję stare tłumaczenie iście skargowskim pisane językiem, bo ma stara nasza polszczyzna większą od dzisiejszej jędrność i urok sobie właściwy, a nadto te dwie zalety, że czytelnika zmusza do większej uwagi i że dla ludu we wszystkich dzielnicach naszych jest przystępniejsza i przyjemniejsza, niż teraźniejszy nasz język piśmienny”. Arcybiskup wyraźnie wskazuje, że ten dawny rytm języka, niegdysiejszy sposób malowania słowem ma dla Polaków pod zaborami jeszcze większą zaletę, odwołuje się do dziedzictwa dawnych pokoleń. Nasi przodkowie na tej właśnie książce wzrastali duchowo, z niej uczyli się, jak postępować wedle ewangelicznych prawd miłości, w których „tak ma się za tak, a nie za nie”. Z kolei ksiądz Jan Twardowski, w przedmowie do wydania współczesnego, z kongenialnym tłumaczeniem Anny Kamieńskiej, zwraca uwagę na taką rzecz: „Jeżeli przyjrzymy się datom jej wznawiania, zauważymy, że ukazywała się niemal zawsze w chwilach trudnych dla Polski: w 1764 roku po upadku Kamieńca, w 1685 i 1695, w przełomowych czasach kończącego się panowania króla Jana Sobieskiego, w 1777 i 1779 – kilka lat po pierwszym i drugim rozbiorze”.

I rzeczywiście – ta niepozorna rozmiarem książeczka towarzyszyła nam przez wieki, stanowiąc wsparcie w najtrudniejszych chwilach. Czytali ją dziewiętnastowieczni patrioci – powstańcy i poeci, zesłańcy i uczniowie w szkołach, księża i profesorowie, żołnierze i prości ludzie, którzy wstawali z dna społecznego, by odradzając się do nowego życia, znaleźć w nim uniwersalny sens. W tym nowym życiu trzeba było być nie tylko moralnie czystym, nie tylko żyć w prawy, dobry sposób, ale także być dobrym Polakiem. Tak wymiar O naśladowaniu Chrystusa dotykał obszarów, których nie rozpoznawali katolicy w innych krajach. Wymiar romantyzmu europejskiego i polskiego różniły się – u nas Ojczyzna, jak Chrystus z grobu wstająca – stawała się częścią wyznania wiary Polaków. „Bierz, miły czytelniku, ten skarb, wertuj w nim mądrość zawartą. Jest to największy upominek z nieba dla ciebie, listy z ojczyzny, jak to św. Augustyn nazywa” – pisał w przedmowie do wydania z roku 1841 ksiądz Łętowski.

A w księgozbiorze po prof. Julianie Krzyżanowskim ksiądz Twardowski znalazł niezwykły egzemplarz Naśladowania – była to łacińska wersja dedykowana własnoręcznie przez Adama Mickiewicza Sewerynowi Goszczyńskiemu.

Nasz wieszcz otrzymał dzieło Tomasza à Kempis od księdza Chołoniewskiego w okolicznościach dość niezwykłych, podczas pobytu w Rzymie, w roku 1830. Był początek grudnia. Na jednym ze spotkań towarzyskich pewien wysoki rangą urzędnik (jedni twierdzą, że minister spraw zagranicznych, inni, że poseł rosyjski) dostał nagle pilną depeszę. Tak opisał tę chwilę znakomity biograf Mickiewicza, Piotr Chmielowski: „Urzędnik przeczytał ją, a obecni mogli dostrzec na jego twarzy niejaki wyraz pomieszania. Była to wieść o powstaniu listopadowem w Warszawie. Zwyczajem dość częstym w owych czasach poradzono się Biblii; gdy ją otwarto, wyczytano słowa: «Domine, hominem non habeo» (Panie, nie mam człowieka)”. Na poecie naszym musiała ta chwila zrobić wielkie wrażenie. Zaczął się okres nie tylko jego wewnętrznych przełomów, pytań o to, jaką postawę należy przyjąć wobec walki, ale także drogi duchowej, która będzie prowadzić i przez Sprawę Bożą Towiańskiego, i przez próby syntetyzowania dziejów Polski (w trakcie serii wykładów paryskich o literaturze i kulturze słowiańskiej) w perspektywie chrystologicznej i przez te dzieła, które miały się stać wskazówką dla duchowego rozwoju Polaków. Kluczem do odzyskania niepodległości miała być przecież postawa Gustawa, który wypisując na ścianie swej celi wileńskiej słowa o własnej śmierci, sam rodzi się do innego życia jako Konrad.

Mickiewicz nie poprzestał na wierszach pisanych pod wpływem nawrócenia… Za słowami szły czyny. Pisze Chmielowski:

„W tajemnicy przed znajomymi, zamówiwszy wprzód księdza staruszka i przygotowawszy się czytaniem dziełka o naśladowaniu Chrystusa, poszedł w pamiętny wyborem nowego papieża, Grzegorza XVI, dzień 2 lutego 1831 r. do kościółka fuori delle mure, ażeby po wielu latach niebywania u spowiedzi spełnić ten akt pokory i skruchy”. Potem wprost z kościoła poeta udał się do mieszkania Ankwiczów, gdzie usłyszał z ust Henryki niezwykłą opowieść – oto śnił się jej, jako przedziwna postać cała w bieli, „w sukni jakiejś długiej, aż do ziemi, piastująca na ręku białego baranka”. Ślady fascynacji Naśladowaniem Chrystusaznaleźć można w listach Mickiewicza. Do Konstancji Łubieńskiej pisze z Paryża: „Czytaj książkę O naśladowaniu – tam znajdziesz źródło siły”. W korespondencji do Hieronima Kajsiewicza i Leonarda Rettla cytuje całe zdania po łacinie. Sam układa również swego rodzaju duchowe instrukcje, które brzmią jak żywcem wyjęte z dzieła piętnastowiecznego mnicha. Niektórzy twierdzili nawet, że nauczył się na pamięć wielu fragmentów De imitatione… Nie tylko wieszcz czerpał z tych stron poradnika siłę moralną. Czynili tak i Słowacki, i Norwid, a także Prus, Żeromski, Reymont, Staff, Iłłakowiczówna, czy wreszcie… Julian Tuwim. Jerzy Liebert pisał w liście do Bronisławy Wajngold: „W domu mam tyle książek, że czytam od razu wszystkie, co jest niedobre. Układam więc sobie piśmiennie plan na pewien czas i trzymam go ściśle, Naśladowanie Chrystusaczytam stale, bo sama wiesz najlepiej, że tej książki «przeczytać» w trybie dokonanym nie można nigdy”.

I rzeczywiście, pisany dla zakonników, składający się z czterech części (Zachęty pomocne do życia duchowego, Zachęty do życia wewnętrznego, O wewnętrznym ukojeniu, Gorąca zachęta do Komunii Świętej), poradnik nadaje się albo do wyrywkowej, przypadkowej lektury, albo do codziennego, systematycznego odkrywania kolejnych fragmentów. Każde słowo, każde zdanie jest nasycone niezwykłą treścią. Tomasz był kopistą Biblii – znał więc ją wyśmienicie. Stąd też we współczesnych wydaniach można na marginesie odnaleźć wskazania do konkretnych rozdziałów i wersów, do których odnoszą się poszczególne momenty.

Co takiego jest siłą tej książki? Co powoduje, że łatwiej po jej lekturze giąć kolana? Że zatapiał się w niej oświeceniowy poeta Franciszek Karpiński, a wiele lat później w dalekich stepach Kazachstanu Aleksander Wat dzięki niej właśnie przeżywał głębokie nawrócenie? Jaka jest tajemnica owego pójścia śladami Chrystusa, która tak przyciągała Polaków? Co powodowało, że zabierali ją do obozów koncentracyjnych i łagrów? Czytali w lasach ścigani przez UB, w domach, gdy za oknami chrzęściły gąsienice rosyjskich czołgów, czy za konfederacji barskiej, gdy Rosjanie płacili zdrajcom za to, by powoli unicestwić Rzeczpospolitą?

Trudno odpowiedzieć na te pytania. Może to nadzieja? Może fakt, iż płynie z tej książeczki nauka, że dobre życie i szczęście można osiągnąć poprzez rezygnację z samego siebie? Może chodzi o tę piękną prawdę, że śmierci tak naprawdę nie ma, została pokonana przez Zbawiciela? A może o to – że warto zachowywać niezłomną postawę nawet wtedy, gdy to się, patrząc „po ludzku”, nie opłaca? A może chodzi o Miłość w najczystszej postaci, miłość, w której na pierwszym miejscu jest Bóg, potem jest drugi człowiek, a na końcu dopiero ja sam? Może wreszcie o porządne, moralne życie, o nazywanie rzeczy złych po imieniu, a wskazywanie głośno dobrych?

Tyle przecież płynie słów nienawiści, obelg, kłamstw, fałszywych zarzutów, manipulacji. Niektórym zaczyna brakować siły. Ile jeszcze można znieść kłamstwa? Ile można trwać, będąc opluwanym i niszczonym?

Proszę mi uwierzyć – było tak… Kończąc ów tekst, wziąłem do ręki swój egzemplarz Kempisa i otworzyłem na chybił trafił. Na tej „przypadkowej” stronie odczytałem tę oto odpowiedź na postawione przed chwilą pytania: „Ostre wydają się niektórym słowa: Zaprzyj się siebie, weź swój krzyż i naśladuj Jezusa. Ale przecież ostrzejsze będą słowa ostateczne: Idźcie precz ode mnie, przeklęci, w ogień wieczny.

Kto słucha bez sprzeciwu nakazu krzyża, ten nie boi się, że usłyszy słowa potępienia. (…)

Czemu więc boisz się jeszcze podjąć ten krzyż, który jest drogą do Królestwa? W krzyżu zbawienie, w krzyżu życie, w krzyżu obrona, w krzyżu struga szczęścia nadprzyrodzonego, w krzyżu siła mądrości, w krzyżu radość duchowa, w krzyżu sama istota dobra, w krzyżu świętość doskonała. Zbawienie duszy, nadzieja życia wiecznego w krzyżu, tylko w krzyżu.

Podnieś więc swój krzyż i idź za Jezusem, a dojdziesz do życia wiecznego. On idzie przodem, dźwigając swój krzyż, umarł za ciebie na krzyżu, abyś i ty podjął swój krzyż i pragnął umrzeć na krzyżu. Bo kiedy z Nim umrzesz, z Nim razem żyć będziesz, a towarzysząc Mu w męce, staniesz się towarzyszem Jego chwały”.

My, Polacy, niesiemy wiele krzyży. Symbolizuje to m.in. piękny pomnik sybirski w Warszawie, na którym dziesiątki krzyży ustawiono na platformie wagonu kolejowego. Tysiącami krzyży usłaliśmy przecież polskie lasy, łąki i cmentarze. Zaznaczyliśmy miejsca zsyłek od Katynia po Nerczyńsk. Od Monte Cassino po Warszawę. Niedawno znów zobaczyliśmy krzyże w smoleńskim błocie. Walczymy, by Krzyż mógł stać przed Pałacem Prezydenckim.

„Tak oto wszystko mieści się w krzyżu i wszystko zawiera się w śmierci, i nie ma innej drogi do życia i prawdziwego pokoju ducha, tylko droga krzyża i codziennego umierania. Idź, gdzie chcesz, szukaj czego chcesz, a nie znajdziesz w górze drogi wznioślejszej ani w dole pewniejszej, tylko tę drogę krzyża świętego”.

Tomasz Łysiak

„wSIECI”

TEMATYCZNY WYKAZ ROZDZIAŁÓW

Księga pierwsza. Napomnienia pożyteczne w życiu duchowym

ROZDZIAŁ 1

O naśladowaniu Chrystusa i wzgardzeniu wszystkimi marnościami świata

1. Kto idzie za Mną, nie będzie chodził w ciemności1. Tymi słowami Chrystus wzywa nas do naśladowania Jego życia i obyczajów, jeżeli chcemy być rzeczywiście oświeceni i całkowicie uwolnić się od zaślepienia serca2.

Dlatego na ile tylko sił nam starczy, rozważajmy życie Jezusa Chrystusa.

2. Nauka Jezusa góruje nad wszystkimi naukami świętych i kto by miał Jego ducha, znalazłby mannę w niej ukrytą.

Wielu jest jednak i takich, którzy często słuchają Ewangelii, nie budzą się w nich jednak wielkie pragnienia, gdyż nie mają Jego ducha3.

Bo kto chce w pełni zrozumieć słowa Chrystusa i odczuć ich smak, powinien dostosowywać do nich całe swe życie.

3. Na cóż ci się przyda mądre rozprawianie o Trójcy, jeśli brak ci pokory i dlatego nie znajdujesz w Niej upodobania?

Święty i sprawiedliwy nie stajesz się przez podniosłe słowa; miłym Bogu czyni cię cnotliwe życie.

Lepiej jest odczuwać skruchę, aniżeli poznać jej definicję. Nawet gdybyś się nauczył na pamięć całej Biblii i wszystkiego, co powiedzieli filozofowie, cóż ci to pomoże, jeśli ci zabraknie miłości i łaski?

Marność nad marnościami i wszystko marność4, poza umiłowaniem Boga i służeniem Jemu samemu5.

Największą mądrością jest dążenie do królestwa niebieskiego przez wzgardzenie światem.

4. Tak więc marnością jest szukanie doczesnych bogactw i pokładanie w nich nadziei.

Marnością jest także ubieganie się o zaszczyty i wynoszenie się nad innych.

Marnością jest uleganie pragnieniom ciała6i pragnienie tego, za co później grozi ciężka kara.

Marnością jest pożądanie długiego życia i brak dostatecznej troski o dobre życie.

Marnością jest myślenie wyłącznie o życiu teraźniejszym, a zapominanie o przyszłym.

Marnością jest miłowanie tego, co szybko przemija, w miejsce spiesznego dążenia do krainy wiecznej radości.

5. Często przywołuj na pamięć następujące przysłowie: nie napełnisz oka tym, co widzisz, ani ucha tym, co słyszysz.

Dlatego staraj się trzymać swe serce z dala od miłości rzeczy widzialnych, a zmierzać do osiągnięcia niewidzialnych. Bo ci, którzy poddają się zmysłom, kalają swe sumienie i tracą łaskę Bożą.

ROZDZIAŁ 2

O pokorze w ocenianiu siebie samego

1. Każdemu człowiekowi wrodzone jest pragnienie wiedzy. Jakąż jednak wartość ma wiedza bez bojaźni Bożej? Pokorny wieśniak służący Bogu lepszy jest od dumnego filozofa, który obserwuje bieg nieba, a nie myśli o sobie.

Kto dokładnie poznał siebie samego, w niewielkiej cenie ma siebie i nie cieszą go ludzkie pochwały.

Gdybym poznał wszystko, co jest na świecie, a nie miałbym miłości7, cóż by mi to pomogło przed Bogiem, który będzie mnie sądził według czynów?

2. Nie ubiegaj się przesadnie o wiedzę, bo wiele będziesz miał z tego powodu roztargnień i rozczarowań.

Ci, którzy posiedli wiedzę, chcą być uważani za uczonych8i zwać się mędrcami9.

Jest wiele spraw, których poznanie nie daje duszy żadnej korzyści lub niewielką tylko.

Bardzo nierozumnie postępuje ten, kto więcej uwagi poświęca innym sprawom, a nie tym, które służą zbawieniu duszy.

Wielość słów nie zaspokaja głodu duszy; wytchnienie duch znajduje w dobrym życiu10, a czyste sumienie rodzi pełne zaufanie do Boga11.

3. Im więcej wiesz i lepiej, tym surowiej będą cię osądzać, jeśli bardziej święte nie będzie też twoje życie.

Zatem nie wynoś się dlatego, że posiadłeś znajomość jakiejś sztuki lub wiedzę; niech cię to raczej napawa lękiem. Jeżeli ci się zdaje, że dużo wiesz i dostatecznie wszystko zrozumiałeś, to wiedz również, że jest o wiele więcej rzeczy, których nie wiesz. Nie pysznij się, lecz raczej uskarżaj się na brak wiedzy.

Dlaczego wynosisz się nad innych, skoro jest wielu bardziej od ciebie uczonych i dokładniej znających prawo?

Jeśli chcesz, żeby twoja wiedza i jej zdobywanie przynosiły pożytek, pragnij pozostać nieznany i za nic uważany.

4. Najlepszą i najpożyteczniejszą wiedzą jest głębokie poznanie siebie samego i niskie o sobie mniemanie.

Siebie samego za nic uważać, o innych mieć dobrą opinię i wysokie o nich mniemanie, to wielka mądrość i doskonałość.

Gdy widzisz oczywiste grzechy drugiego i poważne przestępstwa, nie uważaj siebie z tego powodu za lepszego; nie wiesz przecież, jak długo ty sam wytrwasz na dobrej drodze.

Wszyscy jesteśmy słabi, nikogo jednak nie uważaj za słabszego od siebie.

ROZDZIAŁ 3

O nauce prawdy

1. Szczęśliwy ten, kogo uczy sama prawda12: nie jej obrazy i przemijające o niej słowa13, lecz ona sama. Nasze przekonania bywają często fałszywe, a zmysły nas zwodzą i niewielkie nam dają poznanie14.

Jakiż pożytek może przynieść zgłębianie rzeczy ukrytych i tajemnych, skoro na Sądzie i tak nie będą nam zarzucać ich nieznajomości?

Ubieganie się za ciekawostkami i rzeczami szkodliwymi, a zaniedbywanie pożytecznych i niezbędnych, to wielka nierozumność. Mamy oczy, a nie widzimy15!

2. Cóż nam przyjdzie z roztrząsania rodzajów i gatunków?

Komu mówi Słowo Przedwieczne, ten pozbywa się wielu opinii.

Jedno Słowo jest źródłem wszystkiego i wszystkie rzeczy o Nim mówią16; Ono też jest Początkiem, który do nas mówi17.

Bez Niego nikt niczego nie pojmuje, nikt też nie wydaje słusznych sądów.

Dla kogo wszystko jest jednością, kto wszystko sprowadza do jednego i w jednym widzi wszystko, ten może się wykazać stałością serca i cieszyć się pokojem w Bogu.

O Boże, Prawdo18! Zjednocz mnie z Tobą w doskonałej miłości19.

Często odczuwam wstręt do czytania i słuchania wielu rzeczy: w Tobie jest wszystko, czego mogę chcieć i zapragnąć.

Zamilczcie wszyscy nauczyciele, w Twoim obliczu niech przestaną mówić wszystkie stworzenia: mów do mnie Ty sam!

3. Im ktoś więcej ma w sobie jedności i wewnętrznej prostoty, tym liczniejsze i wznioślejsze rzeczy pojmuje bez najmniejszego wysiłku, ponieważ światło poznania otrzymuje z wysoka.

Duch czysty, prosty i stały nie traci skupienia nawet w wirze działań, ponieważ wszystko czyni na chwałę Bożą i stara się być wolny od własnych dociekań.

Cóż więcej sprawia ci trudności i przeszkód niż twoja niekontrolowana uczuciowość?

Co zamierza uczynić na zewnątrz, dobry, święty człowiek przygotowuje najpierw w swym wnętrzu.

W swych pragnieniach nie poddaje się złym skłonnościom, lecz nagina je do posłuszeństwa prawemu rozumowi. Któż cięższe musi staczać boje niż ten, kto usiłuje pokonać samego siebie20?

Pokonywanie siebie samego, zdobywanie każdego dnia większej mocy i stawanie się lepszym – oto czym powinniśmy się zajmować!

4. W tym życiu z każdą naszą doskonałością wiąże się jakaś niedoskonałość, a nasze dociekania nigdy nie są wolne od mroku.

Poznawanie siebie samego w pokorze to pewniejsza droga do Boga niż zatapianie się w dociekaniu prawdy.

Nie należy potępiać wiedzy ani zwykłego poznawania rzeczy, gdyż same w sobie są one dobre i zgodne z wolą Bożą. Wyżej jednak cenić należy czyste sumienie i cnotliwe życie.

Wielu jednak bardziej ceni zdobywanie wiedzy niż dobre życie, dlatego często popełniają błędy i żadnych niemal nie przynoszą owoców lub nieliczne tylko.

5. Ach, gdyby oni w wykorzenianie swych wad i zdobywanie cnót wkładali tyle samo wysiłku, co w roztrząsanie zawiłych kwestii, wtedy mniej zła i zgorszeń byłoby wśród ludzi, a w klasztorach nie panowałoby tak wielkie rozprzężenie.

W dniu Sądu z pewnością będą nas pytać nie o to, co czytaliśmy, lecz co robiliśmy. Także nie o to, jak pięknie przemawialiśmy, lecz o to, czy święte było nasze życie.

Powiedz mi: gdzie są teraz ci profesorzy i mistrzowie, których dobrze znałeś, gdy jeszcze żyli i z zapałem oddawali się studiom?

Ich prebendy przejęli już inni i nie wiem, czy myślą wracają do tamtych. W życiu cieszyli się wielkim uznaniem21, a teraz nawet nikt o nich nie wspomni.

6. O, jak szybko przemija chwała tego świata22! Gdybyż ich życie dorównywało ich wiedzy! Wtedy dobre by były także ich studiowanie i wykłady.

Jak liczni są ci, których wiedza doprowadza do zguby, jeśli zbyt mało troszczą się o służbę Bożą!

Nikczemnieją w swych myślach, bo bardziej im leży na sercu ich własna wielkość niż pokora23.

Prawdziwie wielki jest ten, kto ma wielką miłość.

Prawdziwie wielki jest ten, który za małego siebie uważa24i za nic ma największe zaszczyty.

Prawdziwie roztropny jest ten, kto wszystkie rzeczy stworzone uważa za śmieci, i jedynym jego pragnieniem jest pozyskanie Chrystusa25.

A prawdziwym uczonym jest ten, kto pełni wolę Bożą i wyrzeka się swej własnej.

ROZDZIAŁ 4

O roztropności w postępowaniu

1. Nie należy wierzyć każdemu słowu ani poruszeniom26; każdą rzecz trzeba długo i wytrwale rozważać przed Bogiem.

Niestety, jakże słabi jesteśmy: częściej innych źle niż dobrze osądzamy i tak też o nich mówimy.

Mężowie doskonali nie wierzą jednak pochopnie wszystkiemu, co słyszą, znają słabość ludzkiej natury i jej skłonność do złego27 , wiedzą też, jak łatwo ludzie zmieniają zdanie.

2. Wielką mądrością jest unikanie pochopnego działania i nieupieranie się przy własnym zdaniu.

Oznaką mądrości jest także niedowierzanie wszystkiemu, co słyszymy, i niepowtarzanie od razu innym tego, co usłyszeliśmy i o czym jesteśmy przekonani.

Szukaj rady u człowieka mądrego i sumiennego28; nie idź za swymi własnymi pomysłami, ale raczej posłuchaj lepszego od siebie.

Dobre życie czyni człowieka mądrym w Bogu i doświadczonym w wielu sprawach.

Im większa pokora człowieka i poddanie się Bogu, tym większa jego mądrość we wszystkim i wewnętrzny pokój.

ROZDZIAŁ 5

O czytaniu Pisma Świętego

1. W Piśmie Świętym należy szukać nie pięknego języka, lecz prawdy.

Wszystkie księgi Pisma Świętego należy czytać w tym samym duchu, w jakim zostały napisane.

W Piśmie Świętym mamy szukać raczej pożytku niż subtelnych sformułowań.

Powinniśmy czytać zarówno księgi nabożne i proste, jak wzniosłe i głębokie.

Nie zważaj na wielkość piszącego, na to, czy posiadał wielkie czy małe wykształcenie; do czytania niech cię skłania miłość czystej prawdy.

Przypatruj się uważnie, co zostało powiedziane, a nie, kto to powiedział.

2. Ludzie przemijają, prawda natomiast trwa na wieki29.

Bóg mówi do nas na różne sposoby i nie ma u Niego względu na osobę30 .

W czytaniu Pisma Świętego wielką przeszkodę często stanowi nasza zbytnia dociekliwość: chcemy zrozumieć i roztrząsamy miejsca, przy których nie ma potrzeby dłużej się zatrzymywać.

Jeśli chcesz osiągnąć większą korzyść, czytaj z pokorą, prostotą i wiarą; nie chciej uchodzić za uczonego.

Chętnie pytaj i słuchaj w milczeniu31tego, co mówią święci; nie lekceważ wypowiedzi starszych, nie bez powodu bowiem zostały one podane.

ROZDZIAŁ 6

O nieuporządkowanych uczuciach

1. Gdy człowiek pragnie rzeczy niewłaściwych, natychmiast budzi się w nim niepokój.

Pyszałek i skąpiec nigdy nie zaznają wewnętrznego pokoju.

Głębokim pokojem cieszy się ubogi w duchu i pokorny32.

Tego, kto jeszcze w pełni nie umarł dla siebie samego, łatwo pociągają i pokonują rzeczy małe i bezwartościowe.

Człowiek pozbawiony duchowej mocy, hołdujący ciału i rzeczom zmysłowym nieprędko wyzwoli się całkowicie z ziemskich pragnień.

Toteż gdy się ich wyrzeka, często pogrąża się w smutku; łatwo też popada w gniew, gdy natrafia na opór.

2. Jeśli natomiast osiągnie to, czego pożądał, zaraz opadają go wyrzuty sumienia: uległ bowiem swym namiętnościom, to zaś nie służy pokojowi, którego szukał.

Prawdziwy pokój serca znajdzie wtedy, gdy nie będzie ulegał namiętnościom, lecz im się przeciwstawi.

Tak więc pokój będzie gościł nie w sercu człowieka cielesnego, ubiegającego się za rzeczami zewnętrznymi, lecz w człowieku gorliwym i duchowym.

ROZDZIAŁ 7

O unikaniu próżnej nadziei i wyniosłości

1. Niemądrze postępuje, kto pokłada nadzieję w ludziach33lub stworzeniach.

Nie wstydź się służyć innym z miłości ku Jezusowi Chrystusowi34i uchodzić w świecie za ubogiego.

Nie polegaj na samym sobie, lecz złóż nadzieję w Bogu.

Czyń to, co potrafisz – Bóg będzie widział twoją dobrą wolę.

Nie ufaj swej własnej wiedzy ani przebiegłości drugiego człowieka; pokładaj raczej nadzieję w łasce Boga, który okazuje pomoc pokornym, a poniża zarozumiałych35.

2. Nie przechwalaj się bogactwami36, jeśli je posiadasz, ani możnymi przyjaciółmi; powinieneś chlubić się w Bogu37, który daje wszystko, a najchętniej siebie samego.

Nie wynoś się z powodu swego słusznego wzrostu i przystojności, bo to wszystko może zniszczyć i oszpecić nawet lekka choroba.

Nie miej upodobania w swej zręczności ani zdolnościach, bo wtedy nie będziesz podobał się Bogu, do którego należą wszystkie dobra, które masz z natury.

3. Nie uważaj siebie za lepszego od innych, ażebyś nie okazał się gorszy przed Bogiem, który wie, co jest w człowieku38.

Niech nie wbijają cię w pychę twoje dobre czyny, bo Bóg inaczej sądzi niż ludzie: Jemu często nie podoba się to, co znajduje uznanie u ludzi.

Jeśli dostrzeżesz w sobie coś dobrego, wtedy innych uważaj za lepszych od ciebie; w ten sposób zachowasz pokorę.

Bez żadnej szkody dla siebie możesz poddawać się innym, wielką szkodę poniesiesz natomiast, gdy będziesz się wynosił nawet nad jednego tylko.

Pokój jest udziałem pokornego, a w sercu pyszałka częstymi gośćmi są gniew i oburzenie39.

ROZDZIAŁ 8

O unikaniu poufałości

1. Nie przed każdym otwieraj swe serce40; sprawy swe omawiaj z człowiekiem mądrym i bojącym się Boga41.

Nie przestawaj zbyt często z młodymi i cudzoziemcami42.

Nie schlebiaj bogaczom, staraj się schodzić z oczu możnowładcom43.

Chętnie przestawaj z pokornymi i prostymi, z pobożnymi i posłusznymi; rozmawiaj z nimi o sprawach służących zbudowaniu44.

Nie spoufalaj się z żadną kobietą45, wszystkie je Bogu polecaj.

Przyjaźnij się z Bogiem i z Jego aniołami46, a unikaj znajomości z ludźmi.

2. Miłość należy okazywać wszystkim, poufałości natomiast trzeba się wystrzegać.

Bywa, że osoba nieznana cieszy się jak najlepszą opinią, a gdy się pokaże, nieznośny bywa sam jej widok.

Nieraz wydaje się nam, że spodobamy się drugiemu, często z nim przebywając, a tymczasem przestajemy się mu podobać, w miarę jak poznaje nasze złe obyczaje.

ROZDZIAŁ 9

O posłuszeństwie i uległości

1. Wielką rzeczą jest żyć w posłuszeństwie, pozostawać pod władzą przełożonego i nie dysponować sobą.

O wiele bezpieczniej jest być podwładnym niż przełożonym.

Wielu żyje w posłuszeństwie bardziej z konieczności niż z miłości; tacy doznają udręki i często narzekają.

Nie osiągną też wolności ducha, jeżeli nie poddadzą się całym sercem swemu przełożonemu, ze względu na Boga.

Możesz biegać na wszystkie strony, pokój zdobędziesz jednak wtedy dopiero, gdy poddasz się w pokorze władzy przełożonego. Szukanie nowych miejsc i częste zmiany zwiodły już niejednego.

2. Każdy postępuje tak, jak mu to najbardziej odpowiada – to prawda; przestaje też najchętniej z tymi, którzy myślą podobnie jak on.

Jeżeli jednak jest wśród nas Chrystus, musimy niekiedy, dla dobra pokoju, zrezygnować ze swych upodobań.

Któż jest takim mędrcem, żeby mógł dogłębnie wszystko poznać?

Zatem nie ufaj zbytnio swemu zdaniu i chętnie posłuchaj także zdania innych.

Dobrze jest trzymać się własnego zdania, jeżeli jednak ze względu na Boga zrezygnujesz z tego i pójdziesz za zdaniem drugiego, większy wtedy osiągniesz pożytek.

3. Bo niejeden raz słyszałem, że bezpieczniej jest słuchać rad i je przyjmować, aniżeli dawać47.

Może się też zdarzyć, że wszyscy mają rację; nieustępowanie jednak wtedy, gdy domaga się tego rozum lub sama sprawa, jest znakiem pychy lub uporu.

ROZDZIAŁ 10

O wystrzeganiu się nadmiaru słów

1. Strzeż się, jak tylko możesz, ludzkiego zgiełku, gdyż rozprawianie o świeckich sprawach wyrządza wiele szkód, nawet gdy ktoś kieruje się dobrą intencją.

Szybko bowiem ulegamy próżności i stajemy się niewolnikami.

Jakże często chciałbym zachować milczenie i wyrzec się towarzystwa ludzi.

Dlaczego tak chętnie mówimy i opowiadamy sobie rozmaite rzeczy, mimo iż rzadko wracamy do milczenia bez nieczystego sumienia48?

Mówimy tak często dlatego, że w rozmowie szukamy pociech i pokrzepienia serca, znużonego nadmiarem myśli.

Często też z upodobaniem myślimy i chętnie mówimy o tym, co lubimy lub czego pragniemy, albo także o napotykanych przeciwnościach.

2. Niestety, niestety! Często próżne to i daremne poszukiwanie. Bo ta zewnętrzna pociecha nierzadko wyrządza szkodę wewnętrznej, boskiej pociesze.

Dlatego należy czuwać i modlić się49, ażeby czas nie ulatywał bezczynnie.

Jeśli kiedy można i wypada coś powiedzieć, mów to, co służy zbudowaniu.

Złe posługiwanie się językiem i zaniedbanie czynienia postępów znacznie się przyczynia do utracenia kontroli nad własnymi słowami.

Znaczną pomoc w rozwoju duchowym stanowi natomiast pobożne rozważanie spraw duchowych, szczególnie gdy spotkają się ze sobą w Bogu równi duchem i myślą.

ROZDZIAŁ 11

O dążeniu do pokoju i o gorliwości w czynieniu postępów

1. Moglibyśmy cieszyć się głębokim pokojem, gdybyśmy nie zajmowali się tym, co inni mówią i robią, a co do nas nie należy.

Jak może żyć dłuższy czas w pokoju ktoś, kto miesza się do cudzych spraw, szuka okazji spotkań poza domem i niewiele czasu poświęca na wewnętrzne skupienie?

Błogosławieni prości, tacy bowiem osiągną pokój.

2. Dlaczego niektórzy spośród świętych osiągnęli tak wielką świętość i doszli do tak wysokiego stopnia kontemplacji?

Bo usiłowali tłumić w sobie wszelkie ziemskie pragnienia i dlatego mogli całym sercem przylgnąć do Boga i z całkowitą swobodą ducha Jemu się oddać.

My zbyt wiele uwagi poświęcamy naszym uczuciom i zbytnio się troszczymy o rzeczy przemijające.

Rzadko dokładnie wykorzeniamy nasze wady, nie staramy się też gorliwie o czynienie postępów każdego dnia. Dlatego pozostajemy oziębli i letni.

3. Gdybyśmy doskonale umarli dla siebie samych i jak najmniej uwagi poświęcali sprawom ziemskim, wtedy moglibyśmy zasmakować w rzeczach Bożych50i zdobyć jakieś doświadczenie niebiańskiej kontemplacji.

Największą przeszkodę stanowi to, że nie uwolniliśmy się od namiętności i pożądań oraz nie próbujemy wejść na doskonałą drogę świętych51.

Wystarczy niekiedy najmniejsza nawet przeciwność, a już się poddajemy i zaczynamy szukać ziemskich pociech.

4. Gdybyśmy, wzorem dzielnych mężów, usiłowali trwać w walce i nie ustępować52, wtedy ujrzelibyśmy nadchodzącą z nieba pomoc od Pana53.

On bowiem gotów jest wspierać walczących i ufających Jego łasce; sam też dostarcza nam okazji do walki, pragnąc, żebyśmy osiągnęli zwycięstwo54.

Jeśli cały nasz postęp będzie się sprowadzał do zachowywania zewnętrznych obserwancji, nie na długo wystarczy nam gorliwości.

Przyłóżmy siekierę do korzenia, a wtedy, uwolnieni od namiętności, cieszyć się będziemy duchowym pokojem55.

5. Gdybyśmy tak każdego roku wykorzenili jedną wadę, wtedy szybko stalibyśmy się mężami doskonałymi. Często jednak czujemy, że jest przeciwnie: stwierdzamy, że lepsi i bardziej czyści byliśmy na początku, zaraz po naszym nawróceniu, aniżeli po wielu latach od złożenia profesji.

Nasza gorliwość powinna stale wzrastać i każdego dnia powinniśmy czynić postępy; teraz jednak za wielką rzecz uważamy już, jeżeli ktoś zachował jakąś cząstkę swej pierwotnej gorliwości.

Gdybyśmy na początku trochę przynajmniej gwałtu sobie zadawali, teraz moglibyśmy wszystko czynić z łatwością i radośnie.

6. Jeśli niełatwe jest samo nawet wyzbywanie się złych przyzwyczajeń, to o ileż trudniej jest zadawać gwałt własnej woli.

Jeżeli jednak nie pokonujesz małych i łatwych przeszkód, kiedy będziesz mógł stawić czoło poważniejszym? Na początku opieraj się swym skłonnościom i wyzbywaj się złych nawyków, żeby z czasem nie przysporzyły ci większych trudności.

O, gdybyś widział, jak wielki pokój sam byś osiągnął, ile innym sprawił przy tym radości, gdybyś dobrze postępował, to znaczy, gdybyś się starał czynić większe postępy w życiu duchowym!

ROZDZIAŁ 12

O korzyściach płynących z przeciwności

1. Dobrze jest, jeżeli od czasu do czasu napotykamy jakieś trudności i przeciwności; dopomagają one do głębokiego nawrócenia się, gdyż uświadamiają nam56, że przebywamy na wygnaniu oraz że nie powinniśmy pokładać nadziei w rzeczach tego świata.

Dobrze, jeśli natrafiamy niekiedy na sprzeciw, jeśli uważają nas za złych i niedoskonałych nawet wtedy, gdy dobrze postępujemy i dobrymi kierujemy się intencjami.

Takie doświadczenia dopomagają nam ćwiczyć się w pokorze i strzegą nas przed szukaniem próżnej chwały. Bo łatwiej bierzemy Boga na naszego wewnętrznego świadka57wtedy, gdy ludzie nas lekceważą i złą o nas wydają opinię.

2. Dlatego człowiek powinien tak umocnić się w Bogu, żeby nie potrzebował często szukać pociechy u ludzi.

Kiedy jakiś człowiek dobrej woli58odczuwa niepokój, kiedy nawiedzają go pokusy lub złe myśli, wtedy łatwiej dostrzega, jak bardzo jest mu potrzebny Bóg, bez którego nic dobrego nie potrafi uczynić59.

Wtedy ogarnia go także smutek, wtedy jęczy i modli się o uwolnienie od swych cierpień.

Wtedy przykrzy mu się już dalsze życie60i oczekuje nadejścia śmierci, ażeby już odejść i być z Chrystusem.

Wtedy przekonuje się też, że świat nie może mu zapewnić pełnego bezpieczeństwa i doskonałego pokoju61.

ROZDZIAŁ 13

O oddalaniu pokus

1. Jak długo żyjemy na tym świecie, nie możemy być wolni od utrapień i pokus.

Stąd też czytamy w księdze Hioba: Czyż nie do bojowania podobny jest byt człowieka62?

Dlatego niech nikt nie lekceważy nawiedzających go pokus i czuwa na modlitwie63, ażeby nie dawał okazji diabłu, który nigdy nie śpi, lecz krąży, szukając, kogo by pożreć64.

Nikt nie jest tak doskonały ani tak święty, żeby go czasem nie nawiedzały pokusy; nie możemy się całkowicie od nich uwolnić.

2. Pokusy, mimo iż są dokuczliwe i ciężkie nam się wydają, często jednak przynoszą człowiekowi wielki pożytek: im właśnie zawdzięcza wzrost w pokorze, większą czystość i doświadczenie65.

Wszyscy święci doświadczali wielu utrapień i pokus i czynili postępy66.

Ci zaś, którzy nie potrafili przeciwstawić się pokusom, okazali się niegodni i smutny był ich koniec67.

Nie ma takiego świętego zakonu ani miejsca tak ukrytego, gdzie nie istniałyby pokusy i przeciwności.

3. Dopóki człowiek żyje, nie może być całkowicie wolny od pokus, bo źródło pokus jest w nas samych; narodziliśmy się z pożądliwości68.

Gdy minie jedna pokusa lub utrapienie, pojawia się następna, i tak nasza cierpliwość zawsze bywa wystawiana na próbę; utraciliśmy bowiem dobra naszej pierwotnej szczęśliwości.

Wielu jest takich, którzy uciekają od pokus, a wtedy wpadają w cięższe jeszcze.

Nie można pokonać pokus przez samą ucieczkę od nich; przewagę nad wszystkimi nieprzyjaciółmi osiągamy jedynie przez cierpliwość i autentyczną pokorę.

4. Kto tylko zewnętrznie oddala się od pokus, a nie wycina samego ich korzenia, niewielkie tylko poczyni postępy, a pokusy tym szybciej do niego powrócą i będzie je dotkliwiej jeszcze odczuwał.

Łatwiej z pomocą Bożą odniesiesz zwycięstwo, posuwając się powoli, cierpliwie i wytrwale, aniżeli postępując twardo i bezwzględnie.

Gdy nawiedzają cię pokusy, często zasięgaj rady, a wobec kuszonego nie bądź twardy; pocieszaj go, tak jakbyś sam chciał być pocieszany.

5. Początkiem wszystkich złych pokus jest niestałość ducha i brak zaufania do Boga.

Bo jak okrętem pozbawionym steru fale miotają na wszystkie strony, tak człowiek słaby i zapominający o swych postanowieniach z różnych stron doznaje pokus. Żelazo próbuje się ogniem, a człowieka sprawiedliwego pokusą69.

Często nie wiemy, na ile nas stać, i dopiero pokusa pokazuje, jacy jesteśmy.

Należy jednak zachować czujność, szczególnie w momencie pojawienia się pokusy, bo nieprzyjaciela łatwiej jest pokonać wtedy, gdy nie pozwolimy mu przejść przez drzwi duszy i stawimy mu czoło, gdy jest jeszcze na zewnątrz i puka do drzwi.

Stąd ktoś powiedział: Szukaj rady zawczasu, za późno będzie na leki, kiedy zwlekając dłużej, osłabniesz w chorobie.

Bo na początku w duszy pojawia się myśl, potem przychodzi silne oddziaływanie wyobraźni, przyjemność i złe poruszenie, a wreszcie następuje przyzwolenie.

Tak więc jeśli nie oprzemy się mu od razu na początku, zły Nieprzyjaciel powoli cały wejdzie do środka.