Dobry od listopada ebook

Słowo wstępne

Oto nieznany do tej pory oficjalnej historiografii pamiętnik Marka Dobrawińskiego. Ten chełpliwy student Królewskiego Uniwersytetu Warszawskiego stał się mimowolnym uczestnikiem powstania listopadowego, brał znaczący udział w wielu wydarzeniach i bitwach, jak również spotkał znamienite postaci, których wizerunek odbiega od utrwalonych stereotypów. Badacze, którzy mieli okazję zapoznać się z tekstem, spierają się żarliwie, na ile wspomnienia Dobrawińskiego są prawdziwe, a na ile to zwykła konfabulacja. Niektórzy podają nawet w wątpliwość, czy autor zapisków w ogóle istniał. Jak można dowiedzieć się z lektury, bohater okaże się doskonałym lawirantem, co pozwoli mu wyjść cało z największych opresji. Nie zmienia to faktu, że co do większości opisanych zdarzeń, miejsc i ludzi historycy nie będą mieli wątpliwości. Istniały takowe, i to dokładnie tak, jak opisał je Dobry.

1

Świetnie. Co ja tu robię? Czy naprawdę nie ma w Warszawie wygodniejszych miejsc? Myśli tego typu przelatywały mi przez głowę, gdy z ledwością utrzymywałem równowagę na wąskim gzymsie pod jednym z okien na tyłach Belwederu. Zalegające wokół ciemności nie dodawały mi animuszu.

Panna Eufrozyna bez skrupułów zamknęła okno przed moim nosem. Wyraźnie dała do zrozumienia, że jej nie obchodzę. Oparła się kształtnym zakończeniem pleców o parapet wewnątrz, a jej sylwetka ostro odcinała się na tle oświetlonego pokoju, ja natomiast chwiałem się strachliwie na wszystkie strony na wysokości kilku metrów. Mój cień w dole wyczyniał zagadkowe ewolucje, gibając się to na lewo, to na prawo. Postronny obserwator może miałby używanie, jednak mnie do śmiechu wcale nie było.

Wewnątrz budynku zaczęło się jakieś poruszenie, ktoś prze­­­biegł, gdzieś trzasnęły drzwi, niedaleko rozległy się okrzyki: „Śmierć tyranom!”, przerywane brzękiem tłuczonych szyb.

– Fruzia! – zawołałem szeptem, co zdawało się niemożliwym, choć mnie się udało. – Kochana, otwórz! Jeśli spadnę, to już nigdy do ciebie nie przyjdę… – po czym dokończyłem błagalnie w oczekiwaniu na współczucie: – Na połamanych nogach przecież ciężko.

Jeszcze do niedawna przemiła, chichocząca z byle powo­­­­du młoda kobieta okazała się teraz zimna jak głaz. Jej jedyną odpowiedzią było wzruszenie ramion, potem zaciągnęła zasłony i zniknęła za nimi.

– Uhm – burknąłem.

Niczym ostatni dureń zostałem sam z własną głupotą, pomyślałem. Po lewej kraniec ściany, po prawej dwa okna i taras. Nie dam rady do niego dotrzeć. Gdy z kolei skoczę w dół z pierwszego piętra, to rzeczywiście mogę się połamać. W takim stanie nigdzie nie ucieknę i będę leżał, jęcząc, oczekując łaski tego, kto przyjdzie. A że to zbrojni, nie miałem wątpliwości, przecież wcześniej słyszałem wystrzały.

Wciąż z trudem utrzymując równowagę, oparłem prawą rękę o ścianę i palce zagłębiły się między twarde, zdrewniałe pędy winorośli. Zaufałem wytrzymałości pnączy, stanąłem przy krawędzi okna i częściowo powierzyłem im swój ciężar. No, teraz przez chwilę jeszcze nie spadnę, odetchnąłem z lekką ulgą.

Spojrzałem poniżej i za siebie. W dole widać było gdzieniegdzie plamy światła padające z niektórych okien. Dalej w ciemnościach widziałem zarysy drzew parku.

W tym samym momencie z okna po prawej wychyliła się jakaś głowa. Rzuciłem się rozpaczliwie w tamtą stronę. Usłyszałem obok ucha zdumiony kobiecy głos:

– Och, co się dzieje? – I wpadłem do środka.

Szybko rozejrzałem się po komnacie. Znalazłem się w saloniku. Na prawo drzwi, zaś w głębi, po lewej za stolikiem, siedziała kobieta w okazałej, zielonej sukni. Wyglądało to niemal tak, jakby zajmowała całą sobą niewielką przestrzeń między sofą a komodą. Obfite rękawy nie przydawały wdzięku jej rękom, w których właśnie trzymała książkę. Druga kobieta, stojąca obok mnie z szeroko otwartymi oczami, zapytała:

– Ktoś ty?

Spojrzałem na nią, na jej włosy gustownie ułożone w fantazyjne, ciemnobrązowe loki, w szare oczy o ostrym spojrzeniu, i już chciałem odpowiedzieć…

– Jak śmiesz tak się wpatrywać! – powiedziała zirytowa­­na. – Człowieku bez ogłady, kim jesteś i co tu robisz?

– Marek Dobrawiński, szanowna pani, student i bardzo dobry przyjaciel Eufrozyny. – Ukłoniłem się wytwornie.

– Nie zamachowiec?

– Zamachowiec? – powtórzyłem zdumiony. – Bez broni?

– Hmm… przyjaciel Eufrozyny, powiadasz? Bardzo dobry, tak? – Zacisnęła usta.

Ktoś krzyknął na klatce schodowej:

– Mości książę! Ratuj się!

Na dole znów rozległy się strzały. Spojrzałem nic nierozumiejącym wzrokiem. Nie o mnie to chodziło?

– Pod suknię, szybko! – rozkazała właścicielka zadbanej fryzury.

Ruszyłem ku siedzącej.

– Nie pani, moją! – Ale powiedziała to trochę za późno.

Wpadłem pod fałdy sukni i jak w coś nie tryknąłem! Mimo lekkiego oszołomienia zrozumiałem, że grzmotnąłem w czyjąś głowę. W oczach stanęły mi gwiazdy, dostrzegłem jednak w półmroku niezbyt sympatyczną twarz o wyrazie buldoga.

– Job twaju…1 – warknął po rosyjsku posiadacz psiej mordy.

– Ależ, mężu – z wyrzutem zareagowała właścicielka naszego schronienia.

– Ja jemu…

– Ciii!

Do pokoju wbiegł jakiś osobnik.

– Wasza łaskawość. To ja, Kochanowski.

Wbiegł drugi mężczyzna.

– I Fryze, do Jego Książęcej Mości…

Chwila ciszy.

– Służę jak zawsze – przemówił znów ten drugi. – Uciekajmy na strych!

– Jego Wysokość wie, jak zadbać o siebie – pewnie i z godnością odpowiedziała mu chroniąca nas kobieta. – Proszę się nie kłopotać i ratować swoje osoby.

– Jak jaśnie pani sobie życzy. Ale czy…

– Tak!

Obaj mężczyźni pośpiesznie wybiegli, zamykając za sobą drzwi2.

Dobiegło mnie mruknięcie współtowarzysza i zaakceptowałem to, co rozum komunikował mi już wcześniej. Zrozumiałem, że znalazłem się w miejscu, w którym absolutnie być nie chciałem.

W jednej komnacie z księżną łowicką i wielkim księciem Konstantym! Niewiarygodne!

Tego dnia, w pochmurne popołudnie, poznałem nadobną Fruzię, gdy załatwiała jakieś sprawunki. Od razu zauważyłem, że wpadłem jej w oko. Po krótkiej wymianie uprzejmości dała mi do zrozumienia, że służy wielkiej pani, ale znając owej pani przyzwyczajenia, moglibyśmy spędzić razem kilka chwil owego poniedziałkowego wieczoru. Uzmysłowiłem sobie, jakież to szczęście, jak koledzy zazdrościć będą. Eufrozyna miała chyba jednak swoje plany i chciała tanio zabawić się moim kosztem. Podchodząc pod Belweder, z półsłówek wygłaszanych przez moją towarzyszkę odgadłem, że to służąca nie byle kogo, tylko samej Joanny Grudzińskiej, księżnej łowickiej. Jej małżonkiem był znienawidzony przez wielu Polaków wielki książę Konstanty. Gniewny, kapryśny brat cara Rosji i króla Królestwa Polskiego Mikołaja I. Nogi mi zmiękły, w głowie zadzwoniło, ale niczego znać po sobie nie dałem. Eufrozyna spoglądała na mnie coraz bardziej badawczo, chcąc wypatrzeć jakichś oznak słabości czy zdumienia, trzymałem się jednak niezgorzej. Pewnie myślała, że stchórzę, ale gdzie tam! Skoro zauważyła moją buńczuczną postawę, kontynuowała zabawę.

Kiedy podeszliśmy do budki strażnika, rosyjskiego weterana, zajęła go przez moment rozmową, gdy na tyłach pałacu doszło do zamieszania. Na ciemnym niebie dostrzegliśmy łunę pożaru i wartownik stracił nami zainteresowanie. Zresztą widać było, że Fruzię zna dość dobrze, tak się do niej miło uśmiechał.

Przemknęliśmy bez zbędnych indagacji przez dziedziniec, minęliśmy kilka osób ze służby (jedna kobieta mrugnęła filuternie do Fruzi), popędziliśmy szybko po schodach na górę i wpadliśmy do małego pokoiku na pierwszym piętrze. Tam uspokoiliśmy oddechy, po czym rozlałem do kieliszków wino, które wziąłem ze sobą. Trochę mnie ta wyprawa kosztowała, przyznam, i nerwowo, i finansowo.

Przez niemal godzinę zabawialiśmy się rozmową. Im dłużej to trwało, tym mniej przyjemności odczuwałem. Drażniła się ze mną bardzo, chichotała w odpowiedzi na komplementy, ale trzymała na dystans, umykała mi spod rąk, a ja wciąż pamiętałem o swej niepewnej sytuacji. Wina też nie spróbowaliśmy. Moje rozdrażnienie rosło, tak samo jak obawa przed wykryciem.

Gdy tylko usłyszałem pierwsze strzały, pomyślałem, że ma obecność w pałacu została dostrzeżona, napięte do granic wytrzymałości nerwy nie wytrzymały i wyleciałem ogłupiały ze strachu przez półotwarte okno. Zapomniałem, że to piętro, nie parter. Potem, jak już opisałem, wróciłem do budynku przez drugie okno i tak oto znalazłem się w dość nieprawdopodobnym miejscu w zażyłych niemal relacjach z księciem, wszak nie z każdym witam się, waląc go solidnie łepetyną w głowę.

Po dochodzącym z piętra zgiełku rozległo się głośne łomotanie do drzwi:

– Otwierać! Natychmiast otwierać!!!

Drzwi rozwarły się na całą szerokość i do saloniku wtargnęło kilku mężczyzn. Jak się później dowiedziałem, zyskali miano belwederczyków3, a prowadził ich podchorąży Konstanty Trzaskowski. Nagle zapadła cisza.

– Jaśnie pani, gdzie wielki książę, mąż wasz? – z galanterią zapytał jeden z nich.

– Czy godzi się tak bezceremonialnie wpadać do pokoju, w którym przebywają kobiety? – zapytała księżna łowicka. – Gdzie wasze maniery?

– Wybacz, pani, chwila to ważna dla Polski. Gdzie książę? – zapytał kolejny intruz. Głos był mi znany i należał do Seweryna Goszczyńskiego. Zamęczał nasze towarzystwo deklamacją wierszy, na mój gust średnich, w których przeważały motywy na przemian wzniosłe i straszne.

– Tak z bronią do dam? – powiedziała z dezaprobatą. – Mał­­­­żonka mojego tu nie ma, był w swoich pokojach.

– Czas, by despota odpowiedział za swoje czyny! – oznajmił ktoś groźnie.

Przy mojej głowie rozległy się kroki. Mogłem teraz wyjść i stać się bohaterem. Powiedzieć: „Oto macie księcia. Możecie się zemścić za lata gnębienia narodu!” i uchylić suknię księżnej z drugiej strony. Tak mogłem zrobić, oczywiście, tylko jak bym później wytłumaczył, że schroniłem się razem z nim? Nikt by nie uwierzył, że ze strachu. Po krwawej scenie, która, zważywszy na gwałtowność intruzów, mogłaby rozegrać się na moich oczach, po śmierci wielkiego księcia szybko przestałbym być bohaterem. Każdy uznałby mnie za szpiega. Tego, który chciał ostrzec naczelnego wodza wojsk Królestwa. No, chyba że sam zadałbym śmiertelny cios, a na to nie miałem najmniejszej ochoty. Nawet jeśli wszystko skończyłoby się w miarę pomyślnie i ujęto by księcia w niewolę, ryzykowałbym głową. Czułem na sobie ciężką dłoń Konstantego. Może on też ma broń? Zostało mi tylko zacisnąć zęby i siedzieć cicho.

Rozległ się łoskot tłuczonego lustra nad komodą. Odłamki potoczyły się po podłodze.

– Ach… – Usłyszałem dwa przestraszone kobiece głosy. Księżna zadrżała.

Z dziedzińca dotarły triumfalne wrzaski:

– Już „krótki nos” nie żyje!

– Na dół, prędko! – zakomenderował przywódca z satysfakcją.

– I słowo stało się ciałem, a Wallenrod Belwederem – nabożnie dodał jeszcze ktoś.

Kilka okrzyków i tupot butów zaczęły cichnąć. Napastni­­cy zniknęli.

Pani Grudzińska odetchnęła, a książę począł gramolić się na zewnątrz.

– Nu, Dobrawiński, wyłaź! Zaraz mi wyjaśnisz swoją obecność – usłyszałem jego rozdygotany, nieprzyjemny głos. Mówił po polsku. Na słowo „mi” padł szczególny nacisk.

Starając się nie patrzeć na zgrabne nogi księżnej, wyszedłem z ociąganiem spod fałdów zielonego materiału i spojrzałem na Konstantego. Był silnej budowy, ale przystojnym z pewnością nie można go było nazwać. Odziany w biały szlafrok, nie posiadał broni, jak się obawiałem. Jego wyraźnie osłabiona wrażeniami małżonka pozostała na krześle. Opuściła na dół swój uroczy nosek i głęboko oddychała.

– Słyszałem tumult, słyszałem harmider, myślałem, że to strażnicy z przemytnikami alkoholu się awanturują… Po­­­­­tem strzelali. Zamach na mnie, a jednak… Zabić pewnie chcieli… – mówił do siebie po polsku książę.

Patrzyłem, jak chwilę krąży po pokoju, i już chciałem brać nogi za pas, gdy Konstanty porzucił głośne rozważania.

– Dobrawiński, kim ty?

– Jak mówiłem, mości książę, jestem studentem Królewskiego Uniwersytetu Warszawskiego. Znamy się bardzo dobrze z Eufrozyną.

– Wołać mi ją! – warknął Konstanty. – Więc żeś Polak? I uciekałeś przed swoimi? – Spojrzał na mnie kpiąco spod gęstych brwi.

– Książę…

Do saloniku wpadli służący. W samą porę, by pomóc cucić księżną. Jeden z nich przyniósł Konstantemu pistolety i szablę. Książę chwycił broń i ruszył z saloniku.

Nadbiegła Eufrozyna, kłaniając się w pas.

– Spójrz no na mnie, miła – wycedził Konstanty i wskazał na mnie. – Twój przyjaciel?

– Nie, Wasza Wysokość.

– Mów prawdę, bo głową zapłaci!

– Ja go nie znam – wyparła się znajomości ze mną.

– To skąd tu się wziął?

Kamerdyner rzekł w mojej obronie:

– Mości książę, widziałem go na dziedzińcu z Eufrozyną.

Na obliczu Fruzi wykwitł rumieniec.

– To my ratujemy ci przyjaciela, a ty porzucasz go w potrzebie, niewdzięczna? – zirytował się Konstanty.

– Znowu kolejny przyjaciel? – zareagowała z politowaniem towarzyszka księżnej.

Rumieniec Fruzi stał się jeszcze bardziej wyraźny. Uśmiechnęła się zakłopotana, bąknęła coś i spojrzała w podłogę, gdy tymczasem wzburzony książę ponowił marsz ku schodom.

– Ty, Dobrawiński, ze mną!

Mając z obu stron służących, podążyłem za niedoszłą ofiarą spiskowców. Na Fruzię nawet nie spojrzałem!

Zeszliśmy na dół. W sieni ślady napaści, stłuczona lampa olejna, rozbite szyby, z których szkło chrzęściło pod nogami. Wyszliśmy na dziedziniec rozświetlony latarniami. Zamieszanie, gwar, ludzie ze służby trzymający w rękach szable, ale też widły i łopaty. Widocznym było, że starano się dać odpór intruzom i kilka osób odniosło obrażenia. Niektórzy opowiadali coś podniesionym głosem, chcieli dodać sobie odwagi. Brzmiało to jednak mało bojowo, przestrach i trwoga były odczuwalne. Grupka osób otaczała leżącą postać, więc podeszliśmy bliżej. Na ziemi spoczywał rozciągnięty mężczyzna, na jego mundurze widniały ciemne plamy. Nie ruszał się.

– Książę, generał Gendre zamordowany! – odezwał się jeden z lokajów.

– Widzę… O, łotry niewdzięczne. Zbrodniarze! – zareagował Konstanty.

– Myśleli, że to Wasza Wielkoksiążęca Wysokość.

– Krzyczeli, że „krótki nos” nie żyje… – odezwał się ktoś z grupki osób.

– Kto? Jak ja tu komuś… – Zdenerwowany książę wzniósł pistolet. Mimo półmroku wyraźnie widziałem, jak drżała mu podniesiona ręka.

W tym czasie nadjechał oddział kirasjerów4, który minął bramę i z impetem wjechał na dziedziniec. Prezentowali się wielce bojowo, w lśniących napierśnikach i kaskach skórzanych z grzebieniami z czarnego włosia. Wielki książę Konstanty spojrzał z pewną ulgą na oddział i zwrócił się do któregoś z wojskowych:

– Idź, Kołzakow, odszukaj księżną. Na pewno już czuje się lepiej. Zaprowadź ją, gdzie chcesz, byle była w bezpiecznym miejscu.

– Rozkaz, Wasza Wysokość! – Żołnierz skłonił się i podążył w stronę głównego wejścia do Belwederu.

Starałem się nie rzucać zanadto w oczy. Kto wie, co w mojej sprawie postanowi ten wyłysiały nerwus, Konstanty. Mimo panującego zamętu nie mogłem wycofać się niepostrzeżenie z otoczenia księcia. Jego słudzy mieli na mnie baczenie.

– Aaa, Dobrawiński, co z tobą? – przypomniał sobie o mnie zwierzchnik wojsk Królestwa.

– Tak, Wasza Wielkoksiążęca Wysokość? – Wciąż byłem zdany na jego łaskę bądź niełaskę. Czułem się niezręcznie, patrząc na najwyższego dostojnika Królestwa, z którym przed chwilą spędziłem kilka minut pod suknią jego małżonki. Pamięć o tym niekomfortowym wydarzeniu zaczynała chyba powracać również do przytłoczonej wypadkami wieczoru świadomości księcia.

Spojrzał na mnie badawczo i zawyrokował:

– Fantazję masz, no, nie powiem, dla miłostek przyszedłeś. To i wróć do środka, nie będę wymawiał gościny. Porozmawiamy później, bo dużo ważniejsze mam teraz sprawy na głowie. Kochanowski, zaprowadź Dobrawińskiego do środka.

Cóż było robić? Prowadzony powoli przez kamerdynera, musiałem wrócić do pałacu. Rozglądałem się na wszystkie strony i szukałem okazji, by stamtąd czmychnąć.

Wewnątrz budynku, gdy już mieliśmy wstępować na scho­­­­dy, bo zapewne Kochanowski chciał znów ulokować mnie gdzieś na piętrze lub poddaszu, schodził ze stopni drugi służący. Na jego ramieniu opierał się jakiś ledwo stąpający, zakrwawiony mężczyzna w ciemnym surducie. Wyglądało tak, jakby obaj mieli się zaraz przewrócić.

– Wasza Wysokość wiceprezydent Lubowidzki! – zakrzyknął wstrząśnięty Kochanowski.

– Pomocy! – poprosił schodzący lokaj Fryze. – Ranili go i myśleli, że martwy. Schroniliśmy się na dachu, a jak zobaczyłem nadjeżdżających żołnierzy, to zeszliśmy.

– Co za tragedia! Co się dzieje… – jęknął Kochanowski. – Panie Dobrawiński, pomóżmy!

Pochwyciliśmy prawie upadającego senatora Lubowidzkiego. Kamerdynerzy silnie złapali rannego, ja poluzowałem chwyt i dałem drapaka prosto w stronę drzwi wiodących na taras. Szybko je otworzyłem i mimo ciemności dostrzegłem, że poziom tarasu znajduje się sporo wyżej ogrodu. Nie było co się zastanawiać. Przeszedłem balustradę, chwyciłem rękami krawędź posadzki tarasu i już byłem na dole. Po krótkim biegu przeskoczyłem ogrodzenie i puściłem się pędem przez park.

∎

Biegłem w mrok, zadowolony, rozgrzany emocjami sprawnej ucieczki, nie podejrzewając, że nadciągające wydarzenia sprawią, iż będzie mi jeszcze goręcej. Mijałem pozbawione liści drzewa, krzewy, snujące się między nimi pasma mgły, byle dalej od pałacu belwederskiego. Zmieniłem kierunek ucieczki i skręciłem w lewo, bo nie chciałem przez przypadek wpaść do wody któregoś ze stawów czy kanałów przy Łazienkach Królewskich. Zresztą to stamtąd, od strony Wisły, z koszar jazdy rosyjskiej dobiegały złowrogie hałasy i dźwięki trąbki. Widać, wojsko gotowało się ruszyć na pomoc księciu Konstantemu.

Bardziej poczułem, niż usłyszałem nadbiegających z lewej strony ludzi i wpadłem między nich.

– Kto tu? – rzucono pytanie.

– Swój! – Taka odpowiedź wydała mi się najbezpieczniejsza, ktokolwiek pytał.

Natychmiast pochwyciły mnie czyjeś ręce, oberwałem w ucho i zacząłem się szamotać.

– No co wy? Niewinnego człowieka napastujecie? – wydarłem się.

– Dobry? Panowie, to nasz, Dobry. Dobrawiński znaczy się, kolega student.

Otoczyła mnie grupa młodych mężczyzn. Zasapani, zmęczeni, w większości ubrani po cywilnemu, ale z karabinami w dłoniach. Ten, który mnie rozpoznał, to Ludwik Nabielak. Nie był teraz tak napuszony jak zazwyczaj, a blady i zziajany, patrzył na mnie ze zdziwieniem. Obok niego dostrzegłem Goszczyńskiego z rozwichrzoną od biegu czupryną.

– Co ty tu robisz? – zapytał.

– Sprawy damsko-męskie, że tak powiem.

– No jasne! Jakżeby inaczej.

– Ojczyzna wzywa, a tobie sikorki w głowie – rzucił któryś z przyganą.

– A wy tu skąd? – zapytałem Seweryna, choć wiedziałem doskonale. Lepiej było zmienić temat.

– Od tego łotra, Konstantego. Zgodnie z planem, tylko że planu nie zrealizowaliśmy.

– Jak to?

– Mieliśmy go ująć, a uciekł!

Cóż, też mi nowina, gdzieżbym się jednak przyznał, że wiedziałem.

– Nie ma co gadać! Szkoda czasu – zadecydował jeden z umun­­­­­durowanych. – Do Sobieskiego, dalej, póki droga wolna!

Kiedy całą grupą biegliśmy w stronę pomnika króla, Nabielak obwieścił z zadowoleniem:

– Lubowidzkiego dorwaliśmy! Zakłuliśmy bagnetami szuję. Niech się smaży w piekle!

– Lubowidzki żyje – rozczarowałem go z satysfakcją, chociaż wiceprezydent porządnie zalazł za skórę mieszkańcom Warszawy. Może za szefowanie policji i szpiegowanie należało mu się?

– Co?

– Widziałem, jak go rannego prowadzili.

– To masz szczęście, że wojsko cię nie dorwało. Po nas przyjechali.

– Tak… byłem daleko – skłamałem. – Ale mam dobry wzrok – wyjaśniłem tym razem zgodnie z prawdą.

Biegliśmy dalej, żaden nie zwalniał i właśnie ten dobry wzrok pozwolił mi dostrzec przed nami pomnik Sobieskiego, obok most, a na nim i wokół niego – licznych zbrojnych. Było ich grubo ponad setka. Wszyscy w granatowo-żółtych mundurach, z wysokimi kaszkietami na głowach. Pośród ciżby dominował jeden wojskowy.

– To Wysocki z podchorążymi, do niego! – zakrzyknął jeden z naszych.

Dotarliśmy do mostu, wmieszaliśmy się między żołnierzy. Podeszliśmy szybko do Wysockiego. Na jego przyzwoitym, cokolwiek naiwnym obliczu malowały się pasja i żarliwość. Nic dziwnego, że to on stał na czele buntu. Podporucznik Piotr Wysocki5 zlustrował naszą ekipę i zapytał:

– Gdzie Konstanty?

– Nie udało się, zbiegł – odrzekł Nabielak.

– No tak, pięknie to nasze powstanie się zaczyna.

W tym czasie aleją od Belwederu zbliżał się szybko oddział jeźdźców. Byli to ci sami kirasjerzy, których widziałem na dziedzińcu. Pęd jazdy rozwiewał im końskie włosie w grzebieniach hełmów, kirysy zaś i obnażone pałasze stanowiły łyskającą groźbę dla nas, stojących im na drodze. Z drugiej strony, od koszar znad Wisły, też nadciągała jazda.

– Polacy! Godzina zemsty wybiła!6 – zakrzyknął gromko Wysocki.

– Tak jest! – odpowiedział mu chór basów. – Wiemy! Dzisiaj zwyciężymy albo polegniemy!

Żołnierze na moście skierowali się ku nadciągającemu z góry nieprzyjacielowi, sprawnie uszykowali tyralierę7, po czym oddali salwę. Inni z podchorążych przypadli do ziemi tam, gdzie stali, albo schronili się za drzewami i też razili nacierającego przeciwnika. Przedpole zakrył dym, szarżę zatrzymano. Drugi oddział rosyjskiej ciężkiej jazdy blokował jeszcze z prawej boczną, najkrótszą drogę ku miastu. Wówczas dowódca całej imprezy powstańczej, nie zważając na ułanów za plecami, zarządził atak na bagnety, więc ruszyliśmy. Wysoc­­ki na czele. Wtedy Rosjanie rozpierzchli się, ustąpili przed determinacją powstańców. My podążyliśmy w stronę miasta.

Szliśmy tak przez chwilę, w rytm wybijany przez jedyny nasz bęben wojskowy, ku ogródkowi kawiarni zwanej Wiejską Kawą. Przy nim drogę zagrodził nam kolejny oddział rosyjskiej jazdy. Tymczasem rozbici wcześniej kirasjerzy nabrali śmiałości i zdecydowali się uderzyć z tyłu. Znaleźliśmy się w pułapce. Na szczęście po lewej było schronienie. Konnica rozpoczęła szarżę, i z przodu, i z tyłu, ale powstańcy z wielkim krzykiem runęli naprzód i unikając zderzenia z przeciwnikiem, wtargnęli do budowanych koszar. Część podchorążych wbiegła do środka zabudowań, część pozostała przy bramie. Strzela­­­­­no do Rosjan z okien, zza muru, z bramy. Widziałem, jak Seweryn Goszczyński służył ramieniem niczym podpórką jednemu ze strzelców. Duża część konnych zrozumiała, że chwilowo nas nie pokona, starała się więc utrzymywać należyty dystans. Nie wszyscy jednak, gdyż byli i tacy, którzy jeszcze zdecydowanie atakowali. Kilku Rosjan leżało na ziemi, kilku kolejnych padło. Konie pozbawione jeźdźców pogalopowały dalej.

A ja, cóż, znalazłszy się w samym środku konfliktu, chciałem ratować skórę. Moim zdaniem, to najcenniejsza rzecz dla każdego. Gdybym choć miał przy sobie jakąkolwiek broń jak inni, poczułbym się lepiej. Zdecydowałem, że pod osłoną ciemności znajdę kryjówkę za jednym z drzew, w ten sposób będę mógł w dogodnej chwili opuścić całe to gorącogłowe towarzystwo. Właściwy moment nadarzył się, gdy rozpoczęliśmy marsz. Zacząłem tak lawirować między wojskowymi, że z centrum naszej grupy, z towarzystwa Nabielaka i Goszczyńskiego, dotarłem na skraj maszerującego oddziału. Gdy nasi pobiegli do koszar, ja skręciłem w drugą stronę. Na niewiele mi się to jednak zdało, bo wokół gwizdały kule, mijali mnie jeźdźcy, bezpieczniej zdecydowanie nie było. Już chyba lepiej, gdybym został z resztą.

Zastanawiałem się, jaką obrać w tym całym zamieszaniu drogę ucieczki, kiedy usłyszałem za sobą prychnięcie konia. Odwróciłem się z lękiem i dostrzegłem błysk szabli nad głową. Udało mi się zwinnie uchylić, ostrze minęło mnie o włos, wpadłem pod konia i cudem niekopnięty, wychynąłem z drugiej strony. Nie było szans na dyskretną ucieczkę. Tu szło już o moje życie. Wzburzony, uderzyłem z całej siły w bok ułana, który jeszcze szukał mnie od swojej prawej. Już niemal stracił równowagę, więc szybko jeszcze raz poprawiłem uderzenie i strąciłem go z siodła. Zdumiony własnym sukcesem, strzeliłem z buta w bok leżącego Rosjanina. Na pewno miał dość. Ale z pewnością miał też towarzyszy, którzy mogli widzieć, co mu zrobiłem. Nie było czasu na rozglądanie się, wskoczyłem na siodło i popędziłem konia.

Strzelanina zaczęła gasnąć. Wokół koszar uwijały się roje rosyjskich jeźdźców, gdy wtem rozległ się krzyk:

– Oblegają nas! Uchodzimy! – I z koszar wylało się całe zgrupowanie powstańcze. Biegiem, z bagnetami na karabinach, rozpaczliwie ruszyli na chmary jeżdżących wokół Rosjan. Akurat w moją stronę. Nagle zrobiło się tłoczno. Jakiś jeździec znalazł się obok, nie rozpoznając we mnie wroga, i chciał zaatakować Polaków. Z grupy podchorążych wyłonił się cywil. Widocznie zrezygnował z ochrony żołnierzy i próbował jak ja wiać na własną rękę, ale ku memu zdumieniu z wrzaskiem zaatakował jednak tego rosyjskiego kawalerzystę. Postąpił bardzo głupio, bo szans wielkich nie miał. Uniknął jednak prawdziwej siły ciosu szabli, bo skierowałem wierzchowca w biorącego zamach huzara, który, trącony końskim łbem, zmienił kąt uderzenia. Wtedy półprzytomny cywil ugodził bagnetem wroga, po czym złapał mnie za nogę i zawołał:

– Dzięki ci… Ratuj!

Krew z rozciętej głowy ciekła mu strużką spod czapki pro­­­­s­­­­­to na oczy, ale patrzył na mnie świadomie. Gdybym odepchnął go szybko, może bym i uciekł. Może też i nie. W przypływie słabości pomogłem. Podałem mu rękę i wciągnąłem na koński grzbiet. Nasi żołnierze odparli atak wroga, po czym szli już dalej. Jeszcze tylko kilku takich jak my zostało z tyłu, ale czym prędzej ruszyli ku oddziałowi. Za nami sporo było jeszcze kręcących się Rosjan, więc uznałem, że najlepiej będzie dołączyć do podchorążych.

Ostatnie szeregi żołnierzy powitały nas krzepiącymi okrzykami.

– Pomóżcie, chyba ranny – poprosiłem.

Dwóch z nich pomogło uratowanemu zsiąść i spojrzało na jego głowę, by sprawdzić, jak wygląda rana.

– O, nie jest źle – zawyrokował jeden. – Lekkie rozcięcie. Ktoś ty?

– Adam Zagrabiński, byłem w Belwederze.

– A ty, jak się nazywasz, dzielny człowieku? – zwrócił się do mnie.

– Marek Dobrawiński.

Też byłem w Belwederze, wielkie mi coś, pomyślałem.

– Zawdzięczam mu życie – rzekł, dochodząc do siebie, teraz już znany z nazwiska cywil, i miał rację. Kilku żołnierzy powtórzyło moje imię z uznaniem.

– Nie ma o czym mówić – zbagatelizowałem sprawę. Skąd mogłem wtedy wiedzieć, że uratowałem go z korzyścią dla siebie, gdyż doceniono moją niby-odwagę, ale na zgubę jednego z polskich generałów. – Po co żeś tak samotnie szarżował?

– Choćby jednego gnębiciela narodu, jednego Moskala ubić, to wielka korzyść! – odpowiedział zawzięcie, gdy dołączaliśmy znów do oddziału.

Ja konno, żołnierze pieszo, widoczny byłem jak na dłoni. Znakomity cel dla strzelca. Gdy tylko o tym pomyślałem, szybko zsiadłem z konia, a ten wierzgnął, wyrwał mi uzdę, ruszył do galopu, i tyle go widziałem. Zostałem więc z powstańcami. Chciałem zobaczyć, co stanie się dalej, udzielił mi się chyba ich zapał.

Dotarliśmy na plac Złotych Krzyży. Tam, przy okrągłej świątyni z szeregiem kolumn u wejścia, czyli obok kościoła świętego Aleksandra, spotkaliśmy jadącego do Belwederu generała Stanisława Potockiego. Żołnierze otoczyli go i zaczęli prosić z wyraźnym oddaniem i pasją:

– Generale, prowadź dalej! Prowadź nas dalej!

Staś, bo tak nazywano go wśród braci żołnierskiej, z po­­wo­­du niezbyt imponującego wzrostu siedział na swym koniu za­­­­frasowany. W mundurze, ze złotymi galonami, wyglądał pozornie niedostępnie, ale dystans wobec podkomendnych łagodziło jego okrągłe, pozbawione zarostu i trochę dziecinne oblicze. Patrzył na podchorążych dobrotliwie, z widoczną troską.

– Prowadź nas dalej! – wołano.

Trudno było wygasić entuzjazm młodych żołnierzy, ale generał stanowczo poprosił o spokój.

W końcu usłuchano, powstańcy ucichli, a Staś wdał się w rozmowę z Wysockim i innym wojskowym. Dyskusja trwała chwilę, kiedy któryś z żołnierzy zaczął całować generała po kolanach. Dziwny to był widok, ale objawiło się w tym zachowaniu uwielbienie dla dowódcy. Stojąc blisko, widziałem, że rozmowa nie przebiegała po myśli Wysockiego.

– Generale, prosimy, prowadź nas dalej przez miasto!

– Dzieci, uspokójcie się – dokładnie takie słowa padły z ust generała.

– Generale, zaklinamy na miłość ojczyzny, stań na czele!

Żołnierze dokoła mruczeli z niezadowolenia.

– Uspokójcie się, dzieci – powtarzał Staś.

Wysocki nakazał przepuścić generała. Rozstąpiono się przed nim, ale już wznoszono okrzyki o hańbie, o zdradzie. Jak szybko zmienił się nastrój całego oddziału: jeszcze przed chwilą nieledwie z miłością proszono go o objęcie dowództwa, a teraz huczano groźnie. Jak prędko stracił Staś w oczach młodych ludzi, jak nieważnymi stały się jego wcześniejsze zasługi, gdy nie chciał posłuchać i stanąć na czele powstania…

∎

Przed nami ulica Nowy Świat. Piękne kamienice, zamieszkane w dużej mierze przez wyższych wojskowych i urzędników rosyjskich, witały nas ciszą. Panował nienaturalny spokój. Atmosferę niepokojącej powagi zwiększało rytmiczne bębnienie naszego dobosza, które niosło się posępnie w dal. Z przodu zauważyliśmy przemykające cienie, jacyś ulicznicy rzucali kamieniami w latarnie. Nikt nie witał nas z okien, bramy i sklepy zamknięte były na głucho. Kroczyliśmy po ubłoconej, brukowanej nawierzchni ulicy, oczekując wybuchów radości, a spotykało nas rozczarowanie.

Na skrzyżowaniu z ulicą Ordynacką, gdzie mieściły się koszary, natknęliśmy się na grupę wojskowych. Powiedzieli, że generał Potocki spotkał tu wcześniej idące nam z pomocą oddziały i na przemian – rozkazami i groźbami – skierował je do Belwederu. W ten sposób pozbawił walczących spiskowców wsparcia, a przyczynił się do wzmocnienia sił wielkiego księcia, który serdecznie witał polskich żołnierzy. Podporucznik Wysocki z zażenowaniem splunął za generałem i nakazał iść dalej.

Napięcie wśród żołnierzy narastało. Odmowa Potockiego, jego czyny wymierzone przeciw powstaniu, przelana wcześniej w walce krew mąciły umysły. Cywile, którzy wcześniej napadli na Belweder, dali upust buzującym emocjom, uderzając kolbami w drzwi i okiennice. Krzyczeli:

– Do broni! Polacy! Kto kocha ojczyznę, do broni!

Nikt nie odpowiadał. Ponuro i pusto. Zimno i ciemno. W su­­­mie, to do końca nie rozumiałem, dlaczego oczekiwaliśmy odmiennej reakcji. Dlaczego mieszkający tu na przykład urzędnicy rosyjscy mieliby się cieszyć i zasilić szeregi powstańcze. Chyba że myślano o polskich oficerach. Pod wpływem impulsu działają jednak zazwyczaj tylko młodzi oraz ci, którzy nie mają nic do stracenia. Wyżsi dowódcy osobiście do stracenia mieli dużo. A może myśleli po prostu mało romantycznie, tylko racjonalnie?

Wkroczyliśmy na Krakowskie Przedmieście. Tam też spokojnie. Rozczarowanie i desperacja w oddziale były odczuwalne. W takiej atmosferze przygnębienia i wzburzenia zarazem powstańcy napotkali kilku przechodniów. Żołnierze rozdali im pałasze, by walczyli dla polskiej sprawy, niemniej cóż znaczyło kilku warszawiaków? Szliśmy, a bezwład czynu zbrojnego trwał. Znikąd pomocy, żadnych posiłków, mieszkańcy miasta nie kwapili się do udziału w powstaniu. Po lewej mijaliśmy okazały kościół świętokrzyski. Dwie wieże świątyni wznosiły się ponad linię dachów kamienic i kłuły swymi zwieńczeniami nocne niebo. Niektórzy podchorążowie zaczęli zwalniać, słyszalne stawały się narzekania na nieprzygotowanie powstania, na brak odzewu mieszkańców. Piotr Wysocki wyczuł załamujące się nastroje, więc zatrzymał cały oddział, wszedł na schody kościoła i przemówił:

– Rodacy, to wielka chwila! Ten dzień będzie zapamiętany przez pokolenia! Nie możemy się już cofnąć!

– No tak – przytaknęli niektórzy.

– Nie pozwólmy wrogom zwyciężyć! Czas zrzucić jarzmo niewoli! Dla ojczyzny poświęcić można wszystko przecież, inni już na nas czekają. Byle dalej!

– Byle! – odpowiedziano z zapałem.

– Jeszcze Polska nie zginęła!

– Kiedy my żyjemy! – odkrzyknięto i ruszono.

Z naprzeciwka nadjechał kolejny wysoki stopniem wojskowy. Za nim kozak.

– Patrzcie, generał Trębicki jedzie.

Czyli znowu pojawił się generał, pomyślałem.

Podjechał, dumnie unosząc się w siodle. Trudno byłoby mu minąć nasz tłumek niezauważenie, tym bardziej że jako komendant Szkoły Podchorążych, był wszystkim znany. Żołnierze zasalutowali prawymi dłońmi, okazując szacunek.

– Panie komendancie!

Trębicki odpowiedział salutem ręki do kapelusza stosowanego, osadzonego rogiem do przodu. Spojrzał spod niego badawczo na tarasującą ulicę grupę.

– Zmierzam do wielkiego księcia. Z drogi!

– Generale, powstanie się zaczęło! Prowadź nas! – poprosili podchorążowie.

– Jakie powstanie? Co wy wyprawiacie?

– Znów walka o Polskę się rozpocznie! – włączył się z emfazą Wysocki. – Niedługo niepodległą będzie!

– Przestańcie!

– Prowadź nas do zwycięstwa! – zawołali ku Trębickie­­mu inni.

– Zrezygnujcie, na Boga! Jedyny ratunek dla was to łaska księcia.

– Ten książę panem naszym był już dosyć! – ktoś zakrzyknął. – Ma szczęście, że jeszcze żyje.

– Pójdziecie za mną do Łazienek!

– Stamtąd właśnie wracamy.

– To rozkaz. Dość awantury! – Im bardziej generał pokrzykiwał, im mocniej ruszał głową, tym bardziej mierzwił swe skromne bokobrody o wysoki kołnierz munduru.

Tymczasem korzystający z nieuwagi rozmówców kozak wycofał niepostrzeżenie konia i umknął tam, skąd przyjechał. Wysocki poprosił jeszcze raz generała:

– Usilnie błagamy, stań przy nas. Prowadź!

– Ja wam dam! – rozsierdził się Trębicki. – Koniec zabawy! W tej chwili do wielkiego księcia! Jeśli nie, to spotka was sroga kara. Ja tu rozkazuję, a wy macie słuchać, półgłówki!

Zdenerwowali się wielce podchorążowie. Oni po dobroci, a komendant szkoły tak ich potraktował! Uznali, że za nic ma ojczyznę. Był tylko wiernym sługusem narzuconej Polakom władzy. Wcześniej dał im się też poznać jako surowy nadzorca szkoły. Obrzucili go przekleństwami, zaczęli obrażać, grozić. Dwóch podchorążych ściągnęło go z konia i trzymając pod pachy, prowadzili w szeregach powstańczych Krakowskim Przedmieściem.

Minęliśmy po prawej zabudowania mojej uczelni, Królewskiego Uniwersytetu Warszawskiego, a po chwili na lewo przestrzeń placu Saskiego. Daleko w głębi placu, u wylotu ulicy Wierzbowej, po prawej, figury na ogrodzeniu pałacu Brühlowskiego zdawały się patrzeć na nas kpiąco. Tam właśnie mieszkał wielki książę Konstanty, zanim sprowadził się do Belwederu. Z dystansu po zmroku można było ulec złudzeniu, że to ludzie zastygli na wysokości w oczekiwaniu, cóż dalej. Za to dokoła ruch stawał się coraz większy. Pojawiały się już tu i ówdzie ciekawe wydarzeń, niewielkie grupy uboższych mieszkańców Warszawy. Byli też, niestety, i żołnierze, Polacy. Ci przywitali nas strzałami, więc uchodząc przed kulami, kierowaliśmy się dalej przed siebie.

Obok widocznego po prawej Pałacu Namiestnikowskie­go drogę zajechało nam dwóch konnych. Minąwszy żelazne łańcuchy, wiszące między lwami przed ogrodzeniem pałacu, zwrócili się ku naszej grupie. Żołnierze, tak jak wcześniej, zasalutowali i z poszanowaniem zwrócili się do wyższych szarżą:

– Panie generale, kochani, Polska nas wzywa!

– Cóż wy robicie?

– Generale Hauke, jako i ministrze wojny – zaapelował Wysocki. – Właśnie czas wojny nadszedł!

– Będziemy bić się o niepodległość! – krzyknęli stojący przed dowódcami.

Rozległy się wołania:

– Prowadźcie nas!

– Jest powstanie!

– Koniec z despotyzmem!

Generał Hauke, prężąc się na koniu i wydymając grube policzki, odburknął głośno:

– Koniec zabawy!

Wszyscy widzieli, jak kolejny zasłużony dowódca, którego napotkaliśmy na swej drodze, nie reaguje ochoczo na apele powstańców. Przeciwnie. Nie zamierza w ogóle walczyć dla zniesienia obcej tyranii i dalej pragnie służyć rosyjskiemu naczelnemu wodzowi.

Jeden z bardziej zniecierpliwionych podchorążych spróbował sięgnąć cugli wierzchowca drugiego z jeźdźców, którym był pułkownik Meciszewski, szef sztabu. Jak widać, ulice Warszawy obrodziły w ważne persony wojskowe tej nocy.

– Ty chamie jeden! – zareagował. – Tumanie, cofnij ręce!

Chorąży zrobił odwrotnie. Z jeszcze większą determinacją starał się chwycić wodze. Pułkownik ryknął na niego:

– Prostaku, wara ode mnie! – Wyciągnął z olstra pistolet i strzelił.

Nazbyt śmiały podchorąży, trafiony w nogę, zatoczył się i cofnął, kulejąc. W jednej chwili zapłonęła wściekłość podchorążych, kilku nie wytrzymało, wypaliło do witanych przed chwilą z elegancją dowódców. Obaj trafieni bratobójczymi kulami zsunęli się ze swych wierzchowców na bruk.

Gdy zachodziły te wydarzenia, od kościoła karmelitów, leżącego za Pałacem Namiestnikowskim, zbliżał się kolejny jeździec. Chyba następny generał, bo dużo ich tutaj, pomyślałem z wisielczym humorem, i miałem rację. Nadjeżdżał generał Rautenstrauch. Młodzi powstańcy spojrzeli na martwych przed nimi, a potem po sobie, przejęci grozą, której byli przyczyną. Wcześniej walczyli z Rosjanami, teraz zabili swoich w powstaniu, które w założeniach miało przynieść Polakom wolność. Jeździec, widząc, co zaszło: dwa trupy i zgraję żołnierzy przed sobą, spiął konia ostrogami i wjechał w ulicę Trębacką po lewej.

Nie było sensu pozostawać na miejscu, przecież miała to być noc czynu. Kolumna ruszyła dalej, z utykającym prowodyrem zajścia na czele. Prowadzony między zbuntowanymi żołnierzami generał Trębicki, skomentował ze wściekłością:

– Spójrzcie, czegoście dokonali! I kto tu czyni zło?!

– Generale, opamiętaj się! – nawoływano.

Gdy przechodziłem obok leżących na ulicy zwłok polskich dowódców, błysnęły pokrwawione medale. Kilku z powstańców pochyliło się nad ciałem walecznego kiedyś, a w ostatnich latach wiernego Konstantemu, generała Hauke, i zerwali odznaczenia i epolety.

– Nic mu po kotletach za służbę u oprawcy – powiedział jeden o sporych rozmiarów naramiennikach.

– Polski i francuski krzyż mu zostawimy – uznał drugi.

– A rosyjskie ordery do rynsztoka! – zawyrokował trzeci, po czym rzucił je jak najdalej. Potoczyły się po bruku z grzechotem ginącym w hałasie żołnierskich butów.

∎

Cały oddział podjął marsz. Szliśmy dalej prosto w kierunku uli­­­­cy Koziej, a potem z tej wąskiej uliczki skręciliśmy w lewo, w Senatorską. Z rozmów w szeregach dowiedziałem się, że kie­­­rujemy się w stronę Arsenału, bo spiskowcy mieli plan przejęcia magazynu broni, o co zadbać mieli inni zaangażowani w powstańcze plany. Po lewej, za dziedzińcem, rysował się gmach Pałacu Prymasowskiego. Wewnątrz okazałej kolumnady, wspierającej fronton budowli, znajdowało się wejście do Komisji Rządowej Wojny. Stamtąd jechał ku nam powóz zaprzężony w dwa konie. Powstańcy zatrzymali go bezceremonialnie:

– Kto jedzie?

Woźnica siedzący na koźle odpowiedział dość cicho, z obawą:

– Generał Nowicki.

Dalsze szeregi nie słyszały dokładnie odpowiedzi, więc zapytano tych bliżej pojazdu:

– Kto? Kto?

– Generał Nowicki – przekazywano informację stojącym dalej.

Mam dość dobry słuch, podobnie jak wzrok, o czym już nieskromnie wspominałem, toteż słyszałem nazwisko poprawnie, ale wokół mnie zrozumiano je inaczej.

– Co? Lewicki? Ja mu…!

Huk i świst kuli zabrzmiały mi przy prawym uchu. Któryś z podchorążych błędnie pojął, że w środku jedzie rosyjski generał, a zarazem znienawidzony gubernator miasta, i nie mógł powściągnąć swych morderczych instynktów. Kolejne kule zdezorientowanych albo źle słyszących podziurawiły czarne ściany karety. Ugodzony został też niewinny lokaj, który padł na ulicę.

– Co zrobiliście? – krzyknął Wysocki i szybko otworzył drzwi powozu. Wewnątrz oddawał właśnie swego mężnego ducha generał Nowicki, sekretarz generalny Komisji Rządowej Wojny. Jak mniemałem, opuścił na krótko przed naszym nadejściem gmach swego urzędu, może jak inni kierował się ku Belwederowi albo tylko udawał się na spoczynek – fatal­­nie, że dzięki powstańcom znalazł ten drugi, niezasłużenie wieczny. To była bardzo zła noc dla generałów, w końcu w stolicy Królestwa Polskiego mogło ich zabraknąć. Jak się jednak okazało, panował pod tym względem dostatek, zasoby generalicji zdawały się niewyczerpane.

Posmutnieli wszyscy z powodu fatalnej pomyłki. Zginął niewinny człowiek, owszem, próżno jednak ten fakt roz­­­­pamiętywać, skoro już się dokonał, orzekli filozoficznie powstańcy. Spod Arsenału docierały do nas echa krzyków i strzałów. Usłyszałem też goniącą za nami grupę.

– Dobrowolski, dawaj tu! – krzyknął zbrojny, pędzący skocznie na czele kilkudziesięciu żołnierzy.

– Aaa, podporucznik Zajączkowski – zareagował jeden z mojej kolumny.

– No właśnie – wysapał będący już przy nas ­przywód­­­ca nowego oddziału. – Do generała mieliśmy się udać, do teatru.

– No tak – przytaknął podporucznik Józef Dobrowolski.

– To co jeszcze stoisz? Lecimy!

– Piotrze, my do Chłopickiego – rzucił nagabywany do Wysockiego.

Dokonałem szybkiej kalkulacji. Chwilowo miałem dość powstańczej wycieczki, a w teatrze powinno być równie interesująco, a z pewnością spokojniej.

– To ja też – odezwałem się.

– I ja – zawołał ktoś.

– I my – zgłosiło akces do udziału w najściu na teatr kilku kolejnych. Ostrożni jak ja albo wyjątkowo zainteresowani sztu­­­­­­ką. Skoro w ogóle znaleźli się w oddziale spiskowym, to za­­­­­pewne rozsmakowani w teatralnych dramatach.

– I ja! – Jeszcze jeden.

– Dobra, wystarczy! – zdecydował Wysocki.

– Dobra! Za nami! – zakomenderował Zajączkowski.

Oddział wybrańców ruszył w stronę budynku, w którym mieścił się Teatr Rozmaitości. Po gwałtownym biegu dotarliśmy na miejsce, przed budynek Warszawskiego Towarzystwa Dobroczynności na Krakowskim Przedmieściu. Łaciński napis nad wejściem głosił Res Sacra Miser, czyli „Ubogi jest rzeczą świętą”, dzisiaj jednak dla podchorążych nie było żadnej świętości. Wpadliśmy zatem jak burza na salę. Skończyło się akurat przedstawienie o znamiennym dla chwili tytule Bankructwo partacza. Z naszego powodu publiczność nie obejrzała już następnej sztuki Drugi rok, czyli i któż winny ani też ostatniej Co głowa, to rozum. Ta trzecia miała zastąpić Króla migdałowego, gdyż jak poinformowano przed rozpoczęciem widowiska, aktor doznał nagłej słabości. Dziś nie był on w zespole jedynym, który zasłabł, bo kiedy stojąca na scenie aktorka ujrzała nas, położyła ręce na skromnym biuście, wydała głośne jęknięcie i powoli upadła. Dwóch elegantów rzuciło się na wyścigi z pomocą. Osobliwy widok, kiedy dyskretnie obłapiali kobietę, a ta niby omdlewająca, z uśmiechem cofała ręce niechcianych pomocników. Nic dziwnego jednak, zważywszy, że byliśmy przecież w teatrze o bardzo lekkim repertuarze. Wśród publiczności rozległy się kobiece westchnienia oraz męskie pomruki irytacji. Zgromadzeni spojrzeli na naszą grupę w zdumieniu i rozdrażnieniu, gdyż bezceremonialnie zakłóciliśmy ich wielce kulturalną rozrywkę. Podporucznik Zajączkowski krzyknął do publiczności, gwałtownie gestykulując:

– Nie czas się bawić! Panowie, do broni! Damy do domów!

W reakcji na ten apel gwar na sali wzrósł, a w tym czasie podporucznik Dobrowolski starał się znaleźć wśród widzów poszukiwanego generała Józefa Chłopickiego. Dostrzegł go i zbliżył się do siedzącego w jednym ze środkowych rzędów, ubranego w czarny frak mężczyzny.

– Rosjanie mordują Szkołę Podchorążych w Łazienkach! – oświadczył Dobrowolski.

Generał nie zareagował od razu, toteż podporucznik wy­­­ciągnął ku niemu trzymany za głownię pałasz. Chłopicki wstał, zlustrował stojącego przed nim młodego oficera, spoj­­­­rzał na dwie karmazynowe gwiazdki na jego ramieniu, poprawił włosy, pogładził bujne bokobrody i odrzekł tubalnym głosem:

– Dajcie mi pokój, idę spać!

– Jakże to?

– Zastanów się pan, co robisz – poradził głośno Chłopicki.

– Generale, już nie czas się zastanawiać!

Wtedy jakiś raptus obok mnie ryknął:

– Jak można, toż to zdrada!

Jednocześnie kątem oka dostrzegłem uniesioną lufę karabinu. Wspomniałem już, że w Parku Łazienkowskim porządnie trzepnięto mnie pięścią w ucho, a kilka minut wcześniej ktoś strzelił koło niego. Nie miałem ochoty na powtórkę. Jeszcze by je w końcu pokiereszowano albo, nie daj Boże, odstrzelono. Machnąłem gwałtownie prawą ręką w stronę karabinu, trafiłem idealnie i podbiłem lufę. Padł strzał, a kula poleciała wysoko nad głowami. Wszyscy spojrzeli na mnie i na tego, który oddał strzał. Obok mnie stał Adam, zapalczywy wojownik w cywilu. Blondyn wodził wzrokiem dokoła, cokolwiek zdezorientowany. Chłopicki skłonił się ku mnie w podziękowaniu. Ja wycedziłem do strzelca:

– Durniu jeden…

W tym czasie rosyjscy oficerowie siedzący na widowni przerwali chwilę bezruchu i wyciągnęli broń, co kto miał: szpady, pałasze, ale powstańcy nie pozostali bierni. Skierowali ku stojącym lub podnoszącym się z krzeseł swoje karabiny. Rosjanie zostali rozbrojeni, otoczeni i pod komendą Dobrowolskiego wyprowadzono ich z sali. Ten, wychodząc, krzyczał jeszcze:

– Do broni, bracia! Moskale naszych wyrzynają w Łazienkach.

Cała publiczność zawrzała za moimi plecami, bo opuszczałem już teatr z oddziałem, i w zgiełku zaczęła wybiegać na ulicę. Tam rozległy się wołania:

– Do Arsenału! Po broń!

Wielu widzów udało się w tamtą stronę. My też. Po drodze Dobrowolski skomentował moje dokonania:

– Uratowałeś dziś dwoje ludzi. Wszystko widziałem. Wyrazy uznania, kolego.

– Się złożyło!

– Skromnyś. Gdyby nie ty, Chłopickiego też mielibyśmy na sumieniu.

– Nie godziło się.

– Otóż to…

– Co będzie, jak poginą wszyscy dowódcy… – dodałem.

W gruncie rzeczy niewiele jeszcze mnie to obchodziło. Nie ja zaczynałem powstanie, nie ja powinienem się martwić, co dalej, ale należało się jakoś wytłumaczyć.

∎

Maszerowaliśmy raźno przez Miodową, plac Krasińskich, ulicę Długą, aż dotarliśmy do zbrojowni. Po drodze mijaliśmy gromady mieszkańców, gapiów w oknach, a z daleka docierała do nas regularna palba karabinowa. Co jakiś czas przechodnie wykrzykiwali:

– Moskale naszych wyrzynają!

Za Arsenałem trwała walka. Rosyjscy piechurzy z Wo­­­­łyń­­­­skiego Pułku Gwardii atakowali broniących dostępu do gma­­­­chu polskich żołnierzy 5 Pułku. Duży, ale przysadzisty budynek, o który toczył się bój, rozświetlony był łuną palącego się drewnianego domu na ulicy Nalewki. Piekielny widok dla mnie. Do tego gryzący dym, który towarzyszył wystrzałom. Przybyli na miejsce żołnierze 4 Pułku Piechoty Liniowej, włączyli się do walki, gęsto ostrzeliwując Rosjan. Nie tylko zresztą oni. Ci wojacy, którzy szli ze mną, czy bardziej prawdziwie – z którymi ja szedłem, zostawili przy jeńcach straż i ruszyli do akcji. Rosjanie nie chcieli ustąpić, ale ogień powstańców był na tyle silny, że nie dał im wyboru. Cofnęli się, zebrali trupy swoich kolegów, sformowali szyk i odeszli. Pozostał tylko generał Blumer, którego prowadzono pod strażą do tymczasowego więzienia. Ten zdecydowany był rozbroić zbuntowanych żołnierzy. Mówił, by poniechali walki, i nakazywał oddanie karabinów. Powstańcy nie chcieli już więcej słuchać i odpowiedzieli mu ogniem. Kolejny polski generał padł.

Z ulic przylegających do placu przed Arsenałem wychynęli mieszkańcy Warszawy. Kiedy trwała strzelanina, schowali się, gdzie kto mógł, a teraz rzemieślnicy, czeladnicy, lud prosty, przepełniony zapałem, wykrzykiwał: „Bij Moskala!”. Pojawili się też i belwederczycy. Dostrzegłem podchorążych. Cały teren był pełen ludzi. Ulica Przejazd z pałacem Mostowskich, w którym znajdowała się Komisja Rządowa Spraw Wewnętrznych i Policji po zachodniej stronie zbrojowni, ulica Nalewki między ujeżdżalnią a ogrodem Krasińskich na wschodzie, a także sąsiednie ulice – wszędzie rejwach czyniony przez obywateli ożywionych perspektywą wolności, a może tylko burdy i sensacji. Przed wejściem do składnicy broni, które znajdowało się w południowej ścianie budynku, gromadził się tłum. Zaczęto dopominać się broni. Jak walczyć? Dajcie nam karabiny! Na Moskala! – słychać było wokół.

Żołnierze, którzy stoczyli przed chwilą walkę z Rosjanami, nie bronili cywilom dostępu do bramy. Podjęto próbę wyważenia grubych dębowych drzwi. Pełniący w środku straż polscy wojacy nie strzelali do oblegających, ale też i bramy nie otworzyli. Przyniesiono zdobyte w jakimś sklepie z narzędziami siekiery i poczęto rąbać. Zniecierpliwieni warszawiacy dobrali się do okien. Wyłamano w nich kraty i tamtędy kilku dostało się do środka. Po chwili z otworów okiennych zaczęły wypływać strumyki broni. Szable, pistolety, karabiny. W końcu drzwi nie wytrzymały naporu i ustąpiły. Tłum wpadł do środka, każdy zabierał, co wpadło mu w ręce. Podobno były tam pamiętające poprzednie stulecia zabytkowe sztuki. Ci, którzy ukradli broń palną, szybko zauważyli, że nie jest zdatna do użycia, gdyż brakowało skałek w zamkach. Wnet jednak mundurowi zaradzili temu, znajdując je gdzieś, i oręż skompletowano.

Te właśnie chwile – mam na myśli zajęcie Arsenału, nie reperację karabinów – uwiecznił na swym obrazie malarz Marcin Zaleski. Żołnierze w szyku, pałętające się uzbrojone grupy cywilów pod składnicą broni, a za nią ognie pożaru. Artysta więcej uwagi poświęcił jednak architekturze niż powstańcom. Tak właśnie lubił malować.

Kiedy ludzie dokoła zajęci byli grabieżą, a wojskowi ustawiali posterunki, ja się rozglądałem. Cóż mogłem czynić lepszego? Do broni mnie nie ciągnęło, w awanturze brać udziału nie chciałem, więc stałem w pewnej odległości i obserwowałem.

Naraz do przechodzącego obok oficera podbiegli jacyś cywile.

– Potocki rozbraja żołnierzy! – wykrzykiwali w wielkim rozgorączkowaniu. Przyjrzałem się grupie. Najbardziej aktywny był nie kto inny, tylko sam Adam Zagrabiński. Nie miał jeszcze, jak widać, dość wrażeń.

– Tak nie można! Hańba! Potocki znowu zdradza ojczyznę! – perorował.

Wojskowy, którym okazał się podporucznik Józef Zaliwski, odparł bez namysłu:

– To palcie mu w łeb!

Cywile zachęceni przez oficera wrócili do generała, którego widziałem już dzisiaj przy kościele św. Aleksandra. Zaczęto na niego krzyczeć. Najbardziej śmiały z grupy zerwał Potockiemu pióro z dwurożnego kapelusza. Nie muszę chyba dopowiadać, że był to nasz znajomy Adam. Po chwili coraz więcej ludzi otaczało generała. Ten zaczął bronić się przed napierającym tłumem szpadą, ale szybko mu ją wyrwano i złamano. Znowu dzieło Adama. Potockiemu zostały pięści, którymi bił na oślep. Otaczających było nazbyt wielu, generała przewrócono, oddarto mu epolety i pobito. Kilku znajdujących się blisko grenadierów strzeliło ku niemu kilka razy i zostawiono go w końcu pokrwawionego na ulicy. Jakiś cywil zatrzymał się przy mnie:

– Widzisz tego zacietrzewionego – wskazał Adama – tego, który najbardziej występował przeciw generałowi?

– Mhm – odmruknąłem. Nie przypadło mi do gustu obejrzane przed chwilą widowisko.

– To brat sierżanta Tomasza.

– Każdy może mieć brata, sierżanta nawet. Osobliwy powód do wściekłości – odrzekłem.

– Tak, ale to Zagrabiński, a jego brat zadenuncjował spisek podchorążych. Na szczęście dla nas Konstanty zlekceważył donos. Teraz Adam za wszelką cenę chce zmyć plamę na honorze swego nazwiska.

Nie skomentowałem, że krew niczego nie zmazuje, wręcz plami dużo bardziej, ale nie chciałem być oskarżony o defetyzm. Jeszcze skończyłbym jak Potocki, którego ciężko rannego odnoszono właśnie do pobliskiego pałacu Zamoyskich, gdzie zmarł następnego dnia.

– To mu się udaje – dokończyłem z przekąsem, mając na myśli żądnego krwi Adama. – Wiwat Polska! – dodałem tak na wszelki wypadek.

– Wiwat! – odpowiedział rozmówca i odszedł pośród wałęsające się gromady ludzi.

Dzięki takim pozornie życzliwym osobnikom plama na honorze rodu Zagrabińskich stała się widoczna dla kolejnej osoby. Zaczynałem rozumieć bojowość Adama i jego zapędy do prania się z przeciwnikiem, wszak w praniu plamy znikają. Niemniej jednak miałem to głęboko w nosie i przestałem się głupcem zajmować.

Po chwilowym odprężeniu powstańcy zdecydowali wpro­­­­wadzić ład w okolicy i przygotowywali się na ewentualny ­kolejny atak żołnierzy wciąż wiernych Konstantemu, czy to polskich, czy rosyjskich. W strategicznych punktach ulokowano działa, by bronić się przed uderzeniem jazdy z południa, od Nowego Świata, albo z północy, z placu Broni, gdzie znajdował się punkt skoncentrowanej piechoty wroga. Posterunki rozstawiono na linii zachód–wschód, od okolic Arsenału i placu Bankowego, po plac Zamkowy. W rękach powstańców znalazła się również Praga. Po mieście krążyły patrole przeciwnych stron. Podjazdy nieprzyjaciela odparto w okolicach placu Saskiego. Niepełniący akurat warty żołnierze odpoczywali przy ogniskach, dyskutowali, zbierali siły, a karabiny postawili w kozłach. Jak widać, militarnie sytuacja zaczynała się klarować i uspokajać. Jeśli zaś chodzi o porządek na ulicach Warszawy, to niekoniecznie. Mieszkańcy niektórych kamienic zamknęli szczelnie okna i ukryli się, by przeczekać najgorsze. Wielu jednak wolało wziąć udział w powstaniu. Przewalały się teraz ulicami zbrojne kupy cywilów, niesionych entuzjazmem walki z zaborcą. Niektórzy z nich dodatkowo rozochoceni byli alkoholem, bo niejako przy okazji dokonano grabieży składu wódek Newachowicza.

∎

Ruszyłem w kierunku swojej kwatery. Właśnie mijałem czyjeś zwłoki w mundurze, leżące w rynsztoku u wylotu ulicy Bielańskiej. Podszedłem bliżej. Taa, to generał Trębicki, którego wcześniej ujęli i prowadzili z sobą podchorąży. Też marnie skończył, pokiwałem głową. Powstańcy nie mieli litości.

Już wchodziłem w ulicę Długą, gdy mnie zawołano:

– Hej, Dobry!

Obejrzałem się.

Ciemność przetykana światłami pochodni i krążący ludzie zdezorientowali mnie trochę, ale po chwili wypatrzyłem kogo trzeba. Zmierzała do mnie grupa młodych mężczyzn, kilku z nich znałem ze spotkań na korytarzach uniwersytetu za dnia, a w kawiarniach czy szynkach w nocy.

– Halo, Dobry, jesteśmy wolni! – wołali.

– Świetnie!

Byli to spiskujący uprzednio studenci. Robili to tak amatorsko i lekkomyślnie, że ich udział w tajnej organizacji szyb­­­ko wyszedł na jaw. Zostali przesłuchani przez komisję śledczą, z generałem Potockim na czele, potem przekazani policji i uwięzieni. W grupie rozpoznałem Stanisława Falińskiego, Leopolda Giewartowskiego, Wiktora Łączyńskiego8. ­Dostrzegłem także Michała Szweycera, Jana Bartkowskiego i Ludwika Wołowskiego, przetrzymywanych w areszcie w klasztorze karmelitów na Lesznie. Tych pamiętałem, pozostałych nie znałem. Wymięci, wyposzczeni, ale szczęśliwi i – zdawało się – po degustacji zasobów składu hurtowego alkoholi.

– Witaj, jutrzenko swobody – deklamowali Mickiewicza, czkając co chwila. Oj, rzeczywiście popili trochę.

– Jutrzenka to za kilka godzin będzie.

– Aj tam, Dobry, wspaniale być wolnym – skomentował Wiktor.

– Niestraszny nam już Potocki – dodał Janek.

– Z pewnością. Widziałem, jak ranili go ciężko i gdzieś ponieśli.

– Co dy powiesz? Cho… chłopaki, slyszszszycie – zareagował najbardziej wstawiony.

– Nasi strażnicy też dostali za swoje, jeden zabity – włączył się Szweycer.

– Nie będziemy tu tak stać. Głodni jesteśmy, suszy gdzieś w trzewiach. Na gospodę! – dał komendę któryś.

– Na gospodę! – zawtórowali pozostali.

To i poszedłem. Zresztą, daleko nie mieliśmy, bo trafiliśmy do szynku na tej samej ulicy. Jeden ze studentów znał prowadzącą gospodę Neumanową. Szczęśliwie, bo większość podobnych przybytków została zamknięta, chyba że swawolny lud sam sobie któryś otworzył.

Weszliśmy do wnętrza. Za stołami siedziało kilku nam podobnych, młodych, pełnych wigoru i głodnych jak wilki. Siedzieli też dwaj pechowi belwederczycy: Seweryn Goszczyński i Ludwik Nabielak oraz dziennikarz „Kuriera Polskiego”, Maurycy Mochnacki. Ten trzeci blady, z dużą głową, powiększoną przez strzechę włosów i brodę rosnącą bujnie na podbródku, a wygoloną na policzkach. Nos opadający ku górnej wardze miał cokolwiek garbaty, małe usta i wyłupiaste oczy, które wwiercały się w rozmówcę. Obok nich student prawa i administracji czwartego roku, Stefan Klimontowicz. Zawsze nienagannie ubrany, nienagannie ogolony, z nienaganną ciemną fryzurą – nienaganność wyzierała z niego w każdym calu. Z racji owej perfekcji stylu, niektórzy wpadali przy nim w nienaganne kompleksy. Dość pewny siebie, lubił chadzać własnymi ścieżkami. Polubiliśmy się od pierwszego spotkania, spędziliśmy kilka wieczorów w kawiarniach, w doborowym towarzystwie. Mam tu na myśli nie tylko nasze towarzystwo. Bawiliśmy się nieźle, panny też nie narzekały i niekiedy kontynuowaliśmy zabawę w jego kwaterze.

Powitano nas z otwartymi ramionami. Pierwszy odezwał się Mochnacki:

– Witajcie, przyjaciele! Jak dobrze was widzieć. Siadajcie.

Zajęliśmy miejsca.

– Czyli więzienie u karmelitów szczęśliwie opustoszało?

– Tak. Drzwi w drzazgi zrąbano i oto jesteśmy – wyjaśnił Michał Szweycer.

– Znam dobrze to miejsce. Też siedziałem. Zasłużyłem.

– Jak to? – zapytał któryś.

– Za przynależność do Związku Wolnych Polaków, ale to stare dzieje. Przesiedziałem osiem miesięcy, wyszedłem w 1824 roku – powiedział Maurycy niby lekceważąco, ale dumnie wypinał skromną pierś.

– Sześć lat temu.

– Ano.

– Wypijmy twoje zdrowie!

– I Seweryna też, działał razem z nami.

– Sto lat! – rozległy się rozbawione głosy. – Sto lat dla obu!

– Byle nie w ciupie! Ha, ha.

Łyknęliśmy trochę wina. Mnie smakowało, ale reszta zaprotestowała dwornie:

– Szanowna pani gospodyni, azaliż znajdzie się trochę wódki?

– No już, już – uspokoiła towarzystwo dobra kobieta i przyniosła co trzeba. Dostaliśmy też chleb, kaszę, mięso jakieś w niewielkiej ilości i kilka wędlin. Pyszne bardzo.

– Wspaniale, że wolność mamy, ale Konstantego nie mamy – powiedział skwaszony Nabielak.

– Mamy, nie mamy, taty sraty, hultaj uciekł – skwitował poeta Goszczyński.

Towarzystwo parsknęło śmiechem. Leopold nie dał się ponieść wesołości i wtrącił:

– Tak śmiesznie nie jest. Dużo wojska przy nim zostało.

– I nie atakuje. Gdyby chciał, to jego jazda zniosłaby wszyst­­­­kich po drodze – powiedział Stefan.

– Podobno ruszył z żoną za rogatki mokotowskie. To tchórz, jak widać – rzekł Nabielak, żurnalista „Dziennika Powszechnego”.

– Nie sądzę – odparł Stefan. – Chce, żeby powstanie zdusili sami Polacy. Jeśli rzuci na nas wojska rosyjskie, to co z nim samym? Z jego pozycją? Co to będzie za naczelny wódz armii Królestwa?

– Czyli dba tylko o własny tyłek. Tchórz, jak mówiłem. – Nie dał się przekonać Nabielak.

– Wielka szkoda, że straciliśmy dziś tylu polskich dowódców 9 – pożałował Seweryn.

– Eee tam, oni wszyscy służyli oprawcy. Przecież Komisja Rządowa Wojny podlegała naczelnemu wodzowi. Zresztą, Rosjanie też trochę oberwali. – Ludwik był nieprzejednany w swej wrogości.

– Dla mnie to wspaniałe nowiny – podsumował Wiktor.

– Gdyby nie lud Warszawy, to cienko byłoby z powstaniem – włączył się znów Maurycy.

– No tak – potwierdzili wszyscy.

– Ganiałem po Starym Mieście i agitowałem – kontynuował. – Trzeba było impuls dać patriotom…

– Jasne. – Pokiwano głowami.

– Kiedy zaczęła się walka, wszyscy się rozpierzchli, a ja dalej przemierzałem ulice – przechwalał się.

– My też – dopowiedziało kilku.

– Dla ojczyzny krwi żałować nie można!

– Pewnie. Wcale a wcale. Różnie to mogło się dla nas skończyć. Myślałem, że sobotni bal w Resursie Kupieckiej na Miodowej był naszym ostatnim – zdobył się na wyznanie Ludwik.

– Tańczyliśmy do upadłego – powiedział Seweryn.

– Bo to było podsumowanie dziesięciu lat spisków w Królestwie.

– Ale minę miałeś nietęgą. I jeszcze potem do spowiedzi pobiegłeś – zaśmiał się Goszczyński.

– A ty co? Tak pędziłeś dziś z Belwederu, że i czapkę zgubiłeś – zaperzył się Nabielak.

– Też mi strata, ale przyznam, duszę miałem na ramieniu. Szczególnie przed akcją, kiedy patrol dostrzegł mnie w parku. Wtedy czapka i wysoki kołnierz przydatne były niezmiernie.

Zatopili się wszyscy na chwilę w rozmyślaniach. Każdy rozpamiętywał, gdzie i jak spędził pierwsze godziny powstania. Twarze młode, skupione, niektórzy z lubością raczyli się dymem z fajek. Ja wyjąłem tabakierę i wciągnąłem szczyptę tytoniu do nosa. Mochnacki zerknął na mnie:

– Oto bezpieczna używka. Ognia nie zaprószysz.

– Taka tradycja. Z moich stron. Czasem dobrze się otrzeźwić bez zalatywania dymem.

– Ja za nim przepadam.

– Tak bardzo, że złamałeś zakaz palenia na ulicy – zakpił Wiktor. – Za to wyrzucono cię z uniwersytetu.

– Policjant mnie napadł, a ja się broniłem. Tylko wrogowie mówią inaczej. – Spojrzał na niego nieprzychylnie Maurycy.

– No właśnie, wrogowie – powiedział Stefan.

– Co oni? – zapytał Nabielak. – Właśnie opuszczają Warszawę.

– Jesteś pewien?

– Możesz rozwinąć? – poprosił Janek.

– To już zapomnieliście o szpiegach? O tym, że na przykład Szweycer wpadł, bo chciał ostrzec niektórych z was w kawiarni Baroka? O tym, że wielu z was wylądowało w więzieniach, bo wróg miał między nami swoich ludzi?

– Masz rację.

– Zaraz trzeba brać się do roboty i wyłapywać łotrów.

– Zaraz!

– Dobrze, ale najpierw zjemy, popijemy, w łożu legniemy, a jutro wiśta wio! – zrymował kulawo Seweryn.

– Niech boją się słudzy tyrana! – zakrzyknął Maurycy. – Już po nich idziemy. Idziemy po was, szuje! – wydarł się. – Szkoda czasu, trzeba działać.

– Już, już, nie bądźmy tacy kwaśni, bo nam wódka cierpką będzie.

– I taką jest, niestety – smutno skomentował któryś.

– Mam na myśli to, że powinniśmy się radować. Powstanie wybuchło, tak jak chcieliśmy – objaśnił Goszczyński.

– Wybuchłoby prędzej czy później, bo wybuchnąć musiało – wykładał swe racje Mochnacki. – Warszawa już huczała po ogłoszeniu mobilizacji polskiej armii. Naszych posłano by w głąb Rosji, a Moskale weszliby tutaj.

– Przecież Rosjanie już tu są – zauważył trzeźwo Wiktor.

– Tak, ale niezbyt wielu, a teraz, po rewolucji lipcowej we Francji, po buncie Belgów, wszystkiego można się spodziewać. Czy władza cara miłuje wolność i pokój? O, nie! Zacofanie i tłamszenie dążeń wolnościowych narodów – oto znaki reakcyjnego caratu.

– Ja sądzę, że jak już, to Mikołaj I wysłałby Polaków do Belgii – stwierdził Seweryn.

– Nieważne, i tak w ten sposób Rosjanie rozpoczęliby okupację Królestwa.

– To prawda.

– Więc o co się spierać? Belgia, Francja czy Rosja, nasza ojczyzna i tak zostałaby całkowicie na pastwę Moskali. Teraz najważniejsze, kto będzie przewodził powstaniu – zastanawiał się Maurycy.

– Może Chłopicki?

– Chłopicki poszedł spać – wtrąciłem swoje trzy grosze.

– Co?

– Tak powiedział. Byłem w teatrze, to wiem.

– Na pewno zmieni decyzję. Tak wielki wojownik i patrio­­ta zrozumie nasze położenie.

– Właśnie. – Optymizm Seweryna przygasł. – Jeśli chodzi o przywództwo powstania, to słabo. Mówiliśmy, że zaczniemy rewolucję, naród do niej przystąpi i władzę sobie ustanowi. Z kogo tu wybierać, skoro przerzedziliśmy kadrę generalską kulami albo bagnetami.

– Teoretycznie najlepsi powinni być przywódcy spisku. Wysocki na ten przykład albo Zaliwski. Pierwszy poważany przez wielu, szczery patriota. Niestety, wielkich znajomości i talentów wojskowych u niego nie masz.

– Nie chciał nawet, by szturm na Belweder przypuścili żołnierze – potwierdził Ludwik Nabielak.

– Widzicie. Nie chciał, by wojskowi targnęli się na wodza naczelnego, taki to poczciwiec. A drugi? Podporucznik Zaliwski, ambitny intrygant zazdrosny o pozycję Wysockiego. Zadufany raptus!

Zaliwskiego miałem okazję poznać koło Arsenału. To ten, który bez wahania nakazał strzelać w głowę generałowi Potockiemu. Czyżby Mochnacki dokonał trafnej oceny? Dziennikarz tymczasem dalej ciągnął swój wywód:

– Może sejm nasz kochany powinien stać na czele walki? Posłowie, którzy do tej pory wciąż się wahali, którzy tak wiele mają do stracenia? Nie, moi drodzy. Oni pójdą za siłą. Wszystko, co żeście zrobili, źle zrobiliście, ale w takiej sytuacji, kiedy mamy już upragnione powstanie, to wolę zginąć z wami, niż odstąpić – zadeklarował Mochnacki.

– I mmmy nie ustaaaniem… – ocknął się najbardziej zawiany.

– Co ty pleciesz? – Nabielak spojrzał na niego z góry.

– Nie pooozoliłłłeś dokońdżyć.

– Pijanyś taki, że nie dasz rady utrzymać się na nogach.

– Nie ustanieeemy w walce, znadży się!

– Schlany, ale ma rację. Panowie, ku wolności ziemi naszych ojców!

∎

Ta noc z dwudziestego dziewiątego na trzydziestego listopada 1830 roku zrodziła romantyczną ­legendę o zuchwałych, miłujących ojczyznę młodych Polakach. We mnie wzbudziła zmęczenie. Miałem już dość, więc porzuciłem kompanię. Zegary miejskie wybiły godzinę pierwszą, kiedy dotarłem w końcu do swej kwatery przy ulicy Mostowej. Nie mieszkałem w komfortowych warunkach, ale łóżko miałem przyzwoite. Może jeszcze się wyśpię, pomyślałem z nadzieją. Chyba że nie zasnę, niecodziennie w końcu wybucha insurekcja i miasto wrze. Nawet wewnątrz kamienicy dochodziły do mnie odgłosy tumultu, pokrzykiwania lub strzelanina.

Wszedłem po skrzypiących schodach na samą górę i otworzyłem drzwi. W środku płonęło kilka świec, widać Hipolit Nawyrost jeszcze nie spał. Nic w tym dziwnego. Nieraz zdarzało mu się szkicować czy malować o tej porze jakieś dzieła, które i tak niezbyt często znajdowały nabywców. Umiejętności z pewnością Hipolit miał, bo pięknie odwzorowywał detale architektoniczne. W tej tematyce wzorem dla niego były obrazy Zaleskiego. Gorzej jednak u Nawyrosta z talentem. Dla mnie twórczość kolegi była nieczytelna, jak nie przymierzając, chińskie krzaczki. No chyba, żebyśmy szukali ukrytych znaczeń w udziwnionych postaciach, kobietach o nierealnych sylwetkach w niezwykłych pozach na tle wsi, lasów, wszystko skąpane w świetle słońca widocznego w dali. Zastanawiałem się czasem, czy słońce z jego obrazów wschodzi czy zachodzi, ale jakie to miało znaczenie? Jakieś jednak może miało, bo z przedmiotów „Rysunki ręczne” czy „Malarstwo tak historyczne, jak widoków” jechał na ocenach sufticiens albo mediocris 10. Każdy dostrzegał to, czego on nie widział, brzydotę jakąś. Estetycznie to obrazkami swoimi nie trafiał w żaden panujący kanon, w żaden gust.

Współlokator jednak nie malował, ta noc była przecież niezwykła. Znając patriotyzm Hipolita, biegał pewnie wcześniej po ulicach, chciał gonić i gromić Rosjan, więc podekscytowany malować nie był teraz w stanie. Rzeczywiście, zadowolony student Wydziału Sztuk Pięknych leżał wygodnie na łóżku i ani zamierzał spać. Miał nawet buty na nogach. Przechylił się w moją stronę i donośnie zawołał:

– Ho, ho, idzie jeden z młodych bohaterów!

– Ciszej, niesie się ten twój głos bardziej, niż treść na to zasługuje – odrzekłem, zniechęcony. Chciałem spokoju, a tu jeszcze nocna pogawędka się szykowała.

– Sam Chłopicki cię dostrzegł i podziękował.

– Daj spokój – skwitowałem, ale w duchu pomyślałem, jak się wieści niosą, a niby takie duże miasto.

– Coś taki drażliwy?

– Po prostu zmęczony.

– Nie dziwię się. Mówili mi, jak żeś dziś błysnął.

– Błysków to dzisiaj sporo widziałem. Huków też było pod dostatkiem.

– No właśnie, i nie cieszysz się? Z radości powinieneś fruwać. Cała Warszawa nie śpi i świętuje.

Entuzjazm Hipolita działał na mnie często jak choroba zakaźna, na którą nie ma lekarstwa. Uśmiechnąłem się.

– Z pewnością. Tylko co dalej?

– Jak to co? Będziemy się bić.

– Świetnie, mamy szanse?

– No wiesz? Pewnie!

Ja patrzyłem na to trochę inaczej. Dorastając w zaborze pruskim, rozumiałem, że Polacy mają wroga nie tylko w Rosji, lecz także w Prusach. Kto wie, czy oba kraje nie pomogą sobie przeciw Polakom. Jeśli nawet nie, to czy wojska carskie są naprawdę tak słabe? Był jeszcze trzeci zaborca, Austria. Przede wszystkim jednak wojna to przedsięwzięcie najwyższego ryzyka. Ciągnęła mnie wizja przygody, owszem, byłem młodzikiem, ale przeżywać swoją młodość chciałem najchętniej tam, gdzie jest bezpiecznie. Mimo właściwej młodemu wiekowi zapalczywości rozumiałem, że wzniosłe idee wspaniale wyglądają na papierze, a najpiękniejsze, patetyczne przemówienia – wygłaszane nad czyjąś trumną. Takiego zaszczytu z pewnością nie chciałem.

Ci, którzy wzniecili powstanie, też nie byli w podeszłym wieku i udało im się pogodzić zapał młodości, stereotypowy polski indywidualizm, z działaniem wspólnym, owczym pędem, który często błędnie określany jest patriotyzmem. Jak wiemy, ten owczy pęd zaprowadził ich, czy też nas, ku klęsce. Razem jednak chcieli zyskać niepodległość. Cel szczytny, zasadny i sprawiedliwy. Chcieli tego tu i teraz, ale cóż, brakowało zimnej kalkulacji. Podobny memu brak wiary w zwycięstwo prezentowali dowódcy, czyli ci, którzy znali się na rzeczy. Przecież nie chcieli przewodzić powstaniu. Niektórzy swoją odmowę przypłacili życiem. Gorące młode głowy od razu odpowiedzą: martwi nie mają racji. No właśnie…

– Wreszcie damy popalić Moskalom – z przejęciem kontynuował Hipolit.

– Uhmm.

– Nie masz pojęcia, jak żałuję, że nie dotarłem do Belwederu. Dopadłbym Konstantego!

Następny żałuje, pomyślałem, ja też. Gdyby nie Fruzia, spę­­­­dziłbym przynajmniej wieczór w innym gronie. A nie objedzo­­ny strachem pośród wojsk i entuzjastów walki zbrojnej.

– Dlaczego? – zapytałem.

– Dlaczego żałuję?

– Dlaczego nie dotarłeś.

– Byłem pod pomnikiem Sobieskiego, kiedy podpalono browar. Zrobiono to za szybko. Do tego służba carska i żołnierze zaczęli kręcić się po okolicy. Spotkałem kilku innych spiskowców. Nie było wiadomo, co dalej, więc wróciliśmy do miasta.

– Jednym słowem, przestraszyliście się – zakpiłem.

– Akurat! Myślałem, że znów całą sprawę odwołano, że było jak z tym zamachem na cara Mikołaja I w czasie koronacji rok temu albo z planami uśmiercenia wielkiego księcia w październiku. Roch Rupniewski okazał się człowiekiem większej wiary, został i czekał. Wiem, że wziął udział w akcji na Belweder. Jakże wam zazdroszczę!

– Dobra, a teraz mógłbyś mi wyjaśnić, jak to się stało, że nie znałem szczegółów spisku?

– Bo to był spisek – zaczął odkrywczo wyjaśnienia Nawyrost. – A definicja spisku przewiduje konspirację.

– Przecież bywałem w waszym towarzystwie czasem w Honoratce albo kawiarni Baroka.

– Ale bardziej zajmowały cię kawiareczki i szynkareczki niż spiskowa robota.

– Hmm, całkiem możliwe – przyznałem rację. – Kiedy zdecydowano o wybuchu powstania?

– Ostatecznie w sobotę.

– Dwa dni temu?

– No tak, w sobotę.

– Nie zdawałem sobie sprawy, że znowu coś zaczniecie.

– Nie widziałeś plakatów: „Belweder do najęcia od Nowe­go Roku 1831”?

– Widziałem.

– To jakżeś się nie spodziewał?

– Chyba trochę przesadziłem ze swawolą.

– Rozumiem cię. Jesteś tu dopiero kilka miesięcy. Uroki dużego miasta.

Już wspomniałem, że mniemanie o wielkości Warszawy wydało mi się tego dnia trochę przesadzone. Od niektórych mieszkańców zalatywało nawet prowincją. Przytaknąłem jednak.

– Owszem, w Warszawie tyle się dzieje – powiedziałem głośno, a w duchu dokończyłem złośliwie, że przynajmniej dzisiaj.

– Wybuchło powstanie, będziemy bić Rosjan, należy im się.

W tym punkcie miał zapewne rację.

– Ależ piękne obrazy namaluję – ciągnął w rozmarzeniu Hipolit.

Tu racji chyba nie miał.

– Rok akademicki zaczął się w połowie września, czyli studiuję zaledwie dwa i pół miesiąca. W obecnej sytuacji kiepsko widzę spokojną edukację – skomentowałem.

– Kto wie. Tymczasem mogę ci zdradzić, że są plany utworzenia oddziałów studenckich.

– Co ty powiesz?

– Taaa. I ty jako sprawny fizycznie i dzielny, co dziś udowodniłeś, powinieneś być z nami. Przydasz się.

– Znakomicie! – odpowiedziałem. – Na mnie możecie liczyć.

Trzeba się jakoś odnaleźć w nadchodzącej burzy, myślałem, kładąc się do snu. Jak będzie, zobaczę. Grunt to robić dobre wrażenie.

1Job twaju mać (ros.) – popularne przekleństwo nie tylko w Rosji, lecz także na wschodnich kresach Polski.

2 Dzięki relacji Dobrawińskiego wreszcie rozumiemy, dlaczego jedni historycy podają, iż tym, który starał się ratować księcia, był kamerdyner Fryze, a drudzy, że służący Kochanowski. Odmienne są też wersje dotyczące miejsca, w którym znalazł schronienie wielki książę. Według jednych, było to w komnacie księżnej (Mochnacki M.), według innych – na poddaszu (Karnowicz E. P., który cytuje Kołzakowa K. P.).

3belwederczyk – uczestnik ataku na Belweder w Warszawie, rozpoczynającego powstanie listopadowe w 1830 roku (przyp.red.).

4kirasjer – żołnierz ciężkiej jazdy powstałej już w XVI wieku, wyposażony w kirys, czyli pancerz chroniący korpus, pałasz oraz broń palną (przyp.red.).

5 Piotr Wysocki w czasie powstania listopadowego otrzymał awans na kapitana i został adiutantem naczelnego wodza Michała Radziwiłła. W czasie dalszych walk, odznaczony Krzyżem Złotym Orderu Virtuti Militari, dosłużył się stopnia pułkownika.

6 Kronikarze tych chwil wspominają, że właśnie takie słowa wykrzyknął podporucznik Piotr Wysocki, gdy przerwał zajęcia w jednej z sal w Szkole Podchorążych i rozpoczął powstanie. Według Dobrawińskiego, powtórzył je jeszcze raz na moście.

7tyraliera – luźny, rozproszony szyk bojowy piechoty (przyp.red.).

8 Historia milczy o Wiktorze Łączyńskim, ale skoro wymienia go Dobrawiński, to kronikarze tamtych czasów musieli jakimś sposobem Łączyńskiego przeoczyć.

9 W rocznicę wybuchu powstania, 29 listopada 1841 roku, zabici generałowie zostali uczczeni przez władze carskie obeliskiem na placu Saskim. Znany był pod nazwą Pomnik Polaków poległych za wierność swojemu monarsze. Polacy nazwali go pomnikiem hańby. Upamiętniał sześciu generałów, którymi byli: Ignacy Blumer, Maurycy Hauke, Józef Nowicki, Stanisław Potocki, Tomasz Siemiątkowski, Stanisław Trębicki, oraz pułkownika Filipa Meciszewskiego.

10 Oceny, jakie można było uzyskać z postępu w nauce, to: eminens, bonus, sufticiens, mediocris, parvus, czyli odpowiednio: celujący, dobry, dostateczny, mierny lub mały. Jeżeli raporta z egzaminów rocznych nie okażą postępu ucznia dostatecznego przynajmniej z połowy przedmiotów głównych, a z przedmiotów stycznych przynajmniej postępu miernego, taki uczeń w ciągu kursu traci rok zapisu, a jeśli jest stypendystą, traci stypendyum.