Wstęp do badań nad pismami Doroty z Mątaw ebook

ODBITKA Z „NASZEJ PRZESZŁOŚCI“

TOM V 1957

TERESA KUJAWSKA - KOMENDER

WSTĘP DO BADAŃ

NAD PISMAMI DOROTY Z MĄTAW

KRAKÓW 1957

WYDAWNICTWO „NASZA PRZESZŁOŚĆ“

I. Przegląd źródeł i literatury

A. Źródła

Wiadomości dotyczące Doroty z Mątaw ograniczają się właściwie do dwu kompleksów źródeł — akt procesu kanonizacyjnego i prac Jana z Kwidzyna, jej spowiednika.

Proces kanonizacyjny Doroty z Mątaw zarządzony na wniosek biskupów pruskich, innych dostojników kościelnych oraz w. mistrza Konrada von Jungingen przez, papieża Bonifacego IX bullą z dnia 18 marca 1404 r. — rozpoczął się w czerwcu tegoż roku. W trzech terminach, a mianowicie w dniach 24—27 czerwca, 13 października do 6 listopada oraz 30 kwietnia do 7 maja 1405 r. komisarze papiescy przesłuchali ogółem 260 świadków. Po ostatecznym zredagowaniu akt (6—10. II. 1406) odesłano je wraz z dołączonym pismem Jana z Kwidzyna „De vita, fama et sanctitate Dorotheae“ do Rzymu, gdzie jednak zaginęły. W r. 1486 na żądanie papieża Innocentego VIII dokonano odpisu z akt zeznań, przechowywanych w katedrze w Kwidzynie i uwierzytelniony transumpt znowu posłano do Rzymu 1. Z tego okresu pochodzi rękopis znajdujący się w Królewskiej Bibliotece w Królewcu (Nr 1241) olym Yy 23 (in folio) zawierający „Processus in causa canonisationis, remissionis, recepcionisque et examinationis testium felicis Dorothee” z r. 1405, w transumpcie z r. 1486. Rękopis ten obejmuje 360 stron. Nowszą ręką przypadkowo dany tytuł „miracula Dorotheae“ 2.

W r. 1628 Jan Tadeusz Kober dziekan fromborski odpisał część tych akt, a mianowicie wstępną rozprawę i pierwszą część wypowiedzi świadków (p. 1—49), oraz wyżej wspomniane pismo Jana z Kwidzyna, dołączone do tychże akt (p. 301 i 319). Kopista zaznacza, że odpisu dokonał według rękopisu królewieckiego, co zresztą jest potwierdzone notarialnie 3. Rękopis T. Kobera przechowywany był w kościele św. Mikołaja w Elblągu i został wydrukowany jako dodatek do książki o Dorocie z Mata w wydanej przez A. A. de Linde w r. 1702 w Oliwie i w r. 1745 w Gdańsku 4. Oryginał zaginął.

W r. 1886 jeden z członków Zakonu Krzyżackiego dokonał odpisu tych akt i przygotował je do druku 5; a tuż przed ostatnią wojną, w r. 1938 archiwum biskupie we Fromborku miało przystąpić do sporządzenia ich dokładnej fotokopii 6.

Do tej grupy źródeł zaliczyć także trzeba ,,Miracula sanctae Dorothee“, spisane z polecenia biskupa przez notariuszy publicznych. Cuda te obejmowały 6 ksiąg, o których w dniu 7 maja 1405 r. w czasie procesu kanonizacyjnego wspomina Jan Tieffensee, kustosz katedry w Kwidzynie. Przechowywał je bowiem w katedrze z tytułu swego stanowiska. W r. 1406 na posiedzeniu w dniu 8 lutego prokurator kościoła pomezańskiego Arnold, przekazał komisarzom papieskim już tylko 5 ksiąg. Zbiór ten jednak zaginął7. Ocalał tylko mały i bez większej wartości zbiorek cudów, spisany przez jednego z notariuszy czynnych przy spisywaniu owych 6-ciu ksiąg. — Chrystiana Coslawa. W dniu 14 października 1404 r. zeznając w procesie jako świadek, przekazał on komisarzom papieskim „aliqua miracula per ipsum in carta papirea conscripta“, które dołączono do akt procesu 8.

Nieco wiadomości o Dorocie znajduje się również w b. Tajnym Archiwum w Królewcu w Folianten Miscellanea (fol. 59—61 i 91—95), oraz w archiwaliach krzyżackich (Hochmeisterregistrante Nr l.a. fol. 107, 108), których część wydał Voigt w Codex Diplomaticus Prussiae (tom V. Nr 62—68). Bullę Innocentego VIII z dn. 28. I. 1486 r. dotyczącą procesu kanonizacyjnego Doroty, podaj e Theiner w Monumenta Poloniae ac Lithuaniae (Rzym 1861. t. II. Nr 260), oraz Lämmer w „Katholisches Wochenblatt für Diöcesen Culm und Ermland“ (1860 s. 44) 9.

W skład drugiej grupy źródeł o Dorocie z Mątaw — prac Jana z Kwidzyna, wchodzi 7 jego dzieł, a mianowicie:

Praca najstarsza t. zw.

Vita

prima

jest krótkim życiorysem Doroty, który Jan ukończył prawdopodobnie już w r. 1395. Praca ta znana była w dwu rękopisach, z których jeden był własnością Klasztoru Augustianów w

Bödeken,

drugi zaś należał do Cystersów w Kolonii. Rękopisy te zaginęły, a wiadomość o nich zawdzięczamy Jezuicie, Janowi Gamans, który dokonał odpisu obu tych kodeksów dla Bollandystów. Praca ta znajduje się w królewskiej bibliotece w Brukselli (Cod. 8926)

10

i w r. 1883 została wydana przez Remigiusza de Buck w „Acta

Sanctorum“,

Octobris XIII (s. 493—499).

Drugą z kolei pracą Jana z Kwidzyna był nieco obszerniejszy życiorys Doroty napisany po łacinie prawdopodobnie w r. 1396. Po przedmowie, zawierającej gorący apel o kanonizację Doroty, następuje opis jej życia, obejmujący 86 rozdziałów. Część tej pracy napisana była prawdopodobnie przez Jana Rymana

11

. Znana ona była w dwu odpisach. Jeden pochodzący z XV wieku, był własnością Biblioteki Watykańskiej (nr 4934), drugi zaś został sporządzony w r. 1699 przez Mikołaja Kraussa, członka kapituły warmińskiej. Odpis ten był przechowywany w archiwum kapitulnym we Fromborku (Cod. 645 in 4°) i został wydany w r. 1702 przez A. A. de Linde, stanowiąc główny trzon jego książki

12

. W r. 1745 wydana ona została powtórnie przez drukarza gdańskiego Jerzego Knocha, a w r. 1883 przez Remigiusza de Buck w Acta

Sanctorum

(s: 499—560), gdzie jednak jest nieco inny podział rozdziałów niż u Knocha. Praca ta znana jest w Literaturze jako

Vita

Lindana

(de Buck, Stachnik),

Compendium

lub

Vita

minor

(Hipler).

Trzecia praca, znacznie obszerniejsza, to —

Liber de

vita venerabilis

dorninae Dorotheae.

Istniało kilka rękopisów:

Czwartą, b. cenną pracą Jana z Kwidzyna jest dzieło zawierające 7 traktatów, w których autor próbuje zamknąć objawienia świętej oraz wykazać ich zgodność z Pismem św. i nauką Kościoła. Jest to

Septililium

venerabilis

domine

Dorothee,

które również znane było w kilku rękopisach:

Następnym dziełem z tego cyklu jest praca p. t.

Apparitiones venerabilis domine

Dorothee.

Jest to próba odtworzenia stanów duszy świętej, jej zachwytów, ekstaz i objawień. Rękopis pochodzący z XV w. znajdował się w Bibliotece kościoła Najśw. Panny Maryi w Gdańsku (Nr 260 Folio)

25

, zaginął w czasie ostatniej wojny. Drugi znany odpis wchodził w skład kodeksu Nr 207 rękopisu teologicznego Państw. Biblioteki Berlińskiej

26

.

W latach 1401—1417 powstała jeszcze jedna praca Jana z Kwidzyna, tym razem przeznaczona dla szerszych kół czytelników, więc napisana po niemiecku. Jest to:

Das Leben der zeligen frawen Dorothee.

Rękopis tej pracy z pocz. XV w. był w posiadaniu Biblioteki Uniwersyteckiej w Królewcu (Nr 1128 Folio). Trzy pierwsze księgi tego dziełka zawierają wyciągi i skróty z ,,Vita“, czwarta zaś z „Septililium“.

„Apparitiones“

nie są wykorzystane. Skrótom podlegały przede wszystkim rozważania teologiczne i teozoficzne.

Dziełko to w r. 1492 zostało wydrukowane w Malborku przez Jakuba Karweysze pod tytułem ,,Das Leben der zeligen frawen Dorothee clewsnerynne in der thumkirche zou Marienwerder des landis czu Prewszen“. Jedyny znany Toeppenowi egzemplarz tej książki znajdował się w Cesarskiej Bibliotece w Petersburgu. Są pewne wskazówki, że została ona wydrukowana na podstawie innego rękopisu, niż królewiecki 27

W bibliotece seminarium duchownego w Pelplinie znajdował się jeszcze jeden egzemplarz tej książki 28. Zaginął w czasie wojny 1939 r.

Ostatnią, najmniejszą pracą Jana z Kwidzyna jest

„Scriptum

de

vita

et fama et

sanctitate

Dorothee“

,

którą Jan przedłożył w dniu 30 października 1404 r. komisarzom papieskim w czasie procesu kanonizacyjnego, i która została dołączona do akt

29

. W r. 1486 została odpisana wraz z aktami procesu i weszła w skład rękopisu królewieckiego (Fol. 1241), z którego z kolei w r. 1682 sporządził odpis Tadeusz Kober. Dzieląc dalej losy jego pracy, została wydrukowana w książce Lindego.

Poza tymi podstawowymi źródłami mówią jeszcze o Dorocie, wprawdzie b. pobieżnie, dwaj kronikarze Zakonu. Są to: Jan z Posilgi, oficjał w Kwidzynie, który prawdopodobnie znał ją osobiście, oraz Konrad Bitschin, żyjący wkrótce po niej, pisarz miejski w Chełmnie, kontynuator Dusburga 30. Dużo miejsca w swej kronice poświęca Dorocie z Mątaw Szymon Grunau 31, ale niestety podaje b. wiele wiadomości bałamutnych.

Niewielki tekst listu Doroty ogłosił Stachnik w r. 1954 w omówionej niżej pracy „Die Geistliche Lehre der Frau Dorothea von Montau“.

B, Opracowania

Dopiero w XVII wieku obudziło się znów zainteresowanie pismami o Dorocie z Mątaw, co pozostaje prawdopodobnie w związku z ogólną gorliwością, z jaką zaczęto opracowywać żywoty świętych zarówno pruskich jak polskich. Wynikało ta przypuszczalnie z prądów odnowicielskich Kościoła, w czym dużą rolę odegrali Jezuici 32. Z tego okresu pochodzą: ,,Icones et miracula sanctorum Poloniae, auctore Martino Baronio Polono“. Colloniae, sumptibus ac formis Petri Overardi 1605. Fol. wydrukowana w Krakowie u Skalskiego w r. 1608 33. Książka ta zawiera również żywot Doroty. Była ona wydrukowana kilkakrotnie. Po raz pierwszy w Rzymie w r. 1602 potem w 1604 w Krakowie, 1605 w Kolonii u Piotra Overarda oraz w r. 1608 i 1610 znowu w Krakowie 34. W r. 1609 ukazała się w Krakowie książka tegoż autora p. t. „Vita, gesta et miracula B. Stanislai“, która zawierała m. in. także ,,Vita B. Dorotheae Viduae Pruthenae“. Źródłami dla Baroniusza były prawdopodobnie dzieła Jana z Kwidzyna 35. Żywot opracowany przez Baroniusza przejął i umieścił w „Annales Ecclestiastici“ Abraham Bzovius (Tom XV, ad anum 1399, num. XII. p. 187), oraz inny kontynuator tychże Annales — Reynaldus 36. Baroniusz był także źródłem dla Antoniego Balinghena, który w r. 1633 umieścił krótki życiorys Doroty w swej pracy p. t. Ephemerides sive Calendarium Ss Virginis Mariae (Duaci 1633. p. 526 sq. ad diem XI Septembris)37.

Duże zasługi przy opracowywaniu historii świętych pruskich położył ks. Fryderyk Szembek. Z pośród jego licznych prac, Doroty dotyczą: a) Pomoc z nieba na uspokojenie Prus... to jest S. S. Patronowie kraiów Pruskich, woiną teraźnieiszą utrapionych, i życia ich świątobliwego krótkie opisanie. Praca napisana po wybuchu wojny polsko-szwedzkiej, wydana w r. 1627. Całość obejmuje 16 stron, w tym 4 strony poświęcone na „Żywot przedziwnej B. Doroty z Prus...“ .Jeden egzemplarz tego druku znajdował się w Bibliotece Czartoryskich w Krakowie, drugi u Ossolińskich we Lwowie 38.

b) ,,Patronka starodawna państw pruskich i innych onym przyległych... S. Dorota z Prus wdowa...“ — wydane w Toruniu 1638 r. i po raz drugi w r. 1698. Druk ten obejmujący 16 stron znajdował się w Bibliotece Kórnickiej 39 i drugi egzemplarz w Bibliotece Czartoryskich w Krakowie 40. Toeppen wspomina, że tłumaczenie tego żywotu na łacinę dokonane przez Bollandystę Turskiego, było w przygotowaniu do druku w „Acta Sanctorum“. Część druku już widział 41.

c) „Wizerunek zacny Przygotowania Chrześcijańskiego na szczęśliwe skonanie... to iest: Życie chwalebne S. Doroty z Prus wdowy...“ Druk ten zawiera 56 stron. Jeden egzemplarz znajduje się w Książnicy Miejskiej w Toruniu (K. f. m. 28. 15677), wydany w r. 1698 w Toruniu. Dwa inne były własnością Biblioteki Czartoryskich w Krakowie i Ossolińskich we Lwowie42.

W r. 1681 zostało wydrukowane w Oliwie tłumaczenie tej pracy na niemiecki. Przełożył ją dziekan fromborski Tadeusz Kober. Tytuł niemiecki brzmiał „Zierlicher Abriss eines christlichen Vorbereitens zum glücklichen Tode durch immerwährende Begierde Gott im Himmel anzuschauen, durch öftere Empfahnung des hochwürdigen Sacraments des Altars, und Leibes Castayung. Das ist: Das Gottselige Leben der heiligen Dorothea einer Witwen aus Preussen...“ 43. Jeden egzemplarz tego druku znajduje się w Bibl. PAN w Gdańsku (2- an NI 16103, 8°). Poza Szembekiem pisał jeszcze po polsku o Dorocie Jan Miczkowski, kanonik chełmiński. Przez jakiś czas pełnił on obowiązki proboszcza w Mątwach. Praca jego p. t. „Echo przedziwne...“ zaginęła 44 i dowiadujemy się o niej tylko z listu Jezuity Jana Hanslera do Daniela Papenbrocha 45.

Duże zasługi koło rozszerzenia kultu Doroty z Mątaw położył Andrzej Adrian de Linda, kanonik warmiński. Pochodził on z protestanckiej rodziny zamożnych gdańszczan. Studia odbywał w Belgii, gdzie przeszedł na katolicyzm i po powrocie został kanonikiem warmińskim. Był wielkim czcicielem Doroty z Mątaw. W r. 1698 jego staraniem ukazało się nowe wydanie prac Szembeka. W rok później ufundował i poświęcił w katedrze fromborskiej obraz św. Doroty, a w r. 1702 wydał drukiem w Oliwie odpis T. Kobera pod tytułem ,,Vita magnae beatae Dorotheae Pruthenae Viduae in ecclesia Pomesaniensi reclusae, Patronae non solum viventium sed et vita functorum, tam in partibus Prussiae, quam etiam in aliis vicinis nationibus. Item miracula eiusdem beatae, desumpta ex libris manuscriptis Bibliothecae arcis Heilsbergensis, et Electoralis Regiomontanae. Impressa sumptibus perillustris et Reverendissimi Domini Andreae Adriani de Linda, Canonici Varmiensis. Anno Domini MDCCII. die 31 Augusti. Typis Monasterii Oliviensis“.

W r. 1745 drukarz gdański Jerzy Marek Knoch wydał tę rzecz ponownie pod nieco zmienionym tytułem. Dwa egzemplarze tej książki znajdują się w Bibliotece PAN w Gdańsku, 2 an Uph. q. 2276, 2277, oraz 1 w Bibliotece Jagiellońskiej w Krakowie (26213. I.). Ponadto kilka egzemplarzy znajdowało się w Elblągu i we Fromborku 4647.

Pierwsze historyczne i krytyczne opracowanie życia Doroty z Mątaw dał protestant Teodor Krzysztof Lilienthal. Książka jego nosząca tytuł ,,Historia Beatae Dorothae Prussiae patronae fabulis variis maculata quam e documentis manuscriptis pariter ac impressis veritati historicae restituit notisque historico criticis illustravit Theod. Christoph. Lilienthal art. mag. Dantisci apud Georg. Marc. Knochium MDCCXLIIII“ — została wydana w Gdańsku w 1744 r. Lilienthal podejmując wyzwanie Jana z Kwidzyna rzucone w przedmowie do niemieckiej biografii Doroty48, z całą surowością poddaje krytyce historycznej i teologicznej cuda i objawienia „rzekomej“ świętej. Jakkolwiek stanął on na stanowisku przeciwnym uznaniu świętości Doroty i jej życia, objawienia zaś i ekstazy składa na karb kobiecej egzaltacji i wyobraźni prostej, niewykształconej kobiety, cuda zaś usiłuje tłumaczyć w