Wprowadzenie
Hipercholesterolemia, czyli podwyższony poziom cholesterolu we krwi, to powszechny problem zdrowotny na świecie i w Polsce. Szacuje się, że dotyczy on aż około 60% dorosłych Polaków. Niestety, wiele osób nie zdaje sobie sprawy z zagrożenia, ponieważ wysoki cholesterol nie boli i zwykle nie daje bezpośrednich objawów. Tymczasem utrzymujący się zbyt wysoki poziom cholesterolu jest jednym z głównych czynników ryzyka rozwoju miażdżycy i chorób układu sercowo-naczyniowego – może prowadzić m.in. do zawału serca czy udaru mózgu. Według danych Światowej Federacji Serca podwyższony cholesterol przyczynia się do 4,4 miliona zgonów rocznie na świecie (ok. 7,8% wszystkich zgonów), a aż 24% zgonów sercowo-naczyniowych jest przypisywanych wysokiemu poziomowi cholesterolu LDL.
Dobra wiadomość jest taka, że wysoki cholesterol można skutecznie leczyć i kontrolować. Kluczem jest połączenie zdrowego stylu życia – właściwej diety, regularnej aktywności fizycznej, unikania używek – z odpowiednią farmakoterapią, jeśli jest ona potrzebna. Niniejszy poradnik prezentuje kompleksowe omówienie tematu wysokiego cholesterolu: od podstaw biologicznych, przez przyczyny i czynniki ryzyka, zagrożenia zdrowotne, diagnostykę oraz aktualne zalecenia dotyczące diety i stylu życia, po opis dostępnych w Polsce leków (takich jak statyny, ezetymib czy nowsze terapie) i suplementów (czerwony ryż fermentowany, berberyna i inne) stosowanych w leczeniu hipercholesterolemii. Całość opiera się na najnowszych wytycznych światowych i krajowych (m.in. Światowej Organizacji Zdrowia, Polskiego Towarzystwa Kardiologicznego i Lipidologicznego oraz Europejskiego Towarzystwa Kardiologicznego), a treść została przedstawiona przystępnym, popularnonaukowym językiem, z myślą o pacjentach i ich rodzinach.
Cel poradnika: Pokazać, czym jest cholesterol i dlaczego jest nam potrzebny, wyjaśnić skąd bierze się jego nadmiar i jakie niesie to konsekwencje dla zdrowia, a przede wszystkim – jak skutecznie obniżać zbyt wysoki cholesterol, by zapobiegać chorobom serca i naczyń. Wiedza i profilaktyka to potężne narzędzia w walce z „cichym zabójcą”, jak bywa nazywany wysoki cholesterol. Zapraszamy do lektury.
Czym jest cholesterol? Podstawy biologiczne
Cholesterol to organiczny związek tłuszczowy (lipid) należący do steroidów, obecny w każdej komórce naszego ciała. Jest niezbędny do prawidłowego funkcjonowania organizmu i pełni szereg ważnych funkcji biologicznych. Między innymi: uczestniczy w budowie błon komórkowych (zapewnia im odpowiednią strukturę i płynność), bierze udział w produkcji hormonów steroidowych (np. hormonów płciowych – estrogenów, testosteronu, a także kortyzolu i aldosteronu), jest potrzebny do syntezy witaminy D oraz kwasów żółciowych w wątrobie. Ponadto cholesterol odgrywa istotną rolę w pracy mózgu i układu nerwowego – stanowi składnik osłonek mielinowych neuronów. Krótko mówiąc, bez cholesterolu nasz organizm nie mógłby funkcjonować prawidłowo.
Warto podkreślić, że organizm człowieka sam produkuje cholesterol (jest to tzw. cholesterol endogenny). Większość (nawet do 70-80%) cholesterolu krążącego we krwi powstaje w wątrobie i innych narządach (jelita, skóra). Dziennie wątroba syntetyzuje ok. 800–1000 mg cholesterolu, a dodatkowe ilości powstają w innych komórkach. Poza tym dostarczamy cholesterol z diety – jest to cholesterol egzogenny, obecny w żywności pochodzenia zwierzęcego (żółtka jaj, mięso, podroby, tłuste produkty mleczne itp.). U zdrowej osoby istnieje wewnętrzna równowaga – jeśli zjemy więcej cholesterolu, organizm nieco zmniejszy własną produkcję. Jednak nadmierne spożycie produktów bogatych w cholesterol i (co ważniejsze) nasycone tłuszcze może zaburzyć tę równowagę i prowadzić do podwyższenia poziomu cholesterolu we krwi.
„Dobry” i „zły” cholesterol – frakcje HDL i LDL
Cholesterol krążący we krwi nie przemieszcza się samodzielnie, ponieważ lipidy nie rozpuszczają się w osoczu. Jest on transportowany w cząstkach zwanych lipoproteinami, które stanowią kompleksy tłuszczów i białek. W badaniu krwi oznaczane są najważniejsze frakcje lipoprotein przenoszących cholesterol, czyli LDL i HDL, ponieważ mają one odmienny wpływ na nasze zdrowie:
LDL (lipoproteiny o małej gęstości) – potocznie nazywane „złym cholesterolem”. LDL transportuje cholesterol z wątroby do wszystkich komórek ciała. Gdy we krwi jest zbyt dużo cząstek LDL, mają one tendencję do odkładania cholesterolu w ścianach naczyń tętniczych. Tworzą się wówczas blaszki miażdżycowe, które stopniowo zwężają i usztywniają tętnice (proces ten to miażdżyca). Wysoki poziom cholesterolu LDL istotnie zwiększa ryzyko zawału serca, choroby wieńcowej, udaru mózgu i innych powikłań miażdżycy.
HDL (lipoproteiny o dużej gęstości) – nazywane „dobrym cholesterolem”. Cząsteczki HDL mają odwrotną rolę: odbierają nadmiar cholesterolu z tkanek i ścian naczyń, po czym transportują go z powrotem do wątroby, gdzie może zostać przetworzony i wydalony z organizmu. Wysoki poziom HDL działa więc ochronnie – pomaga zapobiegać odkładaniu blaszek miażdżycowych. Ujmując prosto: LDL „dostarcza” cholesterol do tętnic, a HDL go usuwa. Dlatego pożądane jest, by LDL było niskie, a HDL w miarę wysokie.
Poza LDL i HDL, w profilu lipidowym oznacza się także cholesterol całkowity (TC, Total Cholesterol), będący sumą cholesterolu przenoszonego przez wszystkie lipoproteiny. Czasem oblicza się również cholesterol nie-HDL – jest to po prostu różnica między cholesterolem całkowitym a HDL, a więc zawiera „aterogenne” frakcje (LDL, VLDL, IDL, Lp(a) itp.). Dodatkowym składnikiem lipidogramu są trójglicerydy (TG) – nie są one rodzajem cholesterolu, lecz również należą do tłuszczów we krwi. Wysokie stężenie trójglicerydów (np. >150 mg/dl) często towarzyszy otyłości, cukrzycy i również zwiększa ryzyko sercowo-naczyniowe, zwłaszcza gdy jednocześnie stwierdza się niskie HDL i wysokie LDL. Podsumowując, „zły” profil lipidowy to taki, gdzie LDL i TG są wysokie, a HDL niskie – taka konstelacja najbardziej sprzyja rozwojowi miażdżycy.
Kiedy cholesterol jest za wysoki? Normy i diagnostyka
Hipercholesterolemię rozpoznaje się wtedy, gdy poziom cholesterolu we krwi przekracza ustalone wartości uznawane za prawidłowe. Obecnie, zgodnie z wytycznymi Europejskiego Towarzystwa Kardiologicznego (ESC), za podwyższone uważa się stężenia LDL powyżej 115 mg/dl (3 mmol/l) oraz cholesterolu całkowitego powyżej 190 mg/dl (5 mmol/l). Innymi słowy, celem dla zdrowej osoby dorosłej jest utrzymywanie LDL poniżej 115 mg/dl, a całkowitego cholesterolu poniżej 190 mg/dl. Za wartości optymalne często przyjmuje się jeszcze niższe poziomy: np. cholesterol całkowity < 200 mg/dl, LDL < 100–115 mg/dl, HDL > 40 mg/dl (u kobiet > 46 mg/dl), trójglicerydy < 150 mg/dl.
W praktyce laboratoryjnej spotyka się również klasyczne przedziały referencyjne: cholesterol całkowity < 200 mg/dl (wartość pożądana), 200–239 mg/dl (podwyższony na granicy normy), ≥ 240 mg/dl (wysoki); cholesterol LDL < 100–115 mg/dl (pożądany w zależności od ryzyka), 130–159 mg/dl (graniczny), ≥ 160 mg/dl (wysoki); cholesterol HDL > 40/46 mg/dl (prawidłowy; im wyższy tym lepiej, wyjąwszy bardzo wysokich wartości > 90 mg/dl, które bywają niekiedy nieprawidłowe genetycznie), trójglicerydy < 150 mg/dl (norma), 150–199 mg/dl (podwyższone granicznie), ≥ 200 mg/dl (wysokie). Należy zaznaczyć, że interpretacja wyników powinna zawsze uwzględniać ogólny profil pacjenta – inne docelowe wartości obowiązują osoby z grup wysokiego ryzyka sercowo-naczyniowego (np. po zawale, z cukrzycą czy z niewydolnością nerek), a inne osoby młode, bez obciążeń. Im większe ryzyko chorego, tym bardziej restrykcyjne cele leczenia cholesterolu. Dla przykładu, u pacjentów bardzo wysokiego ryzyka (np. po zawale serca, z zaawansowaną miażdżycą wielonaczyniową) zaleca się dziś obniżenie LDL nawet poniżej 55 mg/dl. Ta strategia „im niżej, tym lepiej” ma na celu maksymalne zmniejszenie ryzyka kolejnych incydentów sercowo-naczyniowych.
Badanie poziomu cholesterolu
