Fitoterapia. Jak leczyć się ziołami? ebook

Wstęp

Fitoterapia, czyli ziołolecznictwo, to jedna z najstarszych metod leczenia, stosowana od tysięcy lat w różnych kulturach świata. Polega na wykorzystaniu roślin leczniczych i preparatów ziołowych – takich jak napary, nalewki czy maści – do profilaktyki i terapii rozmaitych dolegliwości. Z dobrodziejstwa ziół korzystali nasi przodkowie na długo przed rozwojem nowoczesnej farmakologii, a wiele domowych mieszanek ziołowych (herbaty, syropy) jest stosowanych po dziś dzień.

Jak korzystać z tego poradnika? Poniższe rozdziały zostały podzielone tematycznie według układów i najczęstszych dolegliwości zdrowotnych. W każdym rozdziale znajdziesz opis tradycyjnie stosowanych ziół na dane problemy, wraz z ich działaniem i sposobami użycia. W rozdziale o formach stosowania wyjaśniamy, jak przygotowywać ziołowe napary, nalewki, syropy i inne preparaty. W aneksach zamieszczono zwięzłą ściągawkę ziół na różne dolegliwości, listę ziół niewskazanych w ciąży oraz słownik podstawowych pojęć zielarskich. Pamiętaj: fitoterapia najlepiej sprawdza się przy łagodnych dolegliwościach i jako wsparcie leczenia konwencjonalnego. W przypadku poważnych lub przewlekłych chorób zawsze skonsultuj się z lekarzem.

Ogólne zasady bezpieczeństwa: Choć zioła są naturalne, nie zawsze są całkowicie obojętne dla zdrowia. Stosuj je z rozwagą i umiarem. Niektóre rośliny mogą wchodzić w interakcje z lekami syntetycznymi (np. dziurawiec osłabia działanie niektórych leków, w tym antykoncepcji). Ważne jest też odpowiednie dawkowanie – przedawkowanie ziół może prowadzić do działań niepożądanych lub zatrucia. Kobiety w ciąży i karmiące piersią, a także osoby przewlekle chore lub przyjmujące leki powinny przed rozpoczęciem kuracji ziołowej zasięgnąć porady lekarza lub fitoterapeuty. Zbierając zioła samodzielnie, upewnij się co do ich poprawnej identyfikacji i zbieraj je z dala od zanieczyszczeń.

Warto zauważyć, że współczesna nauka potwierdza skuteczność wielu tradycyjnych ziół. Nawet Światowa Organizacja Zdrowia w 2019 roku oficjalnie uznała fitoterapię za część medycyny głównego nurtu. Oznacza to, że odpowiednio przygotowane preparaty roślinne podlegają standardom jakości i bezpieczeństwa, a ich działanie jest często poparte badaniami naukowymi. Przykładowo, naukowcy dowiedli, że napar z mięty naprawdę rozkurcza mięśnie żołądka i łagodzi niestrawność, a sok z żurawiny zapobiega przyczepianiu się bakterii do ścian dróg moczowych – co od dawna wykorzystywano w medycynie ludowej. Zioła kryją w sobie bogactwo naturalnych substancji czynnych (jak olejki eteryczne, garbniki, flawonoidy, witaminy i inne), dzięki czemu mogą działać przeciwzapalnie, rozkurczowo, uspokajająco, odkażająco i na wiele innych sposobów wspierających organizm.

Ogólne zasady korzystania z fitoterapii:

Umiar i obserwacja: Zaczynaj od małych dawek naparów czy nalewek, obserwując reakcję organizmu. Zioła działają łagodniej niż syntetyczne leki, ale wymagają regularności.

Cierpliwość: Efekty ziołolecznictwa często pojawiają się po pewnym czasie konsekwentnego stosowania – np. poprawa odporności po kilku tygodniach zażywania ziół, regulacja cyklu miesiączkowego po 2–3 cyklach itp.

Jakość surowca: Korzystaj z ziół ze sprawdzonych źródeł (apteki, sklepy zielarskie) lub zbieraj je samemu w odpowiedniej porze roku i susz we właściwych warunkach. Nie używaj surowców przeterminowanych lub zaatakowanych przez pleśń.

Przechowywanie: Przechowuj suszone zioła w szczelnych pojemnikach, w ciemnym i suchym miejscu. W ten sposób zachowają swoje właściwości na dłużej.

Bezpieczne mieszanki: Możesz łączyć różne zioła w mieszanki, które wzajemnie wzmacniają swoje działanie. Trzymaj się jednak sprawdzonych receptur – niektóre zioła mogą się „gryźć” ze sobą lub z twoimi lekami.

Uzbrojony w tę wiedzę, możesz bezpiecznie korzystać z darów natury. Poniżej przejdziemy do konkretnych dolegliwości i ziół, które tradycyjnie są stosowane, by je łagodzić. Pamiętaj, że kluczem jest konsekwencja i szacunek do siły roślin – traktuj zioła jak leki, a odwdzięczą się one pozytywnym wpływem na Twoje zdrowie.

Układ trawienny

Problemy z trawieniem to jedne z najczęstszych dolegliwości, w których sięgamy po zioła. Niestrawność, wzdęcia, bóle żołądka, zaparcia czy biegunki – nasze babcie znały na to wszystko naturalne remedia. Zioła mogą pobudzać wydzielanie soków trawiennych, łagodzić skurcze mięśni gładkich jelit, zmniejszać wzdęcia oraz działać osłaniająco na podrażnioną śluzówkę przewodu pokarmowego. Poniżej przedstawiamy najbardziej znane rośliny stosowane tradycyjnie na dolegliwości układu pokarmowego.

Mięta pieprzowa (Mentha piperita)

Mięta pieprzowa to prawdziwa królowa ziół na trawienie – od pokoleń jest pierwszym domowym środkiem na niestrawność, bóle brzucha i wzdęcia. Napar z liści mięty działa rozkurczowo na mięśnie gładkie przewodu pokarmowego, dzięki czemu łagodzi skurcze żołądka i jelit. Mięta wspomaga również przepływ żółci, ułatwiając trawienie tłustych potraw. Dwa kluczowe składniki olejku miętowego – mentol i menton – odpowiadają za to działanie rozkurczowe i wiatropędne. Jeśli dokucza Ci uczucie pełności po posiłku, sięgnij po filiżankę naparu miętowego.

Tradycyjnie miętę stosowano też przy nudnościach i „zgadze”. W medycynie ludowej napar z mięty z odrobiną rumianku podawano na uspokojenie żołądka i nerwów jednocześnie (mięta ma łagodne właściwości uspokajające). Jak stosować: Zalej 1 łyżkę suszonych liści mięty szklanką wrzątku, zaparzaj pod przykryciem 10 minut. Pij świeży napar po ciężkostrawnym posiłku lub gdy pojawią się wzdęcia. Zaleca się 2–3 filiżanki dziennie.

Uwaga: Mięta jest na ogół bezpieczna, jednak niektóre osoby z refluksem żołądkowym powinny na nią uważać – mięta może nasilać objawy refluksu u wrażliwych osób. Ponadto znana jest zdolność mięty do obniżania ciśnienia krwi i poziomu cukru, więc osoby z ciężką hipotonią lub cukrzycą powinny zachować umiar.

Rumianek pospolity (Matricaria chamomilla)

Rumianek pospolity, mimo że nazwany „pospolitym”, ma niezwykłe właściwości dla układu pokarmowego. To jedno z najdelikatniejszych i najbezpieczniejszych ziół – nadaje się nawet dla dzieci i osób starszych, bo reakcje alergiczne na rumianek są rzadkie. Napar z rumianku działa rozkurczowo na mięśnie gładkie jelit i relaksująco na cały organizm. Zawarte w koszyczku rumianku flawonoidy i kumaryny odpowiadają za efekt przeciwskurczowy, co pomaga przy bólach brzucha, kolkach, wzdęciach. Rumianek także łagodzi stany zapalne błony śluzowej – jest więc pomocny przy nadkwaśności, podrażnieniu żołądka, a nawet wrzodach.

Zastosowania: Napar rumiankowy tradycyjnie podaje się przy zgadze, niestrawności „na tle nerwowym” (rumianek uspokaja, przez co korzystnie wpływa na trawienie u osób zestresowanych) oraz przy zespole jelita drażliwego. Łyżka kwiatów rumianku na szklankę wrzątku, parzona 10 minut, to podstawowy sposób przygotowania. Taki ciepły napar można pić 2–3 razy dziennie. Rumianek bywa też składnikiem mieszanek na trawienie – często łączy się go z miętą i koprem włoskim dla wzmocnienia efektu.

Ciekawostką jest zastosowanie rumianku przy dolegliwościach żołądkowych niemowląt: herbatka rumiankowa bywała dawniej podawana na kolkę niemowlęcą (choć obecnie zaleca się ostrożność z podawaniem ziół najmłodszym bez konsultacji z pediatrą). W każdym razie rumianek jest na tyle łagodny, że można go bezpiecznie włączyć do codziennej diety np. zamiast zwykłej herbaty.

Koper włoski (Foeniculum vulgare)

Koper włoski (fenkuł) to zioło o anyżkowym aromacie, chętnie stosowane na dolegliwości trawienne – szczególnie wiatropędnie i przeciwskurczowo. Napar z nasion kopru włoskiego polecany jest przy wzdęciach, uczuciu pełności, a nawet kolkach jelitowych. Olejek eteryczny zawarty w nasionach kopru zmniejsza napięcie mięśni gładkich jelit i ułatwia odchodzenie gazów. W efekcie łagodzi bóle brzucha spowodowane nagromadzeniem gazów i skurczami. Co ciekawe, koper włoski od dawna podawano także małym dzieciom na kolkę – w bardzo rozcieńczonych naparach. Do dziś „herbatka z kopru” jest popularna na niemowlęce dolegliwości brzuszne.

Stosowanie: Rozgnieć lekko 1–2 łyżeczki nasion kopru włoskiego i zaparzaj w szklance wody przez 10 minut. Pij po posiłku lub w razie wystąpienia wzdęć. Koper włoski jest też składnikiem wielu aptecznych herbatek na trawienie.

Uwaga: Kobiety w ciąży nie powinny pić naparów z kopru włoskiego – może on stymulować skurcze macicy przy większych dawkach. Ponadto koper włoski, choć ogólnie bezpieczny, zawiera związki mogące obniżać poziom cukru i teoretycznie podnosić nieco poziom estrogenów. Dlatego osoby z cukrzycą lub zaburzeniami hormonalnymi powinny stosować go umiarkowanie. Warto też wiedzieć, że koper włoski – spożywany np. jako warzywo – uchodzi za laktogenny, czyli pobudzający laktację u karmiących mam (stąd popularność w mieszankach „na laktację”).

Imbir lekarski (Zingiber officinale)

Imbir kojarzy się głównie jako ostra przyprawa, ale od wieków jest używany także leczniczo, szczególnie w medycynie wschodniej. W kontekście trawienia imbir jest niezastąpiony przy nudnościach – żucie kawałka świeżego imbiru lub picie herbatki imbirowej potrafi szybko złagodzić mdłości (także te w ciąży czy w chorobie lokomocyjnej). Imbir pobudza wydzielanie soków trawiennych i śliny, poprawiając apetyt i procesy trawienne. Działa też rozkurczowo na żołądek i jelita, co przynosi ulgę przy niestrawności i skurczach.

Ponadto imbir ma właściwości przeciwzapalne – pomaga w stanach zapalnych błony śluzowej żołądka oraz działa ogólnie wzmacniająco na organizm. W tradycji ludowej napar z imbiru z dodatkiem miodu i cytryny był remedium na „przeziębiony żołądek” i ogólne rozbicie. Co ciekawe, już starożytni medycy indyjscy i chińscy zalecali imbir na trawienie ciężkich potraw – jego rozgrzewający charakter pomagał „rozpalić” ogień trawienny.

Stosowanie: Aby przygotować napar, pokrój 3–4 plasterki świeżego kłącza imbiru i zalej wrzątkiem (lub gotuj 5 minut dla mocniejszego odwaru). Pij ciepły napój małymi łykami. Można też użyć imbiru sproszkowanego (około 1/2 łyżeczki na szklankę). Imbir jest świetnym dodatkiem do herbat ziołowych – np. do mięty czy rumianku – gdy chcemy wzmocnić ich działanie rozgrzewające i przeciwwzdęciowe.

Imbir jest na ogół bezpieczny, również dla kobiet w ciąży (badania wykazały brak szkodliwego wpływu na płód przy umiarkowanych dawkach, a skuteczność w zwalczaniu mdłości ciążowych została potwierdzona). Unikaj jednak bardzo dużych ilości imbiru, jeśli masz skłonność do zgagi – nadmiar może podrażnić przełyk.

Melisa lekarska (Melissa officinalis)

Melisa jest znana głównie ze swojego działania uspokajającego, ale ma też niebagatelny wpływ na trawienie. Często problemy żołądkowe nasilają się na tle nerwowym – stres, pośpiech, napięcie mogą wywołać niestrawność czy bóle brzucha. I tu z pomocą przychodzi melisa, która jednocześnie uspokaja nerwy i rozluźnia mięśnie gładkie przewodu pokarmowego. Napar z liści melisy działa rozkurczowo, wiatropędnie i lekko żółciopędnie. Dzięki temu łagodzi wzdęcia, kolki oraz wspomaga trawienie ciężkostrawnych posiłków.

W tradycji melisę podawano osobom, które „wszystko biorą do żołądka”, czyli u których stres objawia się bólami brzucha, nudnościami czy biegunką. Melisa pomaga zrelaksować cały organizm, a przy okazji zmniejsza skurcze jelit. Bywa składnikiem mieszanek ziołowych zarówno na trawienie, jak i na uspokojenie (np. mieszanka melisy z miętą jest dobra przy zespole jelita drażliwego).

Stosowanie: Standardowy napar to 1–2 łyżeczki suszonych liści melisy na szklankę wrzątku, parzyć 5–10 minut. Pij 2 razy dziennie – rano (melisa niektórym dodaje jasności umysłu mimo działania wyciszającego) i wieczorem przed snem dla poprawy trawienia i snu. Świeże liście melisy można także dodać do sałatek lub wody do picia – mają przyjemny cytrynowy aromat i również przyniosą trochę korzyści.

Zioła gorzkie (piołun, mniszek lekarski i in.)

Osobną kategorią ziół wspierających układ pokarmowy są tzw. zioła goryczkowe – czyli takie, które zawierają gorzkie związki pobudzające apetyt i wydzielanie soków trawiennych. Choć smakują nieprzyjemnie, od dawna były cenione przy braku łaknienia, ospałości trawiennej czy przejedzeniu. Klasycznym przykładem jest piołun (Artemisia absinthium