Skrawki przeszłości ebook i audiobook

Rze­czy­wi­sto­ść po­zo­sta­je zwy­kle poza al­bu­mem

Ur­szu­la Glensk:Hi­sto­ria sła­bych

Mo­jej ku­zyn­ce Na­ta­lii Osiec­kiej,

bez któ­rej ta ksi­ążka ni­g­dy by nie po­wsta­ła.

Te­raz

Prze­ta­rł dło­nią tłu­stą skór­kę ja­błka. Po­czuł za­pach piw­ni­cy, a w tle za­ma­ja­czy­ło wspo­mnie­nie sadu i szar­lot­ki pie­czo­nej przed laty przez bab­kę. Nie wie­dział, dla­cze­go wła­śnie te­raz o niej po­my­ślał. Nie byli zbyt moc­no ze sobą zwi­ąza­ni. Wgry­zł się w owoc. Po bro­dzie po­cie­kł mu sok. Ro­zej­rzał się za chu­s­tecz­ką. Wy­ta­rł się i wy­god­nie uło­żył w fo­te­lu. Ja­błko nie sma­ko­wa­ło tak jak daw­niej. Skrzy­wił się i odło­żył je na ta­le­rzyk, bo wy­da­ło mu się ja­ło­we. Si­ęgnął po te­le­fon, a ten jak na za­wo­ła­nie roz­dzwo­nił mu się w dło­ni.

– Tak, mamo? – rzu­cił w słu­chaw­kę znu­dzo­nym gło­sem.

– Moja cio­cia zma­rła – po­wie­dzia­ła. – Wła­śnie za­dzwo­ni­li ze szpi­ta­la.

– Do cie­bie? – zdzi­wił się. – A nie do jej syna?

– Po­da­ła mój te­le­fon do kon­tak­tu... – Wes­tchnęła. – Po­my­li­ła nu­me­ry.

– Gdzie je­steś? – spy­tał, od razu pro­stu­jąc się, choć wia­do­mo­ść z pew­no­ścią nie była za­sko­cze­niem.

Sio­stra jego bab­ki była sta­ra i cho­ra. Nie umiał do­kład­nie okre­ślić jej wie­ku, ale na pew­no była do­brze po dzie­wi­ęćdzie­si­ąt­ce. Kie­dyś chciał zro­bić drze­wo ge­ne­alo­gicz­ne, bo wy­da­wa­ło mu się, że jego wła­sne dzie­ci po­win­ny znać hi­sto­rię ro­dzi­ny. Za­pra­gnął do­grze­ba­nia się do naj­dal­szych ko­rze­ni, a ocza­mi wy­obra­źni zo­ba­czył ro­do­wy herb nad ko­min­kiem. Gdy­by spe­łnił swo­je ów­cze­sne pra­gnie­nie, zna­łby z pew­no­ścią datę jej uro­dzin, jak i swo­jej pra­bab­ci i in­nych pra­pra­przod­ków. Nie wy­star­czy­ło mu jed­nak za­pa­łu. Po­je­chał wte­dy do Elżbie­ty Wi­la­mow­skiej, by ją wy­py­tać o prze­szło­ść i sta­re fo­to­gra­fie, ale gdy po­wie­dzia­ła, że nie za­cho­wa­ło się żad­ne zdjęcie dziad­ka i że o tym skur­czy­by­ku nie ma za­mia­ru opo­wia­dać, pod­dał się, za­nim do­brze za­czął.

– W domu – od­pa­rła. – Oj­ciec jest w de­le­ga­cji, ju­tro będzie, a ja nie wsi­ądę w auto, je­stem zbyt roz­trzęsio­na. Prze­cież wiesz, jak by­łam zży­ta z cio­cią – tłu­ma­czy­ła ner­wo­wo.

– Okej, już do cie­bie jadę. Na­pi­szę tyl­ko wia­do­mo­ść do Aśki. Dzwo­ni­łaś do wuj­ka?

– Tak, je­dzie z Na­ta­lią, ale pro­sił, że­bym wszyst­ko za­ła­twi­ła w szpi­ta­lu, bo on ma dłu­ższą dro­gę – od­pa­rła, a Kuba kiw­nął gło­wą, choć nie mo­gła tego zo­ba­czyć. Lu­bił wuja i jego dzie­ci. Z młod­szą o trzy lata ku­zyn­ką nie­wie­le roz­ma­wiał, bo miesz­ka­li da­le­ko od sie­bie, ale uwa­żał ją za rów­ną bab­kę. Wła­śnie tak o niej mó­wił, gdy ktoś go o nią py­tał. Na­tka jest „rów­ną bab­ką”, od­po­wia­dał, choć nie bar­dzo umiał wy­ja­śnić, na czym ta „rów­no­ść” mia­ła­by po­le­gać. Tak po pro­stu było ła­twiej, więc uży­wał ba­nal­nych słów.

Go­dzi­nę pó­źniej Kuba sie­dział na pla­sti­ko­wym krze­śle w ko­ry­ta­rzu szpi­ta­la i cze­kał na mat­kę, któ­ra po­szła do le­ka­rza po do­ku­men­ty se­nior­ki. Roz­my­ślał o tym, do­kąd po­win­ni po­je­chać pó­źniej. Przy­po­mi­nał so­bie, jak kil­ka lat temu ra­zem z sio­strą or­ga­ni­zo­wa­li po­grzeb dziad­ka od stro­ny ojca.

– Cze­ść, Kuba. – Usły­szał nad sobą gło­sy wuja i ciot­ki. Obo­je mie­li gro­bo­we miny i sza­re twa­rze. Moc­no się po­sta­rze­li od mo­men­tu, gdy wi­dział ich po raz ostat­ni. Spo­ty­ka­li się rzad­ko, za­wsze na uro­czy­sto­ściach ro­dzin­nych w kli­ma­cie we­sel albo styp. Ktoś mó­głby po­wie­dzieć, że to i tak często, bo ga­łęzie ich drze­wa ge­ne­alo­gicz­ne­go były od sie­bie nie­co od­da­lo­ne. Jego bab­ka i mat­ka wuja były sio­stra­mi, cór­ka­mi Wi­la­mow­skich z Lidz­bar­ka.

– Cze­ść – od­po­wie­dział, na­tych­miast wsta­jąc. Uści­skał krew­nych i wy­ra­ził wspó­łczu­cie. Po­tem wska­zał im krze­sła obok. Usie­dli i przez mo­ment mil­cze­li. – Mama po­szła po do­ku­men­ty – do­dał jesz­cze. – Jak pod­róż?

– Do­brze – od­pa­rł wuj. – Nie było kor­ków, więc uda­ło się nam szyb­ko do­je­chać.

– Daw­no mama po­szła do le­ka­rza? – spy­ta­ła ciot­ka, a Kuba wzru­szył ra­mio­na­mi. Nie wie­dział, ile mi­nut do­kład­nie mi­nęło.

– Za­raz po­win­na być. Je­chać z wami do za­kła­du po­grze­bo­we­go czy w trój­kę to za­ła­twi­cie?

– Ech... – wes­tchnął wuj. – Żal mi tej mo­jej mat­ki. Na­cier­pia­ła się przed śmier­cią.

– Ma­rzy­ła o set­nych uro­dzi­nach, szko­da, że nie do­cze­ka­ła, ale to i tak pi­ęk­ny wiek – do­da­ła jego żona i po­kle­pa­ła go po dło­ni.

Kuba skrzy­wił się, bo wie­le razy za­sta­na­wiał się nad tym, co zna­czy do­żyć pi­ęk­ne­go wie­ku. Ciot­ka od dwóch lat le­ża­ła w łó­żku, była za­le­żna od in­nych osób, więc jego zda­niem ten pi­ęk­ny wiek, któ­re­go do­ży­ła, tro­chę się prze­ter­mi­no­wał. Jak­by ktoś za­po­mniał zga­sić świa­tło w po­ko­ju, gdzie wcze­śniej była za­ba­wa. Pa­mi­ętał jed­nak, że fak­tycz­nie se­nior­ka wspo­mi­na­ła o set­nych uro­dzi­nach. Li­czy­ła na to, że do­sta­nie do­da­tek do eme­ry­tu­ry. Wci­ąż po­wta­rza­ła, że wte­dy będzie wresz­cie bo­ga­ta.

– Jak chcesz, to jedź do domu – po­wie­dział wuj. – Za­ła­twi­my wszyst­ko, po­tem do was przy­je­dzie­my.

– Mamę też przy­wie­źcie, bo ojca nie ma, a nie chcę, żeby dzi­siaj zo­sta­ła sama. Była zży­ta z cio­cią – po­pro­sił.

Mat­ka Kuby wy­szła na ko­ry­tarz. Była bla­da. Mia­ła pod­krążo­ne oczy i spuch­ni­ęty nos. W dło­ni trzy­ma­ła do­ku­men­ty i wo­re­czek z czy­mś ma­łym, co trud­no było z da­le­ka zi­den­ty­fi­ko­wać.

– Co to? – spy­tał Kuba, wska­zu­jąc na jej pra­wą rękę.

– Kosz­tow­no­ści sta­rusz­ki – od­po­wie­dzia­ła i wy­sy­pa­ła za­war­to­ść. W wo­recz­ku zo­sta­ła je­dy­nie kart­ka z za­pi­sem tego, co zna­le­zio­no przy zma­rłej.

– Ja­kiś ła­ńcu­szek – stwier­dził Kuba. – I me­da­lik.

– Uhym... – mruk­nął wuj, bio­rąc bi­żu­te­rię do ręki. – Za­wsze go no­si­ła.

– To zna­czy, że mu­siał być dla niej wa­żny.

Po­grzeb Fran­cisz­ki Wi­la­mow­skiej od­był się trzy dni pó­źniej na cmen­ta­rzu w Lidz­bar­ku przy uli­cy Je­le­ńskiej dwa. W ostat­niej dro­dze to­wa­rzy­szy­ła jej duża ro­dzi­na Wi­la­mow­skich, Jur­czy­ków, Li­pi­ńskich, Ro­ma­now­skich, Se­ra­fi­nów i Ostrow­skich oraz mnó­stwo in­nych osób, któ­re chcia­ły po­że­gnać sta­rusz­kę. Nie było roz­pa­czy ani rwa­nia wło­sów z gło­wy. Z ode­jściem po­nad dzie­wi­ęćdzie­si­ęcio­let­niej krew­nej dość ła­two było się po­go­dzić. Ty­dzień pó­źniej ro­dzi­na umó­wi­ła się więc w domu Fran­cisz­ki, by po­sprzątać i zde­cy­do­wać, co da­lej z do­mem, któ­ry z pew­no­ścią wy­ma­gał so­lid­ne­go re­mon­tu.

Kuba roz­glądał się po po­ko­ju. Jego wzrok przy­ci­ągnął ob­raz świ­ętej ro­dzi­ny wi­szący nad wer­sal­ką.

– Będzie z nie­go nie­zła pa­mi­ąt­ka – ode­zwa­ła się Na­ta­lia, któ­ra przy­je­cha­ła tu z oj­cem.

Mężczy­zna zer­k­nął na nią. Nic się nie zmie­ni­ła przez lata. Wci­ąż mia­ła we­so­łe ogni­ki w oczach i pra­wie tę samą fry­zu­rę, co przed laty, choć po­dej­rze­wał, że mu­sia­ła już far­bo­wać wło­sy. Blond ko­smy­ki opa­da­ły jej na po­licz­ki.

– Cie­ka­wy spa­dek – za­śmiał się. – Może to­bie się do­sta­nie.

– Mnie naj­bar­dziej in­te­re­su­ją zdjęcia – po­wie­dzia­ła, a po­tem prze­szła do szaf­ki pod te­le­wi­zo­rem. Wie­dzia­ła, że se­nior­ka trzy­ma­ła tu al­bu­my i pu­de­łka po pra­lin­kach, do któ­rych cho­wa­ła fo­to­gra­fie, a po­tem prze­wi­ązy­wa­ła kar­to­ni­ki wstążka­mi albo sznu­rów­ka­mi, by nic z nich nie wy­pa­dło.

– A roz­po­znasz na­szych przod­ków? – spy­tał, kie­dy usie­dli na podło­dze i roz­ło­ży­li zdjęcia. Ro­dzi­ce nie zwra­ca­li na nich uwa­gi. Wła­śnie pa­ko­wa­li ubra­nia w wor­ki. Ma­rek zo­bo­wi­ązał się, że za­wie­zie je do MOPS-u.

– Część tak – od­pa­rła. – Po­cze­kaj, bab­cia mia­ła tu gdzieś ta­kie kart­ki. Pa­mi­ętam, że je wkła­da­ła. Pró­bo­wa­ły­śmy na­ry­so­wać drze­wo ge­ne­alo­gicz­ne, mia­ła po­tem do­ko­ńczyć, bo nie mo­gła so­bie przy­po­mnieć, ale wy­le­cia­ło mi to z gło­wy.

Na­ta­lia zdej­mo­wa­ła wiecz­ka z pu­de­łek, prze­rzu­ca­ła szyb­ko zdjęcia, a po­tem si­ęga­ła po na­stęp­ne. Wresz­cie try­um­fal­nie wznio­sła do góry kart­kę w krat­kę i po­ma­cha­ła nią przed no­sem ku­zy­na. Kich­nął, kie­dy w po­wie­trzu za­wi­ro­wa­ły dro­bin­ki ku­rzu. Ko­bie­ta wy­gła­dzi­ła dło­nią pa­pier i po­ka­za­ła pal­cem na pu­ste miej­sca.

– Czy­li bab­cia tego nie uzu­pe­łni­ła... – za­my­śli­ła się.

– Cze­kaj... – Kuba do­kład­nie się przyj­rzał ry­sun­ko­wi. Na jego szczy­cie znaj­do­wa­li się Jan Wi­la­mow­ski i Ma­rian­na Se­ra­fin, a obok Jó­zef Ro­ma­now­ski i Ja­ni­na Ostrow­ska. – Ład­ne na­zwi­ska – stwier­dził. Ze swo­je­go też był dum­ny i cie­szył się, że jego mat­ka nie zde­cy­do­wa­ła się go zmie­nić, a jemu ra­zem z oj­cem nada­li po­dwój­ne Wi­la­mow­ski-Jur­czyk. – Ale dużo dziur.

– To praw­da – od­pa­rła. – Zo­bacz tu. – Po­ka­za­ła pal­cem. – Bab­cia mi nie chcia­ła wy­ja­śnić, ale to dziw­ne, bo tu jest wy­pi­sa­ne jej ro­dze­ństwo, a ona sie­bie umiej­sco­wi­ła z boku... – za­sta­no­wi­ła się. – Tyle tu pu­stych miejsc.

– Kie­dy bab­cia się uro­dzi­ła?

– W dwu­dzie­stym ósmym roku. Cie­ka­we, dla­cze­go jest osob­no.

– Hm... – za­my­ślił się. – Może da się to po­skła­dać w lo­gicz­ną ca­ło­ść? – Prze­rzu­cił ko­lej­ne zdjęcia, a Na­ta­lia po­da­ła mu pu­de­łko, na któ­re­go wierz­chu do­strze­gli akt zgo­nu Ro­za­lii Wi­la­mow­skiej z domu Ro­ma­now­skiej.

– Może za­ba­wić się w de­tek­ty­wów i spró­bo­wać uzu­pe­łnić część pu­stych miejsc – po­wie­dzia­ła.

– I ten ła­ńcu­szek – do­dał. Na nie­wiel­kim sto­le le­ża­ły do­ku­men­ty wy­da­ne przez le­ka­rza w szpi­ta­lu i urzędo­wy akt zgo­nu. Na nich znaj­do­wał się stru­no­wy wo­re­czek, w któ­rym tkwił srebr­ny ła­ńcu­szek i me­da­lik z wi­ze­run­kiem Mat­ki Bo­skiej.

– Tak... – za­my­śli­ła się. – Może uda się nam zna­le­źć w pa­pie­rach bab­ci jej no­tat­ki. Kie­dyś roz­ma­wia­łam z nią o tym, że po­win­na za­pi­sać naj­wa­żniej­sze wy­da­rze­nia dla po­tom­nych i obie­ca­ła mi, że to zro­bi. Cie­ka­we, czy jej ro­dze­ństwo też zo­sta­wi­ło po so­bie ja­kieś za­pi­ski. Trze­ba po­py­tać wu­jów i ciot­ki.

– Spo­ro ich było – za­sta­no­wił się. – Mie­tek to naj­star­szy z bra­ci – za­wa­hał się przy wuju mat­ki, pró­bu­jąc so­bie przy­po­mnieć, w któ­rym roku zma­rł, ale nie pa­mi­ętał. – Byli Cze­sła­wa, Agniesz­ka, Hen­ryk, Ju­rek, Elżbie­ta i Fran­cisz­ka... Chy­ba wszy­scy.

– Nie – oży­wi­ła się Na­ta­lia. – Bab­cia mó­wi­ła mi, że był jesz­cze chło­piec, któ­ry zma­rł, i po­dob­no jesz­cze ja­kieś dziec­ko, ale dziw­ne... o nim nie chcia­ła mó­wić.

– To jak ukła­da­nie puz­zli – stwier­dził Kuba. – Po­do­ba mi się. Po­szu­kaj­my wszyst­kich ele­men­tów, a po­tem spró­buj­my je uło­żyć w ca­ło­ść.

– A jak się nie sklei?

– To do­zmy­śla­my – za­śmiał się. – Ka­żde z nas będzie mo­gło stwo­rzyć wła­sną wer­sję prze­szło­ści – do­dał, spo­gląda­jąc na roz­ło­żo­ne fo­to­gra­fie.

Czuł, że wci­ąż nie jest świa­do­my swo­jej to­żsa­mo­ści. Nie­daw­no doj­rzał do my­śli, że żeby nie po­wta­rzać ro­dzin­nych skryp­tów, na­le­ży naj­pierw je od­czy­tać i zro­zu­mieć. Po­tem mo­żna za­cząć pi­sać dla po­tom­nych. Po­nad­to nie miał po­jęcia, kim jest. Jego przod­ko­wie od stro­ny mat­ki żyli na po­gra­ni­czu daw­nych za­bo­rów: pru­skie­go i ro­syj­skie­go, a pó­źniej na po­gra­ni­czu dwóch wo­je­wództw: war­mi­ńsko-ma­zur­skie­go i ma­zo­wiec­kie­go, za to ro­dzi­ce ojca po­cho­dzi­li z kra­ńców hi­sto­rycz­ne­go Gór­ne­go Śląska. Mie­sza­ła się w nim bar­dzo ró­żno­rod­na krew. Była w niej do­miesz­ka ma­zur­skiej, ma­zo­wiec­kiej i śląskiej, swo­im dzie­ciom do­rzu­cił ko­ciew­skiej.

– Wcho­dzę w to! – pod­jęła od razu Na­ta­lia. W jej gło­sie wy­brzmiał en­tu­zjazm.

1928 rok

Ka­żdy do­mek ma swój uło­mek

Ten mar­co­wy po­ra­nek na dłu­go zo­sta­nie w pa­mi­ęci ro­dzi­ny kraw­ca Waw­rzy­ńca. Nie tyl­ko dla­te­go, że Wi­la­mow­ski wcze­śniej za­żar­cie dys­ku­to­wał z sy­nem o wy­bo­rach do sej­mu, ani też dla­te­go, że przez szcze­li­ny w oknach wpa­dał do izby zim­ny wiatr i bu­dził do­mow­ni­ków drże­niem ciał, ale przede wszyst­kim dla­te­go, że wy­da­rzy­ło się coś, co zmie­ni­ło ży­cie Wi­la­mow­skich na za­wsze.

Wszyst­ko za­częło się tuż po pó­łno­cy. Ro­za­lia zmęczo­na wczo­raj­szym dłu­gim po­ro­dem nie mia­ła siły wstać do pła­czącej Na­st­ki. Dziew­czyn­ka le­ża­ła w ko­ły­sce, któ­rą Waw­rzy­niec za­mó­wił u miej­sco­we­go sto­la­rza wie­le lat temu, jesz­cze dla swo­je­go pier­wo­rod­ne­go syna. Prze­cho­dzi­ła z jed­ne­go dzie­cia­ka na dru­gie, aż wresz­cie odzie­dzi­czy­ła ją Ana­sta­zja Fran­cisz­ka Wi­la­mow­ska, jako ósme z dzie­ci Ro­za­lii i Waw­rzy­ńca za­miesz­ka­łych przy Sta­rym Mie­ście w Lidz­bar­ku, któ­ry w ty­si­ąc dzie­wi­ęćset dwu­dzie­stym roku wró­cił w gra­ni­ce Rze­czy­po­spo­li­tej. Ro­dzi­na mia­ła dom skrom­ny, ale nie bied­ny. Za­miesz­ka­li w nim wie­le lat temu, by za­opie­ko­wać się sa­mot­ną wdo­wą po Al­fre­dzie Ro­ma­now­skim, wuju Ro­za­lii. Z po­mo­cą ro­dzi­ny uda­ło się im na dole po le­wej stro­nie ko­ry­ta­rza urządzić za­kład kra­wiec­ki z dwie­ma nie­wiel­ki­mi izba­mi. Po pra­wej zaś znaj­do­wa­ła się słu­żbów­ka, w któ­rej w lep­szych cza­sach w domu Ro­ma­now­skich miesz­ka­ła słu­żąca. A że sta­ro­win­ce po­ma­rło się tak jak Al­fre­do­wi, Ma­ria Ro­ma­now­ska zo­sta­ła zu­pe­łnie sama, bo nie­ste­ty ni­g­dy z mężem nie do­cze­ka­li się po­tom­stwa. Dom skła­dał się jesz­cze z pi­ętra, na któ­rym znaj­do­wa­ły się trzy po­ko­je. W jed­nym miesz­ka­ła ciot­ka, w dru­gim dzie­ci, a w trze­cim spa­li Wi­la­mow­scy. Za miej­sce do przyj­mo­wa­nia go­ści słu­ży­ła duża, prze­stron­na kuch­nia. Na cia­sno­tę nikt nie na­rze­kał, tym bar­dziej że kil­ka lat po wpro­wa­dze­niu się mło­dych ma­łżon­ków ciot­ka zma­rła. Jej po­kój za­jęły dziew­częta Wi­la­mow­skie, po­zo­sta­wia­jąc bra­ciom wol­ną prze­strzeń, choć raz w roku znów wszy­scy mu­sie­li się gnie­ść w jed­nej izbie, bo trze­ba było zro­bić miej­sce dla dziad­ków, któ­rzy spędza­li w mie­ście zimę.

Do­ra­sta­jący Mie­tek kłó­cił się z ro­dzi­ca­mi, że chce za­jąć pu­stą słu­żbów­kę, ale zdążył w niej po­miesz­kać za­le­d­wie kil­ka mie­si­ęcy, za­nim oj­ciec najął dzie­wu­chę do po­mo­cy i obie­cał jej oprócz mar­nej pen­sji dach nad gło­wą.

Te­raz jed­nak nikt już nie wspo­mi­nał Ma­rii Ro­ma­now­skiej. Był po­czątek mar­ca, za oknem pa­dał deszcz, a wiatr za­ci­nał w szy­by. Do­cho­dzi­ła pó­łnoc, kie­dy w po­ko­ju roz­le­gł się płacz dziec­ka. Waw­rzy­niec moc­niej na­su­nął pie­rzy­nę na gło­wę, a Ro­za­lia, stęka­jąc, pod­nio­sła się z łó­żka i wzi­ęła cór­kę na ręce. Dziew­czyn­ka aż za­no­si­ła się od pła­czu. Mia­ła czer­wo­ną po­marsz­czo­ną skó­rę, na jej czo­le po­ja­wi­ły się kro­ple potu. Mat­ka przy­tu­li­ła ją do sie­bie i po­kle­pa­ła po pu­pie. Pod pal­ca­mi po­czu­ła wil­goć, więc wes­tchnęła, uło­ży­ła małą z po­wro­tem do ko­ły­ski i za­częła ją roz­bie­rać. Zmie­ni­ła jej pie­lu­chę i kie­dy wresz­cie po­now­nie po­za­wi­ja­ła w bety, pró­bo­wa­ła przy­sta­wić dziec­ko do pier­si. Schy­li­ła się, by usi­ąść, ale mia­ła taki ból po­mi­ędzy no­ga­mi, że wresz­cie po­ło­ży­ła się do łó­żka, od­sło­ni­ła pie­rś i przy­su­nęła do niej Na­st­kę. No­wo­ro­dek za­kwi­lił, ale za­raz sły­chać było w po­ko­ju spo­koj­ny od­dech. Ro­za­lia opa­tu­li­ła jesz­cze sie­bie i cór­kę, a po­tem przy­mknęła na chwi­lę oczy, by od­po­cząć. Ock­nęła się go­dzi­nę pó­źniej. W po­ko­ju pa­no­wa­ła ci­sza, był śro­dek nocy. Waw­rzy­niec chra­pał, a obok niej le­ża­ło małe za­wi­ni­ąt­ko. Na­st­ka spa­ła. Ko­bie­ta od­su­nęła jej cza­pecz­kę z czo­ła, ale za­sko­czył ją chłód pod pal­ca­mi. Przy­ło­ży­ła dłoń do po­licz­ka. Zła­pa­ła skó­rę dziec­ka w pal­ce, by lek­ko uszczyp­nąć.

W tym sa­mym cza­sie kil­ka ki­lo­me­trów od Lidz­bar­ka wiatr dął z po­dob­ną siłą, wci­ska­jąc się szcze­li­na­mi do środ­ka cha­ty. Przez obe­jście szła za­ma­szy­stym kro­kiem ni­ska okrągła ko­bie­ci­na opa­tu­lo­na we­łnia­ną chu­s­tą, na­zy­wa­na we wsi po pro­stu Anką albo bab­ką, choć byli i tacy, któ­rzy mó­wi­li o niej „iba­ma” albo z nie­miec­ka „He­bam­me”. W od­da­li uja­da­ły psy. Sta­ru­cha szep­ta­ła coś pod no­sem. O mało nie po­śli­zgnęła się na bło­cie, ale wresz­cie zła­pa­ła się fu­try­ny, pod­wi­nęła lek­ko gru­bą, prze­past­ną spód­ni­cę i we­szła do środ­ka. Na­tych­miast otrze­pa­ła za­bło­co­ne buty i za­częła zdej­mo­wać z sie­bie okry­cie. Po po­miesz­cze­niu roz­sze­dł się kwa­śny za­pach potu.

– Szyb­ko! – wrza­snął mężczy­zna.

A wte­dy po­wie­trze prze­szy­ło ko­bie­ce za­wo­dze­nie.

– Co się tak drze? – sap­nęła pod no­sem i ka­za­ła dzie­wu­sze, sto­jącej jak słup soli przy pie­cu, grzać wodę i szy­ko­wać czy­ste szma­ty. Pod­wi­nęła ręka­wy, wy­de­zyn­fe­ko­wa­ła dło­nie i we­szła wresz­cie do po­ko­ju, gdzie na po­sła­niu le­ża­ła bar­dzo mło­da dziew­czy­na.

– Po­móc? – spy­tał star­szy mężczy­zna. – Da radę Anka?

– Jo... a co mam nie dać, nie­jed­no już na świat przy­jęłam – od­pa­rła za­dzior­nie. – A oj­ciec dzie­ciu­ka gdzie? – spy­ta­ła, spo­gląda­jąc na go­spo­da­rza i jego żonę, bo ich zna­ła do­sko­na­le.

Przy­je­cha­li tu kil­ka lat temu z „Ru­skiej Pol­ski”. Za­mie­rza­li wy­ru­szyć do Ame­ry­ki. Od sąsia­dów usły­sze­li o Ży­dzie Cha­imie Lej­bie Wo­znian­skim, któ­ry wspól­nie z sy­nem or­ga­ni­zo­wał gru­py ucho­dźców ma­rzących o lep­szym ży­ciu „za wiel­ką wodą”. Za­trzy­ma­li się więc we wsi, gdzie cze­ka­li na pod­róż i przez kil­ka dni żyli mrzon­ką o swo­im El­do­ra­do. Do Sta­nów Zjed­no­czo­nych nie wy­je­cha­li jed­nak ni­g­dy, wsi­ąkli w tu­tej­szą wieś i po­rzu­ci­li ma­rze­nia, to­pi­ąc je od cza­su do cza­su w kie­lisz­ku wód­ki. I wła­śnie tu­taj Anka przyj­mo­wa­ła ich „dzie­ciu­ki” na świat. Po­tra­fi­ła­by je wy­li­czyć w od­po­wied­niej ko­lej­no­ści obu­dzo­na w środ­ku nocy.

Go­spo­dy­ni jed­nak się nie ode­zwa­ła, sta­ła ni­czym słup soli przy łó­żku cór­ki i za­ci­ska­ła pal­ce na far­tu­chu, któ­rym była prze­wi­ąza­na w pa­sie.

– To za wcze­śnie, to za wcze­śnie, po­dob­no jesz­cze mie­si­ąc albo dwa – jęk­nęła. – Oj­ciec sprał ją – rzu­ci­ła. – Tera my do­pie­ro do­wie­dzie­li się, że ona brze­mien­na. Przy­je­cha­ła do cha­łu­py i ot na­gle dzie­ciak w dro­dze – do­da­ła z prze­stra­chem na wspo­mnie­nie awan­tu­ry, któ­rą wy­wo­łał jej mąż, kie­dy do­wie­dział się, że zo­sta­nie dziad­kiem, choć zi­ęcia na ho­ry­zon­cie nie było wi­dać. Chwy­cił rze­mień i zdzie­lił cór­kę przez ty­łek, po­wta­rza­jąc, że za rzad­ko ją prał. Po­tem ze­rwał jej z szyi srebr­ny me­da­lik, któ­ry no­si­ła od świ­ętej ko­mu­nii, wci­snął go do kie­sze­ni i na­wrzesz­czał, że na nie­go nie za­słu­gu­je. A gdy chwy­cił po­grze­bacz i ka­zał cór­ce wy­znać, kto jest oj­cem bękar­ta, ta ryk­nęła pła­czem i wy­du­ka­ła le­d­wie na­zwi­sko, bo za­raz ode­szły jej wody.

– I spio­rę jesz­cze raz! Niech tyl­ko uro­dzi! Ta... ta... wy­wło­ka! – Za­mach­nął się i prze­ci­ął ręką po­wie­trze, jak­by da­wał cór­ce razy. Po­tem od­ci­ągnął na bok sta­rą Ankę i szep­nął jej coś na ucho. Aku­szer­ka zro­bi­ła znak krzy­ża, ale po chwi­li kiw­nęła gło­wą. – Sa­mo­gon dam i parę gro­szy do ręki wci­snę, ode mnie krzyw­dy mieć nie będzie­cie – do­dał dla pew­no­ści, a bab­ka po­now­nie przy­tak­nęła i wresz­cie wy­pchnęła go za drzwi.

– No, ko­cha­niut­ka, uro­dzim, jo? – Wes­tchnęła. – Nie­bo­że ty... tak to je, jak się nogi roz­wie­ra nie tam, gdzie trza. – Klep­nęła ją w ko­la­na ni­czym kro­wę, któ­ra po­win­na się na­stąpić. Po­tem prze­ta­rła mo­kre czo­ło dziew­czy­ny. Twarz mia­ła roz­pa­lo­ną, jak­by ży­wym ogniem kto ją przy­pie­kał.

– Na­st­ka... – szep­nęła, nie do­wie­rza­jąc. – Na­stu­sia! – Szarp­nęła dziew­czyn­ką i na­tych­miast za­częła ją roz­wi­jać z be­tów. Pod­no­si­ła jej rącz­ki i nó­żki, ale te bez­wład­nie opa­da­ły, jak­by na­le­ża­ły do szma­cia­nej lal­ki, a nie do dziec­ka. – Na­stu­sia! – pi­snęła prze­ra­żo­na. – Na­stu­sia!

– Co się drzesz jak opęta­na? – wark­nął w pó­łśnie Waw­rzy­niec. – Noc jest.

– Waw­rek – jęk­nęła. – Na­stu­sia... – Po­now­nie szarp­nęła na­gu­sie­ńkim już dziec­kiem.

Mężczy­zna po­de­rwał się z łó­żka. W pierw­szej chwi­li nie wie­dział, co zro­bić. Po­tem sko­czył do Ro­za­lii i za­brał od niej cór­kę. Dziec­ko le­cia­ło mu przez ręce, więc roz­sta­wił pal­ce, by uło­żyć so­bie nie­wiel­ką głów­kę na dło­ni. Spoj­rzał na prze­ra­żo­ną żonę, któ­ra ki­wa­ła gło­wą na pra­wo i lewo. Przy­sta­wił ucho do ma­le­ńkiej pier­si i wark­nął do żony, by była ci­cho.

– Coś zro­bi­ła? – szep­nął.

– Za­snęłam... – Roz­pła­ka­ła się. – Za­snęłam... tyl­ko za­mknęłam oczy na chwi­lę...

Waw­rzy­niec uło­żył dziew­czyn­kę na łó­żku. Na­stu­sia wy­gląda­ła, jak­by spa­ła, tyl­ko z jej cia­ła znik­nęła ró­żo­wo­ść ty­po­wa dla no­wo­rod­ka. Skó­ra była bla­da, źre­ni­ce nie po­ru­sza­ły się pod po­wie­ka­mi, a rącz­ki le­ża­ły nie­ru­cho­me po bo­kach. Ro­za­lia do­tknęła głów­ki Na­st­ki. Po­gła­ska­ła ją de­li­kat­nie, jak­by bała się, że ją obu­dzi. Tłu­mi­ła płacz, wci­ska­jąc so­bie jed­ną pi­ęść do ust, by nie wrzesz­czeć.

– Ta­kie rze­czy się zda­rza­ją – po­wie­dział ci­cho.

– Może da się ją od­ra­to­wać? Waw­rzyk... Waw­rzyk, leć po dok­to­ra – szep­ta­ła. Wresz­cie ze­rwa­ła się z łó­żka i pod­bie­gła do męża. Wbi­ła w nie­go pal­ce. Za­częła szar­pać ko­szu­lę. – Leć po dok­to­ra! Może to nic, może ją zbu­dzi, ura­tu­je! Waw­rzyk! Waw­rzyk... – po­wta­rza­ła nie­przy­tom­nie. – Waw­rzyk...

Wi­la­mow­ski przy­ci­ągnął do sie­bie żonę i przy­ci­snął ją do pier­si, by się uspo­ko­iła. Nie miał ocho­ty wy­cho­dzić z domu. Wie­dział, że dok­tor nic tu nie po­mo­że, ale Ro­za­lia tak moc­no wbi­ja­ła w nie­go pal­ce, że wresz­cie się pod­dał, ode­pchnął ją od sie­bie i si­ęgnął po ka­po­tę prze­wie­szo­ną przez po­ręcz krze­sła.

– Do­bra – od­pa­rł zre­zy­gno­wa­ny. – Pój­dę po dok­to­ra...

Ubie­rał się w po­śpie­chu. Ro­za­lia po­ga­nia­ła go, cho­dzi­ła po po­ko­ju od ścia­ny do ścia­ny i pła­ka­ła. Przy­po­mi­na­ła ran­ne zwie­rzę, któ­re mio­ta­ło się w klat­ce, szu­ka­jąc wy­jścia. Od cza­su do cza­su po­wie­trze prze­szy­wa­ło wy­cie prze­pe­łnio­ne jej bó­lem i stra­chem.

– Po­wiem mat­ce, żeby przy­szła, może za­ra­dzi jesz­cze – do­dał i wy­sze­dł z po­ko­ju. Po chwi­li przy Ro­za­lii po­ja­wi­ła się Ma­rian­na. Wy­gląda­ła jak upiór w ja­snej dłu­giej ko­szu­li, oświe­tlo­na je­dy­nie pro­mie­niem świe­cy.

– Jo – stwier­dzi­ła try­um­fal­nie Anka. – Ko­niec bólu. – Po­kle­pa­ła po łyd­ce dziew­czy­nę. Od­ci­ęła pępo­wi­nę i za­wi­nęła dziec­ko w czy­stą szma­tę. Wy­nio­sła z po­ko­ju i wci­snęła w ręce go­spo­da­rzo­wi. – Po­klep­ta tak, żeby pła­ka­ło. – Po­ka­za­ła mu, jak po­trzeć cia­łko no­wo­rod­ka. – Tyl­ko idźta stąd, żeby dzie­wu­cha nie sły­sza­ła. – Spoj­rza­ła na mężczy­znę, kie­dy wci­snęła mu no­wo­rod­ka w ra­mio­na, ale za­raz mach­nęła ręką z re­zy­gna­cją. – Lub zrób­ta, co chce­ta... Wa­sze su­mie­nie, wasz grzech i was Bóg osądzi.

– Niech mi tu Anka nie wy­je­żdża z Bo­giem – wark­nął, ale od­ru­cho­wo po­kle­pał dzie­cia­ka po plec­kach.

Bab­ka wró­ci­ła do po­ko­ju. W po­wie­trzu uno­sił się za­pach potu i krwi. Go­spo­dy­ni sie­dzia­ła na łó­żku koło cór­ki i prze­cie­ra­ła jej czo­ło mo­krą szmat­ką.

– Dla­cze­go nie pła­cze? – jęk­nęła pier­wo­ród­ka i pró­bo­wa­ła unie­ść się na łok­ciach. Wzrok utkwi­ła w drzwiach, przez któ­re prze­szła aku­szer­ka. – Dla­cze­go nie pła­cze?!

– Za wcze­śnie się uro­dzi­ło nie­bo­żę. Twój oj­ciec za­brał je z two­ich oczu, coby cier­pie­nia wi­ęcej nie było.

– Chłop­czyk czy dziew­czyn­ka?

Anka za­wa­ha­ła się. Nie spoj­rza­ła na dziew­czy­nę. Ota­rła jej nogi, a po­tem wrzu­ci­ła ło­ży­sko do ce­brzy­ka. Pla­snęło, a dziew­czy­na znów za­nio­sła się pła­czem.

– Nie rycz, go­rącz­ki do­sta­niesz – upo­mnia­ła ją sta­ra. – Chło­pak był – do­da­ła, chrząka­jąc pod no­sem, jak­by sło­wa z tru­dem prze­szły jej przez gar­dło. – Mło­da je­steś, uro­dzisz jesz­cze nie­jed­no, a te­raz nie maż się, bo za­raz trza będzie ko­lej­ną trum­nę zbi­jać z de­sek.

W tym cza­sie oj­ciec dziew­czy­ny wci­snął opa­tu­lo­ne­go w płó­cien­ne szmat­ki dzie­cia­ka za pa­zu­chę ko­żu­cha i wy­sze­dł z cha­łu­py. Sze­dł pro­sto do chle­wi­ka. Po­ci­ągnął do sie­bie ci­ężkie drzwi, a od pro­gu ude­rzył go smród świ­ńskich od­cho­dów. Zmarsz­czył nos, ale nie za­trzy­mał się przy ma­cio­rze. Po­sze­dł od razu do wiel­kie­go ni­czym gda­ńska sza­fa knu­ra. Ten pod­nió­sł się na wi­dok go­spo­da­rza i ci­ężkim ciel­skiem na­pa­rł na ba­rier­ki. Mężczy­zna od­ru­cho­wo cof­nął się, ale po chwi­li wy­jął zza pa­zu­chy pła­czące­go dzie­cia­ka i po­now­nie pod­sze­dł bli­żej. Chwy­cił go jed­ną ręką i pod­nió­sł. Knur spoj­rzał na jego dłoń i za­czął po­hu­ki­wać. W chlew­ni ode­zwa­ły się po­zo­sta­łe świ­nie. Mężczy­zna spoj­rzał w oczy knu­ra, któ­ry na­gle po­de­rwał gło­wą tak gwa­łtow­nie, że wy­stra­szył go­spo­da­rza. O mało nie wy­pu­ścił dzie­cia­ka. Ser­ce za­ło­mo­ta­ło mu w pier­si, a nogi lek­ko się ugi­ęły. Na­gle ja­kaś sil­na ręka szarp­nęła go za ra­mię i wy­rwa­ła mu dzie­cia­ka.

– Bój się Boga! – wrza­snął mężczy­zna.

– Nic ci do tego! – wark­nął, pró­bu­jąc si­ęgnąć po wnu­ka, jed­nak sąsiad, któ­ry przy­sze­dł za aku­szer­ką, by po ro­bo­cie od­wie­źć ją do domu fur­man­ką, bo nie chciał, żeby jego mat­ka włó­czy­ła się po nocy po wsi, cof­nął się i splu­nął pod nogi.

– Bój się Boga – po­wtó­rzył.

Wte­dy świe­żo upie­czo­ne­go dziad­ka opu­ści­ła od­wa­ga. Jesz­cze raz spoj­rzał na ol­brzy­mie­go knu­ra i prze­że­gnał się.

– Wy­bacz mi, Boże – szep­nął, ale po chwi­li nie­przy­tom­nym wzro­kiem spoj­rzał na mężczy­znę. Po­ma­so­wał skro­nie, bo ból roz­sa­dzał mu czasz­kę. – I co ja mam z tym bękar­tem po­cząć?

– Wie­cie, kto jest oj­cem?

– Jo... – za­wa­hał się. – Ale trza by do Lidz­bar­ka, a nie mam ko­nia.

– Za­wie­ze, tyl­ko po­wiedz­cie, komu taki ge­szeft zro­bić.

Dziec­ko kwi­li­ło, kie­dy jego dzia­dek na­kre­ślił w po­wie­trzu po raz ko­lej­ny znak krzy­ża, a po­tem przy­po­mniaw­szy so­bie o czy­mś, si­ęgnął do kie­sze­ni. Wy­jął z niej me­da­lik cór­ki, przez mo­ment wa­żył go w dło­ni, ale za­raz we­tknął go pod bety no­wo­rod­ka. Do­tknął jesz­cze jego czo­ła, po­now­nie po­pro­sił Boga o wy­ba­cze­nie i wci­snął bękar­ta za poły ko­żu­cha sąsia­da tak, by go nie za­du­sić.

Waw­rzyk wy­sze­dł przed dom i za­pa­lił pa­pie­ro­sa. Stał przy­tu­lo­ny do ścia­ny domu, drża­ły mu pal­ce z zim­na i z ner­wów. Po dok­to­ra jed­nak nie wy­ru­szył. Wie­dział, że nic to już nie da. Dla spo­ko­ju Ro­za­lii wy­sze­dł przed dom, choć za­pla­no­wał, że po­stoi chwi­lę i wró­ci. Po­wie, że dok­to­ra nie za­stał. Za­ci­ągnął się dy­mem. Nie czuł bólu, choć przed chwi­lą zma­rło jego le­d­wo na­ro­dzo­ne dziec­ko. Nie pierw­sze – po­my­ślał, lecz li­czył na to, że ostat­nie. Śmier­ci się nie bał. Dużo jej w ży­ciu wi­dział. Do­ro­słych mężczyzn, któ­rym szczu­ry wy­ja­da­ły wnętrz­no­ści, cia­ła ro­ze­rwa­ne mi­na­mi, mó­zgi roz­pry­śni­ęte po zie­mi. No­sił w so­bie śmie­rć in­nych. Ob­ra­zy za­pi­sa­ły się bar­dzo wy­ra­źnie w jego pa­mi­ęci, bu­dzi­ły go po no­cach i nie da­wa­ły spać. Wy­star­czy­ło ja­kieś po­ru­sze­nie, ner­wy, a za­raz wra­ca­ły.

Wi­la­mow­ski pod­nió­sł wy­żej ko­łnierz płasz­cza i si­ęgnął po ko­lej­ne­go pa­pie­ro­sa. Spoj­rzał przed sie­bie. W od­da­li za­uwa­żył za­rys fur­man­ki za­przężo­nej w jed­ne­go ko­nia, do­pie­ro po­tem do­strze­gł męską syl­wet­kę ko­le­bi­ącą się na boki. Zdzi­wił się, że w środ­ku nocy w taką pa­skud­ną po­go­dę ktoś spa­ce­ru­je po mie­ście. Przy­mknął po­wie­ki, by po chwi­li znów je otwo­rzyć. Nie miał pew­no­ści, czy to nie oma­my. Mężczy­zna jed­nak się zbli­żał. Sze­dł lek­ko po­chy­lo­ny, wtu­la­jąc gło­wę w gru­by ko­łnierz, z da­le­ka przy­po­mi­nał nie­dźwie­dzia. Jed­ną rękę przy­ci­skał do pier­si. Waw­rzy­niec po­my­ślał o bro­ni, któ­rą nie­zna­jo­my mógł ukry­wać za pa­zu­chą. Prze­sze­dł go zim­ny dreszcz i na­tych­miast wy­co­fał się do domu. Nie za­mie­rzał kon­fron­to­wać się z opry­chem, któ­ry pew­nie po nocy szu­kał za­czep­ki. Za­mknął drzwi i zdjął wil­got­ny od mżaw­ki płaszcz. Za­wie­sił go w sie­ni i już miał ru­szyć w głąb domu, gdy na­gle roz­le­gło się pu­ka­nie. Drgnął i po­wo­li wró­cił do drzwi. Na­słu­chi­wał, ale się nie po­wtó­rzy­ło. Nie­uf­nie prze­kręcił za­mek i ostro­żnie wyj­rzał na ze­wnątrz.

Wy­stra­szył się na wi­dok ob­ce­go. Przez myśl prze­szło mu, że za chwi­lę będzie mu­siał sto­czyć wal­kę z na­past­ni­kiem. Na­pi­ął cia­ło, go­tu­jąc się do sko­ku.

– Wi­la­mow­ski? – Usły­szał tu­bal­ny głos.

– Jo... – od­pa­rł od­ru­cho­wo. – Jaki...?

Nie zdążył jed­nak nic po­wie­dzieć, kie­dy mężczy­zna wy­ci­ągnął coś zza pa­zu­chy i wci­snął mu w ra­mio­na. Po­tem na­tych­miast od­wró­cił się i bez sło­wa od­sze­dł. Waw­rzy­niec stał przez mo­ment, pró­bu­jąc zro­zu­mieć, co się sta­ło. To sen? Może mara ja­kaś? Zro­bił krok przez próg i wyj­rzał na po­grążo­ną w ciem­no­ści uli­cę. Do­strze­gł cień prze­my­ka­jący w od­da­li. Wy­ra­źnie trzy­mał się w bez­piecz­nej od­le­gło­ści od lam­py ga­zo­wej. Raz tyl­ko obej­rzał się za sie­bie, a po­tem sko­czył na fur­man­kę, za­ci­ął ko­nia i znik­nął z oczu Waw­rzy­ńca.

– Pa­la­ruch jaki czy co? – szep­nął i od­ru­cho­wo zro­bił znak krzy­ża, wci­ąż trzy­ma­jąc w ra­mio­nach nie­wiel­kie za­wi­ni­ąt­ko. Po jego cie­le prze­szły ciar­ki. Chciał już się cof­nąć i wró­cić do miesz­ka­nia, gdy na­gle usły­szał kwi­le­nie. Nie­przy­jem­nie ści­snęło go w żo­łąd­ku. Za­drża­ły mu ręce, a przez gło­wę prze­le­cia­ło mnó­stwo naj­ró­żniej­szych my­śli. Do­pie­ro zim­ny wiatr, któ­ry sma­gnął go bez li­to­ści po twa­rzy, spo­wo­do­wał, że od­wi­nął lek­ko szmat­kę. Znów zer­k­nął w pra­wo i w lewo, ale ni­g­dzie nie było wi­dać ży­we­go du­cha.

– Jest tu kto? – spy­tał w ciem­no­ść, a ta­jem­ni­czy mężczy­zna kil­ka­dzie­si­ąt me­trów da­lej trza­snął z bi­cza ko­nia. Za­klął pod no­sem, że nie­po­trzeb­nie wtrącił nos w nie swo­je spra­wy, a po­tem szyb­ko moc­niej na­su­nął czap­kę na gło­wę, pod­nió­sł ko­łnierz ko­żu­cha i po chwi­li znik­nął w ciem­no­ściach poza mia­stem. – Boże świ­ęty – szep­nął Waw­rzy­niec, gdy od­su­nął szmat­kę z twa­rzy dziec­ka. Chrząk­nął, a wte­dy nie­mow­lę roz­pła­ka­ło się w głos, jak­by cze­ka­ło na od­po­wied­ni sy­gnał. To wy­rwa­ło ze snu Miet­ka.

– Co to jest? – spy­tał, wi­dząc ojca sto­jące­go w sie­ni z za­wi­ni­ąt­kiem na rękach. – W nia­ńkę się ba­wisz? – ziew­nął chło­pak, będąc prze­ko­na­nym, że oj­ciec trzy­ma Na­st­kę. – Mat­ka śpi? Na­kar­mić małą trze­ba.

Mie­tek zbli­żył się do ojca i zaj­rzał w szmat­ki. Dziec­ko było czer­wo­ne na twa­rzycz­ce, za­no­si­ło się od pła­czu.

– To nie Na­st­ka – szep­nął Waw­rzy­niec, a Mie­tek spoj­rzał na nie­go prze­stra­szo­ny. Był pe­wien, że ojcu w gło­wie się po­mie­sza­ło. Cza­sa­mi dziw­nie się za­cho­wy­wał, cho­dził po nocy, nie mógł spać, opo­wia­dał o kosz­ma­rach z woj­ny. – Ktoś nam bękar­ta pod­rzu­cił.

– Co? – Mie­tek zła­pał ojca za ra­mię. – Ja­kie­go bękar­ta? – Zaj­rzał jesz­cze raz w szma­ty i przyj­rzał się za­pła­ka­nej twa­rzycz­ce.

– Pa­la­ruch jaki – wark­nął oj­ciec. – Two­je? – spy­tał, choć ser­ce wa­li­ło mu jak sza­lo­ne, a my­śli krąży­ły tyl­ko wo­kół jed­nej ko­bie­ty.

Syn po­bla­dł. Spoj­rzał na ojca i wy­krzy­wił się w gry­ma­sie nie­za­do­wo­le­nia po­mie­sza­ne­go z obrzy­dze­niem.

– Nie wiem – od­pa­rł szcze­rze. Wzru­szył ra­mio­na­mi, by ukryć zde­ner­wo­wa­nie. – Obce pew­nie, wszy­scy wie­dzą, że u nas jest co do gęby wło­żyć, to pod­rzu­ci­ła ja­kaś bie­do­ta.

– Wiel­ki fa­cet, a nie bie­do­ta – mruk­nął. – W ko­żu­chu, gęby nie było wi­dać. Za­py­tał tyl­ko, czy Wi­la­mow­ski, i ucie­kł.

– Co ro­bi­my? Wie ktoś o nim?

– Cho­dź – po­wie­dział zre­zy­gno­wa­nym gło­sem do syna. – Jest jesz­cze coś – do­dał i ru­szył do po­ko­ju Ro­za­lii.

Za­sko­czo­ny syn pod­ci­ągnął ka­le­so­ny, któ­re le­d­wo trzy­ma­ły się na jego ko­ści­stych bio­drach, i po­sze­dł za oj­cem.

Ro­za­lia cho­dzi­ła po po­ko­ju i dra­pa­ła się po gło­wie. Mru­cza­ła pod no­sem nie­zro­zu­mia­łe sło­wa i szlo­cha­ła, bo­jąc się roz­pła­kać w głos. Kie­dy do po­ko­ju we­szli Waw­rzy­niec z Miet­kiem, za­ma­rła. Spo­dzie­wa­ła się dok­to­ra. Zmie­rzy­ła męża z góry na dół. Wy­da­ło się jej, że sły­szy płacz dziec­ka, więc na­tych­miast do­sko­czy­ła do łó­żka. Chwy­ci­ła Na­st­kę w ra­mio­na, ale dziew­czyn­ka nie otwie­ra­ła ust, nie re­ago­wa­ła na jej szar­pa­nie, a Ro­za­lia po­trząsa­ła nią ni­czym ze­psu­tą lal­ką.

– Na­stu­sia! – jęk­nęła. – Ode­zwa­ła się, sły­sza­łam... Ona żyje...

– Prze­stań. – Waw­rzy­niec po­ło­żył żo­nie rękę na ra­mie­niu.

Do­pie­ro wte­dy zro­zu­mia­ła, że pła­ka­ło dziec­ko, któ­re trzy­mał na rękach. Z prze­ra­że­niem mu się przyj­rza­ła. Wte­dy sie­dząca w rogu po­ko­ju Ma­rian­na po­de­rwa­ła się i po­de­szła do syna. Te­raz czte­ry do­ro­słe oso­by po­chy­la­ły się nad pod­rzut­kiem, któ­ry pła­kał co­raz gło­śniej, do­po­mi­na­jąc się je­dze­nia. 

– Na­karm je – po­wie­dział bez­e­mo­cjo­nal­nym to­nem gło­su, pod­su­wa­jąc Ro­za­lii dzie­cia­ka.

Ma­rian­na na­tych­miast wy­jęła z ra­mion sy­no­wej mar­twe cia­łko Na­st­ki. Do­tknęła pal­ca­mi zim­nych po­licz­ków wnucz­ki, od cze­go prze­szły ją ciar­ki. Nie­jed­ne­go mar­twe­go nie­mow­la­ka już w ży­ciu wi­dzia­ła, ale te­raz po­czu­ła się nie­swo­jo, jak­by do po­ko­ju wle­cia­ło ja­kieś li­cho, okrąży­ło ją i spo­częło w po­bli­żu pod­rzut­ka, któ­ry nie wia­do­mo dla­cze­go zna­la­zł się w ich domu wła­śnie w tę noc. Za oknem za­wył wiatr, na­pa­rł na szy­by. Jęk­nęły w ra­mach, jak­by z tru­dem wstrzy­my­wa­ły na­pór po­wie­trza.

– Co... to? – spy­ta­ła chra­pli­wym gło­sem młod­sza z ko­biet. – Jak...? Gdzie dok­tor?

– Dok­to­ra nie było – skła­mał. – A to... Sama wi­dzisz, dzie­ciak! – od­pa­rł po­iry­to­wa­ny Waw­rzy­niec. – Pod­rzu­tek!

Ro­za­lia wy­ta­rła nos ręka­wem i wy­ci­ągnęła ręce po pła­czące ma­le­ństwo, a od razu po jej cie­le roz­la­ło się przy­jem­ne cie­pło. Przy­tu­li­ła je do sie­bie, jed­nak le­ża­ło ina­czej niż jej cór­ka, było inne w do­ty­ku, ko­ści­ste, nie­pa­su­jące, prze­ło­ży­ła je więc na dru­gie przed­ra­mię i do­tknęła po­licz­ków. Mie­sza­ły się w niej dwa uczu­cia. Tkli­wo­ść i roz­pacz wal­czy­ły w jej ser­cu, nie po­zwa­la­jąc jed­nak na odło­że­nie dziec­ka.

– No­wo­ro­dek – oce­ni­ła Ma­rian­na.

Mie­tek przy­glądał się ose­sko­wi, ale sło­wa z sie­bie wy­du­sić nie umiał. Ser­ce wa­li­ło mu jak osza­la­łe. Si­ęgnął do szma­tek, któ­ry­mi dzie­ciak był opa­tu­lo­ny, ale mat­ka ode­pchnęła jego rękę.

– List po­wi­nien być – wy­ja­śnił, a jego głos wy­ra­źnie za­drżał.

Mat­ka od razu na nie­go spoj­rza­ła i zmarsz­czy­ła czo­ło.

– Mie­tek! – wark­nęła. – Czy to two­ja spraw­ka? Zba­ła­mu­ci­łeś ja­kąś dzie­wu­chę?

– Mamo! – obu­rzył się. – To nie moje.

Głos jego nie za­brzmiał pew­nie. Osiem­na­sto­la­tek chrząk­nął, by ukryć swo­je zmie­sza­nie. Ro­za­lia roz­wi­nęła dziec­ko z płó­cien­nych tka­nin, w któ­re było otu­lo­ne. No­si­ło śla­dy krwi i po­po­ro­do­wej mazi. Mu­sia­ła jed­nak spraw­dzić, ja­kiej było płci, jak­by wła­śnie to mia­ło zde­cy­do­wać o jego dal­szym lo­sie.

– Dzie­wusz­ka – szep­nęła, a ser­ce znów się jej ści­snęło, jak­by mia­ła przed sobą Na­stu­się. Ryk­nęła hi­ste­rycz­nym pła­czem i ro­zej­rza­ła się za cia­łkiem swo­je­go dziec­ka. Waw­rzy­niec jed­nak nie po­zwo­lił jej ode­jść od no­wo­rod­ka. Zła­pał ją za ra­mię i ści­snął. Zo­sta­ła więc i po­now­nie bez­rad­nie po­chy­li­ła się nad pod­rzut­kiem. Za­ci­snęła pal­ce, kie­dy po­czu­ła, jak po brzu­chu spły­wa jej mle­ko z na­brzmia­łych pier­si.

Ma­rian­na nie na­my­śla­ła się dłu­go, chwy­ci­ła brud­ne szma­ty, chcąc za­wi­nąć w nie cór­kę Wi­la­mow­skich. Nikt nie za­pro­te­sto­wał. Kie­dy jed­nak roz­wi­nęła płót­no, coś ma­łe­go zsu­nęło się z nie­go na podło­gę. Schy­li­ła się i po chwi­li wy­ci­ąga­ła przed sobą dłoń, na środ­ku któ­rej le­żał srebr­ny ła­ńcu­szek z me­da­li­kiem.

– Jest to za­miast li­stu – po­wie­dzia­ła. – Chrze­ści­ja­ński dzie­ciak, o tyle do­brze – do­da­ła gro­bo­wym gło­sem. – Choć może sam dia­beł dla nie­po­zna­ki je pod­rzu­cił. Jed­no za­brał, swo­je od­dał na wy­cho­wa­nie, ale o za­pła­tę też się upo­mni – mru­cza­ła gro­bo­wym gło­sem, po­dob­nie jak sy­no­wa nie­prze­ko­na­na do tego, co po­win­ni zro­bić.

Ro­za­lia po­czu­ła, że po jej cie­le prze­szły ciar­ki, ale gdy tyl­ko przy­tu­li­ła do sie­bie na­gu­sie­ńką dziew­czyn­kę, za­raz jej cia­ło za­re­ago­wa­ło ina­czej. Na­brzmia­łe pier­si upo­mi­na­ły ją, że wła­śnie trze­ba na­kar­mić tę małą isto­tę, któ­ra ja­ki­mś cu­dem prze­ży­ła na­ro­dzi­ny i tra­fi­ła pod ich dach. Uło­ży­ła po­now­nie dziew­czyn­kę na pra­wym przed­ra­mie­niu.

– Nie mogę tego zro­bić – jęk­nęła nie­ocze­ki­wa­nie i wci­snęła dzie­cia­ka Waw­rzy­ńco­wi.

Za­sko­czo­ny mężczy­zna wzdry­gnął się i na­tych­miast od­dał jej pod­rzut­ka. Sta­ła więc bez­rad­nie, wpa­tru­jąc się w czer­wo­ną od pła­czu twa­rzycz­kę dziec­ka. Wie­dzia­ła, że kie­dy przy­sta­wi je do pier­si, zdra­dzi pa­mi­ęć swo­jej cór­ki. Nie zdąży­ła jej opła­kać, a już w ra­mio­nach ści­ska­ła obcą dziew­czyn­kę. Po­ci­ągnęła no­sem, a po­tem wy­ta­rła twarz ręka­wem.

– Jak jej nie na­kar­misz – ode­zwa­ła się Ma­rian­na – za­raz będą dwa trup­ki – do­da­ła bez ogró­dek, ko­ńcząc za­wi­ja­nie Na­st­ki. Przy­su­nęła po­tem dziec­ko do pod­rzut­ka, co wy­wo­ła­ło ko­lej­ną falę pła­czu Wi­la­mow­skiej. – Dwa czy je­den? – po­wtó­rzy­ła twar­do, a dziec­ko roz­krzy­cza­ło się jesz­cze gło­śniej.

Ro­za­lia wresz­cie się pod­da­ła. Usia­dła i przy­sta­wi­ła ją do pier­si. Mała po­cząt­ko­wo nie umia­ła chwy­cić bro­daw­ki, ale trwa­ło to nie­dłu­go. Kil­ka mi­nut pó­źniej sły­chać było po­stęki­wa­nie no­wo­rod­ka i szlo­cha­nie Ro­za­lii. Nikt w tym cza­sie się nie od­zy­wał. Waw­rzy­niec i Mie­tek przy­gląda­li się kar­mi­ącej mat­ce. Ma­rian­na wła­śnie szczel­niej opa­tu­la­ła mar­twą dziew­czyn­kę. Za­sło­ni­ła jej twa­rzycz­kę. Zro­bi­ła znak krzy­ża, a po­tem za­nio­sła ją w kąt po­ko­ju bli­żej pie­ca.

– Co z nią zro­bi­my? – spy­tał prze­ra­żo­ny Mie­tek, nie wie­dząc do­kład­nie, o któ­re­go z dzie­ci los się mar­twił. Cia­ło Na­stu­si przy pie­cu wy­wo­ła­ło nie­przy­jem­ny dreszcz. Po­my­ślał na­wet o tym, że bab­ka by­ła­by zdol­na spa­lić ma­le­ńkie zwło­ki. Wzi­ął do ręki ła­ńcu­szek z me­da­li­kiem i przyj­rzał się mu z uwa­gą. Waw­rzy­niec spo­glądał na nie­go. Nie za­mie­rzał zwra­cać na sie­bie uwa­gi. Wci­ąż od­twa­rzał w pa­mi­ęci sce­nę, któ­ra ro­ze­gra­ła się na pro­gu jego miesz­ka­nia. Pró­bo­wał so­bie przy­po­mnieć ja­kiś szcze­gół z wy­glądu wiel­kie­go mężczy­zny w ko­żu­chu.

– Noc te­raz jest, więc i tak nic nie zro­bi­my – do­dał. – Ju­tro się po­my­śli. Na po­li­cję pew­nie trza to będzie zgło­sić, niech szu­ka­ją wy­rod­nej mat­ki, a Na­st­kę... po­dać, że się jej po­ma­rło – do­dał ze smut­kiem w gło­sie.

– Do­brze oj­ciec mówi – przy­tak­nął Mie­tek, choć po­my­sł szu­ka­nia mat­ki przez po­li­cję mu się nie spodo­bał. Wte­dy pew­ni­kiem wyda się i imię ojca, po­my­ślał. Za­czął się za­sta­na­wiać. Może dziew­czy­nie po­ma­rło się pod­czas po­ro­du albo ro­dzi­ce chcą ukryć wstyd cór­ki, dla­te­go no­wo­rod­ka pod­rzu­ci­li ojcu. Jed­na­kże wszy­scy w mia­stecz­ku wie­dzie­li, że u kraw­ca chle­ba nie bra­ko­wa­ło, więc może to wła­śnie był po­wód, by dzie­cia­ka pod próg pod­sta­wić. Mie­tek gło­wił się nad tym dłu­go, ale od­po­wie­dzi nie zna­la­zł.

– Ślicz­na jest – stwier­dzi­ła Ro­za­lia, w któ­rej hor­mo­ny i in­stynkt ma­cie­rzy­ński wy­gry­wa­ły z roz­sąd­kiem, pró­bu­jąc wy­przeć z jej świa­do­mo­ści, że przed chwi­lą jesz­cze opła­ki­wa­ła mar­twe cia­łko swo­jej có­recz­ki. Przy­ło­ży­ła usta do ły­sej głów­ki ma­le­ństwa. Pach­nia­ła zna­jo­mo, choć ina­czej niż Na­st­ka, czu­ła me­ta­licz­ny za­pach krwi po­mie­sza­ny ze sło­dy­czą mle­ka i potu. Wte­dy Ma­rian­na po­da­ła jej zna­le­zio­ną bi­żu­te­rię. – Me­da­lik? – spy­ta­ła re­to­rycz­nie, wci­ąż po­ci­ąga­jąc no­sem.

– Sre­bro – stwier­dził Waw­rzy­niec, przy­su­wa­jąc bli­żej lam­pę naf­to­wą. Z tyłu wid­nia­ła wy­bi­ta pró­ba i kil­ka nic nie­zna­czących rys, ale wi­ęcej in­for­ma­cji tam nie zna­la­zł. Przyj­rzał się wi­ze­run­ko­wi Mat­ki Bo­skiej. Me­da­lik ni­czym się nie wy­ró­żniał, był dość po­pu­lar­ny wśród ka­to­lic­kich ko­biet, na pew­no nie zwró­ci­łby ni­czy­jej uwa­gi. Mężczy­zna do­tknął wy­pu­kło­ści, a po­tem spoj­rzał na pod­rzut­ka. Za­sta­no­wił się, czy mat­ka tego dzie­cia­ka dała mu to, co mia­ła naj­cen­niej­sze­go. Ob­ró­cił w pal­cach bi­żu­te­rię. – Scho­wam, ale kie­dyś trze­ba będzie dać to tej ma­łej.

Ro­za­lia kiw­nęła gło­wą, wci­ąż nie ro­zu­mie­jąc tego, co się dzia­ło.

– Ana­sta­zja Fran­cisz­ka – szep­nęła płacz­li­wym to­nem gło­su, ale Waw­rzy­niec chrząk­nął, by za­głu­szyć imię. Nie był pe­wien, czy pod­mie­nie­nie dziew­czy­nek było do­brym po­my­słem. – Weź ją na chwi­lę – do­da­ła i wci­snęła dzie­cia­ka za­sko­czo­ne­mu mężo­wi, któ­ry, za­nim zdążył krzyk­nąć, że bękar­ta ści­skać nie będzie, już go trzy­mał w ra­mio­nach. – Ni­ko­mu ani sło­wa! Two­je to? – spy­ta­ła wresz­cie, choć sło­wa te z tru­dem prze­szły jej przez gar­dło. Nie spusz­cza­ła jed­nak oka z Waw­rzy­ńca. Wi­dzia­ła, jak zmie­niał się na twa­rzy. Za­ci­snął szczęki i zmarsz­czył czo­ło. Prze­ta­rł bro­dę. Od­cze­kał, aż mat­ka z Miet­kiem wyj­dą z po­ko­ju. Spo­strze­gł, że Ma­rian­na za­bra­ła ze sobą cia­łko ich cór­ki. Nie za­pro­te­sto­wał.

– Nie! – żach­nął się wresz­cie. – Swo­ich dzie­ci­sków mam aż nad­to, a lata nie te, głu­po­ty daw­no mi wy­wie­trza­ły z gło­wy – po­wie­dział, ale żo­nie w oczy nie spoj­rzał. Utkwił wzrok w naj­wi­ęk­szym pal­cu sto­py i w my­ślach po­msto­wał, że je­że­li to spraw­ka tej... tej... Nie chciał wy­mie­nić jej imie­nia, bo sło­wa na­wet w my­ślach nie chcia­ły się for­mo­wać w zda­nia, ale za­raz też cie­plej o niej po­my­ślał, bo prze­cież nie była mu obo­jęt­na, a cia­ło mia­ła tak po­nęt­ne, że dreszcz go prze­sze­dł. Wci­ąż jed­nak nie pod­no­sił wzro­ku na żonę, bo­jąc się, że do­strze­że to, co ukry­wał.

– My­ślisz, że Miet­ko­wa?

Do­pie­ro te­raz spoj­rzał na nią, a po­tem prze­nió­sł wzrok na dzie­cia­ka.

– Nie przy­zna się – stwier­dził. Znał syna. Był upar­ty jak osioł i je­że­li do tej pory nie pu­ścił pary z gęby, że ja­kaś dzie­wu­cha jest z nim brze­mien­na, to nie po­wie. – Na­wet nie wiem, za któ­rą on ostat­nio ga­niał – do­dał, dra­pi­ąc się po gło­wie. Po­tem na­chy­lił się nad dziew­czyn­ką i do­tknął jej po­licz­ka. Może szu­kał w niej po­do­bie­ństwa do sie­bie lub syna? – Ślicz­na jest. A Miet­ka – za­sta­no­wił się – trze­ba na wieś wy­słać do Wit­ka, przy­da się do po­mo­cy, bo w domu pra­wie same dzie­wu­chy mają, a te­raz dużo pra­cy będzie w go­spo­dar­stwie.

– To praw­da – od­pa­rła nie­co spo­koj­niej­sza. – A może to boże stwo­rze­nie jest nam pi­sa­ne? Mo­jże­sza też pod­rzu­co­no. Może to nie przy­pa­dek, że Na­stu­sia... – za­wa­ha­ła się, z tru­dem prze­ły­ka­jąc śli­nę. – Że Na­stu­sia wła­śnie dzi­siaj...

– Może – wark­nął. – Nie­zna­ne są wy­ro­ki boże.

– Zo­sta­wi­my ją, wy­cho­wa­my jak swo­ją, nikt się nie do­wie – stwier­dzi­ła na­gle. – Bo gdzie ją od­dasz? Do sióstr w Dłu­to­wie? – spy­ta­ła, bo obo­je wie­dzie­li, że od nie­daw­na pro­wa­dzą w tam­tej­szym ma­jąt­ku dom sie­rot. Ro­za­lia przy­wo­ła­ła w pa­mi­ęci ob­raz sprzed po­nad dwu­dzie­stu lat, gdy jako mło­da dziew­czy­na za­cho­ro­wa­ła i mat­ka za­bra­ła ją do „ap­tecz­ki”, czy­li domu ogrod­ni­ka przy dłu­tow­skim pa­ła­cu, na­zwa­ne­go tak przez ów­cze­sną wła­ści­ciel­kę, pa­nią Ma­rię Wrot­now­ską, któ­ra utwo­rzy­ła tam lecz­ni­cę. Cho­dzi­ły o niej słu­chy, że w War­sza­wie po­ma­ga­ła ko­bie­tom wąt­pli­wej re­pu­ta­cji, a nie­chcia­nym dzie­ciom znaj­do­wa­ła domy. Wes­tchnęła. Z pew­no­ścią nie chcia­ła­by, żeby dziew­czyn­ka, któ­rą wła­śnie do sie­bie przy­tu­li­ła, tra­fi­ła do domu sie­rot. Żad­ne dziec­ko na to nie za­słu­gi­wa­ło.

– Po­ga­da­my ju­tro – po­wie­dział i zo­sta­wił żonę samą, wy­sze­dł do kuch­ni, by za­pa­lić pa­pie­ro­sa. Zdzi­wił się, kie­dy zo­ba­czył sie­dzącą przy sto­le mat­kę. Przy­gląda­ła mu się uwa­żnie.

– Twój ten bękart? – spy­ta­ła wprost. W pierw­szej chwi­li miał za­prze­czyć, ale uwi­ęzio­ny pod spoj­rze­niem Ma­rian­ny, nie umiał skła­mać.

– Nie wiem – od­pa­rł szcze­rze.

– Albo twój, albo sa­me­go dia­bła – pod­su­mo­wa­ła.

– Co mat­ka? – żach­nął się. – Może Mie­tek jaką pan­nę zba­ła­mu­cił...?

– Na jed­no wy­cho­dzi. Wi­la­mow­ska! Co z nią zro­bi­ta?

– A co po­win­ni­śmy?

– Ochrzcić, wy­pędzić z niej dia­bły i wy­cho­wać jak swo­ją. Nikt nie po­ra­chu­je, że młod­sza o dwa dni.

– Jak mam na nią wo­łać? Na­st­ka?! – wark­nął, za­pa­la­jąc pa­pie­ro­sa. – Je­że­li mar­twe cia­łko Na­st­ki do­ty­ka­łem.

– To niech będzie Fran­cisz­ka – od­pa­rła. – Nikt się nie zdzi­wi, że dru­gie­go imie­nia uży­wa­ta. Zresz­tą na chrzci­nach da­cie Fran­cisz­ka Ana­sta­zja i będzie, że zmie­ni­li­ście zda­nie co do ko­lej­no­ści.

– Jo... – wes­tchnął. Wci­ągnął dym pa­pie­ro­so­wy w płu­ca i po­wo­li go przed sie­bie wy­pu­ścił. Po­tem splu­nął, bo dro­bi­na ty­to­niu przy­kle­iła mu się do war­gi. – Jo... – po­wtó­rzył i usia­dł ci­ężko koło mat­ki. Wte­dy do­pie­ro spo­strze­gł, że obok niej w wi­kli­no­wym ko­szu leży za­wi­ni­ęte w płót­no cia­łko Na­stu­si. Pal­ce mu za­drża­ły, gdy po­now­nie wsu­wał pa­pie­ro­sa do ust.

Ma­rian­na po­kle­pa­ła go po ra­mie­niu i wy­szła z kuch­ni. Przez chwi­lę sie­dział nie­ru­cho­mo ze wzro­kiem wbi­tym w swo­je mar­twe dziec­ko. Na­gle w pa­mi­ęci bły­snął ob­raz mło­de­go chło­pa­ka. Le­żał obok nie­go w la­za­re­cie. Wi­dział, jak pie­lęgniar­ka za­sło­ni­ła mu twarz prze­ście­ra­dłem, na któ­rym mie­ni­ło się od bru­nat­nych plam krwi. Wzdry­gnął się, kie­dy po­czuł tam­tej­szy odór. Szyb­ko wy­ci­ągnął ko­lej­ne­go pa­pie­ro­sa i cze­kał, kie­dy prze­szło­ść da mu wresz­cie spo­kój. A kosz z dziec­kiem wy­nió­sł do sie­ni. Na­krył go sta­rym pal­tem, by nikt rano się nie na­tknął na nie.

Do łó­żka wró­cił go­dzi­nę pó­źniej, gdy Ro­za­lia spa­ła. Zaj­rzał jesz­cze do ko­ły­ski, dziew­czyn­ka wy­gląda­ła zdro­wo, mia­ro­wo od­dy­cha­ła i nie zda­wa­ła so­bie spra­wy z tego, co przed chwi­lą się wy­da­rzy­ło. Wsu­nął się pod pie­rzy­nę, ale za­snąć dłu­go nie mógł. Męczy­ła go myśl o ła­ńcusz­ku z me­da­li­kiem. Może to po­wi­nien być dla nie­go ja­kiś trop?

Rano w miesz­ka­niu pa­no­wał rwe­tes. Cze­sia bie­ga­ła po po­ko­jach i pa­li­ła w pie­cach, bo zro­bił się strasz­li­wy ziąb, a w okna za­ci­nał deszcz ze śnie­giem. Znów przy­po­mnia­ła mat­ce, że mia­ła ja­kąś dziew­czy­nę wzi­ąć na słu­żbę, ale Ro­za­lia jak­by nie sły­sza­ła. Sie­dzia­ła na łó­żku i wpa­try­wa­ła się w dziec­ko le­żące w ko­ły­sce. Mie­tek o świ­cie po­bie­gł do pie­ka­rza, gdzie ter­mi­no­wał od kil­ku mie­si­ęcy, bo ta­len­tu kra­wiec­kie­go po ojcu nie odzie­dzi­czył, a i ser­ca nie miał do szy­cia, więc Waw­rzy­niec daw­no mach­nął ręką i za­raz po szko­le po­słał chło­pa­ka na na­ukę do pie­kar­ni. Ela po­na­gli­ła resz­tę dzie­cia­ków i po chwi­li ma­sze­ro­wa­ły w stro­nę szko­ły, nie­świa­do­me tego, co za­szło w nocy. W domu oprócz Cze­si zo­stał tyl­ko naj­młod­szy Wa­len­ty, któ­ry mie­si­ąc temu sko­ńczył pięć lat. Chło­piec był bar­dzo szczu­pły i wątły. Ro­za­lię mar­twi­ło, że nie­wie­le mó­wił, a je­że­li już otwie­rał usta, to roz­pra­wiał o ko­ni­kach. Chło­piec wy­da­wał się za­wsze zmęczo­ny, ale jak tyl­ko usły­szał, że po uli­cy ci­ągnie się wóz, za­raz pędził do okna lub na po­dwó­rze. W domu za to snuł się z kąta w kąt, a ba­wił się zwy­kle na tyle ci­cho, że mo­żna było za­po­mnieć o jego obec­no­ści.

Z po­ko­ju wy­ło­ni­li się ta­kże se­nio­rzy. Mężczy­zna na­su­nął na ple­cy gru­by ko­żuch bez ręka­wów i pod­pie­ra­jąc się la­ską, prze­sze­dł do kuch­ni, gdzie jego żona Ma­rian­na kro­iła chleb na gru­be paj­dy i po­ucza­ła Wa­len­te­go, jak ma ład­nie sie­dzieć przy sto­le. Waw­rzy­niec na­to­miast prze­mknął przez izbę i zaj­rzał do ko­sza, czy cia­łko dziec­ka jest tam, gdzie je zo­sta­wił.

– Kur­ka frak – jęk­nął, bo do­pie­ro te­raz so­bie uświa­do­mił, że coś będzie mu­siał zro­bić z dziec­kiem, by nie wzbu­dzić ni­czy­ich po­dej­rzeń. – Kur­ka frak! – po­wtó­rzył.

Wte­dy w ko­ry­ta­rzu po­ja­wi­ła się Ro­za­lia z pła­czącym nie­mow­la­kiem.

– Drze się i drze, sil­na dzie­wusz­ka – po­wie­dzia­ła ła­mi­ącym się gło­sem, ale to nie uci­szy­ło nie­mow­lęcia.

Waw­rzy­niec przyj­rzał się żo­nie, by od­czy­tać z jej twa­rzy śla­dy po wczo­raj­szej nocy, ale nie do­strze­gł w niej stra­chu ani nie­pew­no­ści. 

– Mu­szę jej mle­ka dać. A ty co tak sto­isz w sie­ni? – spy­ta­ła, a mężczy­zna chrząk­nął i strzep­nął ze swo­je­go płasz­cza nie­wi­dzial­ne pa­pro­chy. Nie za­mie­rzał przy­po­mi­nać Ro­za­lii o tym, co wy­da­rzy­ło się kil­ka go­dzin temu. Może ja­ki­mś cu­dem uwie­rzy, że to wszyst­ko się im przy­śni­ło, a Na­stu­sia jest cała i zdro­wa w jej ra­mio­nach.

– A nic, spraw­dza­łem tyl­ko, bo wy­da­wa­ło mi się, że mi tu szew od­cho­dzi.

Z tru­dem przy­brał bez­tro­ską minę i po­now­nie przyj­rzał się Ro­za­lii. Jej wy­raz twa­rzy jed­nak ni­cze­go nie­po­ko­jące­go nie zdra­dzał. Wsze­dł do kuch­ni i usia­dł przy sto­le. Mat­ka za­raz pod­su­nęła mu krom­kę chle­ba.

– A czyj to dzie­ciak? – spy­tał na­gle Jan, wpa­tru­jąc się w sy­no­wą.

Waw­rzy­ńca prze­sze­dł zim­ny dreszcz. Od­wró­cił twarz do żony. Ro­za­lia otwo­rzy­ła usta ze zdu­mie­nia, po­ru­szy­ła nie­mo war­ga­mi, ale wte­dy ode­zwa­ła się Ma­rian­na.

– Sta­ry, a głu­pi. – Mach­nęła na męża ręką. – Naj­młod­szej wnucz­ki nie po­zna­jesz? Fra­nia.

– Na­stu­sia... – szep­nęła młod­sza Wi­la­mow­ska.

– Fra­nia ład­niej – od­pa­rła twar­do. – Uży­waj­ta dru­gie­go imie­nia, tak będzie rich­tig. – Zro­bi­ła znak krzy­ża.

Ro­za­lia przyj­rza­ła się dziew­czyn­ce. Od razu przez jej twarz prze­sze­dł ja­kiś cień. Zmarsz­czy­ła czo­ło i po­gła­ska­ła dziec­ko po po­licz­ku. Skó­ra pod pal­ca­mi była do­brze zna­jo­ma. Przy­tu­li­ła ją do sie­bie. Pach­nia­ła jak mała Wi­la­mow­ska, jak wszyst­kie dzie­ci przed nią.

– To Fra­nia czy Na­st­ka? – zde­ner­wo­wał się Jan. – A po­tem pa­ter­no­ster do­sta­ję, że nic nie pa­mi­ętam, jak wy sami nie wie­ta, jak na dzie­cia­ka wo­łać!

– Fra­nia! – od­pa­rł Waw­rzy­niec. – Fran­cisz­ka.

– Jak Mo­jżesz – szep­nęła Ro­za­lia tak ci­cho, że nikt nie zwró­cił uwa­gi na jej sło­wa. Tyl­ko Ma­rian­na po­ło­ży­ła dziew­czyn­ce pa­lec na czo­le. Przy­mknęła oczy.

– Niech mat­ka tyl­ko nie wy­czy­nia swo­ich cza­rów-ma­rów – wark­nął Waw­rzy­niec, bo na­gle ciar­ki go prze­szły, jak­by bał się, że se­nior­ka wy­czy­ta z dziec­ka coś, cze­go le­piej by­ło­by w chrze­ści­ja­ńskiej ro­dzi­nie na świa­tło dzien­ne nie wy­ci­ągać.

– Zdro­wa dzie­wu­cha – po­wie­dzia­ła, a po­tem po­gła­ska­ła dziec­ko po po­licz­ku. – Choć dia­beł pod­rzut­ka przy­nió­sł – do­da­ła pod no­sem i prze­wró­ci­ła ocza­mi, jak­by wal­czy­ły w niej dwie siły. Jed­na ka­za­ła dzie­cia­ka przy­jąć i wy­cho­wać jak swo­je­go, dru­ga pod­dać eg­zor­cy­zmom i od­nie­ść do sie­ro­ci­ńca. Te­raz Ro­za­lię prze­szły ciar­ki. Jej te­ścio­wa za­wsze mia­ła dziw­ne spoj­rze­nie. Ta­kie, od któ­re­go czło­wie­ka zim­no ja­kieś do szpi­ku ko­ści prze­ni­ka­ło. – Trze­ba je na ku­pie śmie­ci po­ło­żyć i okła­dać ki­ja­mi, aż...

– Mat­ko! – pod­nió­sł głos Waw­rzy­niec. – Prze­stań z tymi za­bo­bo­na­mi!

– Ochrzci­my – wtrąci­ła Ro­za­lia.

– Po­wie­dzia­łam, kie­dy dia­beł swo­je­go ose­ska pod­rzu­ca, to ludz­kie­go za­bie­ra – sko­men­to­wa­ła star­sza ko­bie­ta i si­ęgnęła po gar­nek z mle­kiem. Roz­la­ła je do kub­ków i za­sia­dła ci­ężko za sto­łem. Po­pra­wi­ła spód­ni­cę i za­bra­ła się do je­dze­nia.

Jan mil­czał, nie ro­zu­mie­jąc tej dziw­nej dys­ku­sji. Cza­sa­mi trud­no było mu się po­ła­pać w imio­nach wnu­ków, z pa­mi­ęcią miał kło­pot, więc wo­lał się już nie od­zy­wać. Wsu­nął do bez­zęb­nych ust ka­wa­łek chle­ba i prze­żu­wał go na kwa­sko­wą masę.

Ro­za­lia w tym cza­sie kar­mi­ła małą, któ­ra ły­pa­ła na nią ciem­ny­mi oczka­mi. Wy­da­wa­ły się jej gra­na­to­we, ale było w nich coś ta­kie­go, co zmu­sza­ło usta do wy­gi­ęcia się w uśmie­chu. Po­gła­dzi­ła ją po po­licz­ku.

– Może to Miet­ko­wa cór­ka? – po­wie­dzia­ła. – Trze­ba by było go przy­mu­sić, by praw­dę po­wie­dział. Dzie­wu­cha od bed­na­rza za nim ły­pa­ła okiem – przy­po­mnia­ła so­bie. – W ko­ście­le wci­ąż się w nie­go wpa­try­wa­ła i czer­wie­ni­ła się ni­czym pi­wo­nia.

– Tak jak cór­ka pie­ka­rza – ode­zwa­ła się Cze­sia. – I Ku­der­tów­na też ci­ągle do pie­kar­ni bie­ga­ła.

– Ku­der­tów­na? – zdzi­wi­ła się Ro­za­lia. – Ileż ta dzie­wu­cha ma lat?

– Szes­na­ście.

– No to jak się oj­ciec do­wie, to jej skó­rę wy­gar­bu­je – za­śmia­ła się bab­ka, a wszyst­kich dreszcz prze­sze­dł, bo głos jej był skrze­czący, jak­by ja­kie zło się w nim cza­iło.

– O czym wy mó­wi­cie? – spy­ta­ła Cze­sia, któ­ra na­gle po­ja­wi­ła się w kuch­ni.

Jan pod­nió­sł rów­nież gło­wę.

– Jo... – mruk­nął ci­cho. – O czym ga­da­ta?

– Coś sły­sza­ła? – ode­zwał się Waw­rzy­niec i zmarsz­czył brwi. Po­dra­pał się po bro­dzie, by ukryć zmie­sza­nie.

– Coś o dia­ble... i dziec­ku... – za­wa­ha­ła się i od­ru­cho­wo zro­bi­ła znak krzy­ża. Za­raz za­czer­wie­ni­ła się na po­licz­kach. Nie chcia­ła wy­jść na stra­chli­wą. A żart – po­mi­mo że bab­ce się udał przed­ni, bo Ku­dert za most­kiem przez Wel miał gar­bar­nię – jed­nak poza nią ni­ko­go nie roz­ba­wił.

Waw­rzy­niec za­raz cie­plej po­my­ślał o synu, bo taka sy­no­wa to by było coś, oj­ciec z pew­no­ścią po­sa­gu by nie po­skąpił, a że Niem­cem był – nie szko­dzi, prze­cież Lidz­bark był Lau­ten­bur­giem i od pierw­sze­go roz­bio­ru na­le­żał do Prus. Do­pie­ro po­sta­no­wie­niem trak­ta­tu wer­sal­skie­go w ty­si­ąc dzie­wi­ęćset dzie­wi­ęt­na­stym roku po­now­nie zo­stał włączo­ny do Pol­ski, więc nic dziw­ne­go, że obok sie­bie miesz­ka­li Po­la­cy i Niem­cy, a i Ży­dów też nie bra­ko­wa­ło. Ci ostat­ni sto lat temu stwo­rzy­li swo­ją pod­miej­ską ko­lo­nię zwa­ną Pól­kiem i choć obec­nie sta­no­wi­li nie­wiel­ki pro­cent miesz­ka­ńców Lidz­bar­ka, to jed­nak wci­ąż byli za­uwa­żal­ni. Kra­wiec wąt­pił jed­nak, by szes­na­sto­let­niej ko­zie uda­ło się ci­ążę i po­ród ukryć przed ro­dzi­ca­mi. Wąt­pił też, żeby Ku­dert ka­zał ko­muś dzie­cia­ka pod­rzu­cić, a jego prze­cież by roz­po­znał, na­wet gdy­by odział się w jesz­cze grub­szy ko­żuch.

– Nie pod­słu­chuj, tyl­ko leć za­kład otwie­rać, bo Ka­śki jesz­cze nie ma – od­pa­rł Waw­rzy­niec. Po­tem od­cze­kał, aż dziew­czy­na wyj­dzie z kuch­ni, i znów spoj­rzał na Ro­za­lię. – Kry­zys jest, lu­dzie pra­cy nie mają, więc ka­żdy mógł dzie­cia­ka do nas pod­rzu­cić. Nie ma o czym ga­dać.

Ko­bie­ta wzru­szy­ła ra­mio­na­mi, ale przy­su­nęła pod­rzut­ka do Waw­rzy­ńca. Od­sło­ni­ła ko­szul­kę z ra­mie­nia ma­łej i po­ka­za­ła mężo­wi.

– Wi­dzisz to zna­mię? Wy­gląda jak Miet­ko­we. U nie­go, kie­dy był nie­mow­lęciem, tak samo wy­gląda­ło, w kszta­łcie buta. Tu cho­lew­kę wi­dać. – Po­ka­za­ła pal­cem, by do­brze się przyj­rzał.

Waw­rzy­niec po­ki­wał gło­wą. Ich syn fak­tycz­nie miał zna­mię w tym miej­scu i na­wet po­dob­ne kszta­łtem. Ta­kie samo miał Wa­len­ty, ale tego gło­śno nie po­wie­dział. Mruk­nął coś nie­wy­ra­źnie pod no­sem, a po­tem wgry­zł się w paj­dę chle­ba. Po­czuł jed­nak, jak­by po jego ple­cach szły mrów­ki. Za to ser­ce Ro­za­lii wy­ry­wa­ło się do tej ma­łej dziew­czyn­ki, choć nie do ko­ńca ro­zu­mia­ła swo­je­go wy­bu­chu tkli­wo­ści. Być może wy­pe­łni­ła ona na­tych­miast dziu­rę po­wsta­łą po śmier­ci Na­st­ki, za­nim ta zdąży­ła się po­wi­ęk­szyć tak moc­no, by po­trze­ba było lat na jej za­sy­pa­nie.

– Idę do pra­cow­ni – po­wie­dział Wi­la­mow­ski. – Roz­wa­dow­ski po sur­dut przyj­dzie, a pani Ko­ła­kow­ska po suk­nię. Trza też far­tusz­ki dla słu­żących z ho­te­lu sko­ńczyć. Cze­śkę po­go­nię do Ku­śmier­skie­go z pal­tem, bo sko­ńczo­ne.

Cze­sia na­rzu­ci­ła na sie­bie gru­bą we­łnia­ną chu­s­tę. Owi­nęła się nią szczel­nie, bo na dwo­rze pa­no­wał po­twor­ny ziąb. Szła w kie­run­ku Gór­ki. W dło­niach ści­ska­ła owi­ni­ęte w pa­pier pal­to. Na­gle usły­sza­ła za sobą wo­ła­nie. Od­wró­ci­ła się, bo ktoś naj­wy­ra­źniej krzy­czał wła­śnie za nią. Za­ga­pi­ła się i wdep­nęła w bło­to. O mało co się na nim nie po­śli­zgnęła, a no­wiu­te­ńkie ubra­nie pana Ku­śmier­skie­go nie zna­la­zło się na zie­mi. Ktoś zła­pał ją moc­no za ra­mię i po­mó­gł od­zy­skać rów­no­wa­gę, do­pie­ro wte­dy spo­strze­gła Pa­wła Kacz­mar­ka, przy­ja­cie­la bra­ta. Uśmie­chał się do niej z tru­dem, bo w ustach trzy­mał wła­śnie pa­pie­ro­sa, a ręce miał za­jęte ra­to­wa­niem jej i pal­ta.

– O mało przez cie­bie się nie prze­wró­ci­łam!

– Ra­to­wa­łem cię prze­cież.

– Ale naj­pierw stra­chu na­ro­bi­łeś.

– Do­kąd idziesz? – spy­tał, ga­sząc pa­pie­ro­sa bu­tem. – Od­pro­wa­dzę cię, żeby znów coś przy­kre­go się nie zda­rzy­ło.

– Nie trze­ba – od­pa­rła znie­cier­pli­wio­na. Stuk­nęła moc­niej pan­to­fla­mi o bruk, by po­zbyć się bru­du i nie pa­trząc na chło­pa­ka, ru­szy­ła przed sie­bie. Ten jed­nak za­czął iść za nią. Spo­glądał na Cze­się i uśmie­chał się, jak­by cho­dzi­ło mu coś głu­pie­go po gło­wie.

– A ty co taki?

– Cie­szę się, że cię spo­tka­łem.

Dziew­czy­na spoj­rza­ła w bok. Męczył ją ten chło­pak, bo ci­ągle umi­zgi­wał się do niej, a kom­plet­nie nie był w jej gu­ście. Czap­kę miał za­ło­żo­ną na ba­kier i śmiał się cały czas, jak­by coś we­so­łe­go się wo­kół dzia­ło. Twarz jego wy­da­wa­ła się przy­jem­na, choć miał na niej wy­ma­lo­wa­ną bez­czel­no­ść. Z pew­no­ścią mo­gła­by też uznać go za przy­stoj­ne­go, ale na pra­wym po­licz­ku chło­pak miał mysz­kę. Zna­mię ci­ągnęło się pra­wie od ucha do nosa i bu­dzi­ło w niej od­ra­zę, choć częścio­wo po­mie­sza­ną ze wspó­łczu­ciem, bo nie­raz sły­sza­ła, jak mu dziew­czy­ny do­ku­cza­ły. Wy­obra­ża­ła so­bie, jak mógł się czuć, ale i tak u swo­je­go boku go nie wi­dzia­ła, ba­ła­by się, że ją rów­nież za­czną wy­ty­kać pal­ca­mi jako dziew­czy­nę „Szczu­ra”. Tłu­ma­czy­ła mu już nie raz, że da­rem­nie się do niej wdzi­ęczy, ale on wte­dy śmiał się i po­wta­rzał, że i tak będzie pró­bo­wał.

Zer­k­nęła znów w jego stro­nę. Miał pie­gi na no­sie, a spod dasz­ka czap­ki wy­sta­wa­ły ja­sne ko­smy­ki. Ka­po­ta na Paw­le wi­sia­ła, jak na stra­chu na wró­ble, choć wy­da­wa­ła się mieć za krót­kie ręka­wy. Kacz­ma­rek był dużo wy­ższy od Cze­si, więc mu­sia­ła lek­ko za­drzeć gło­wę, by mu się przyj­rzeć. Uśmiech­nął się, gdy ich spoj­rze­nia się spo­tka­ły, a ją ob­lał ru­mie­niec, choć nie chcia­ła w ża­den spo­sób da­wać mu za­chęty do za­lo­tów. Syn szew­ca nie znaj­do­wał się w kręgu jej za­in­te­re­so­wa­nia. Po­do­bał się jej za to pe­wien mło­dy stra­żak, któ­ry dla od­mia­ny Cze­si nie za­uwa­żał.

– Może do ka­wiar­ni dasz się za­pro­sić? – spy­tał. – Na ciast­ko?

– Nie – od­po­wie­dzia­ła krót­ko.

Wte­dy na­gle zła­pał ją za rękę i okręcił wko­ło, o mało nie upu­ści­ła pal­ta.

– Oj, Cze­śka, jaka z cie­bie upar­ta dziew­czy­na – za­śmiał się. Jego głos za­brzmiał przy­jem­nie. Spodo­ba­ło się jej to, co zro­bił, ale za­raz mach­nęła na nie­go ręką, by się uspo­ko­ił. – I tak moja będziesz – do­dał pew­nym gło­sem.

– Głu­po­ty ci w gło­wie – żach­nęła się. Po­tem po­ka­za­ła na dom po pra­wej stro­nie. Do­szli wła­śnie do Ku­śmier­skich. – Za­wra­ca­nie gło­wy z tobą.

– Wiem, że mnie lu­bisz – dro­czył się da­lej. – A ja cier­pli­wy je­stem. To jak? Pój­dziesz na to ciast­ko?

Cze­sia lu­bi­ła Pa­wła, choć zu­pe­łnie ina­czej, ni­żby tego chciał. Nie był zbyt pi­ęk­ny, ale ta bez­czel­no­ść w jego spoj­rze­niu i uśmie­chu mia­ła swój urok. Wo­la­ła­by jed­nak umó­wić się ze swo­im wy­ma­rzo­nym stra­ża­kiem, do któ­re­go wzdy­cha­ła bez wza­jem­no­ści od kil­ku mie­si­ęcy.

– Lu­bie­nie nie ma nic do rze­czy – od­pa­rła chłod­no. – Mu­szę od­dać pal­to.

– Po­cze­kam tu.

– Nie cze­kaj – po­wie­dzia­ła twar­do. – Do ka­wiar­ni też nie pój­dę.

Zro­bił krok na­przód, zdjął czap­kę, ale nie spu­ścił dziew­czy­ny z oka. Z tru­dem wy­trzy­ma­ła to spoj­rze­nie, bo ja­koś tak dziw­nie się jej zro­bi­ło, w żo­łąd­ku ści­snęło, a po­licz­ki za­pie­kły. Z tru­dem po­wtó­rzy­ła, by nie cze­kał. Pa­weł znów się uśmiech­nął i wsu­nął kasz­kiet na gło­wę.

– Jak chcesz, ale kie­dyś i tak będziesz moja! – rzu­cił i cmok­nął ją w po­li­czek.

Na­wet nie zdąży­ła za­re­ago­wać, a chło­pak już bie­gł w kie­run­ku cen­trum mia­sta. Po­ta­rła pal­cem miej­sce, któ­re­go do­tknął war­ga­mi. Wzdry­gnęła się też na myśl, że mógł ją do­tknąć swo­im obrzy­dli­wym zna­mie­niem.

– Głu­pek! – po­wie­dzia­ła za nim, pa­trząc na jego dłu­gą chu­dą syl­wet­kę co­raz bar­dziej się od niej od­da­la­jącą. Do­pie­ro gdy skręcił w bok i znik­nął jej z pola wi­dze­nia, po­szła od­dać pal­to. – Głu­pek – po­wtó­rzy­ła jesz­cze przed drzwia­mi domu Ku­śmier­skie­go.

Mie­tek drgnął, kie­dy po­czuł na gło­wie ci­ężką rękę mi­strza pie­kar­skie­go.

– A śpi­ąca kró­lew­na na co cze­ka?! – krzyk­nął star­szy mężczy­zna. – Pie­ka­rza z cie­bie nie zro­bię – do­dał za­raz.

A chło­pak chwy­cił drew­nia­ną ło­pa­tę i za­raz za­czął wyj­mo­wać duże ru­mia­ne boch­ny, któ­re na­tych­miast tra­fia­ły na stół, by lek­ko prze­sty­gły, a po­tem Sta­szek wrzu­cał je do ko­sza i za­bie­rał do pie­kar­ni, gdzie już pew­nie chleb z noc­nej zmia­ny się ko­ńczył.

Mie­tek w mil­cze­niu wy­ko­ny­wał pra­cę, ale roz­glądał się po pie­kar­ni, czy gdzieś nie plącze się tu Ba­śka, cór­ka pie­ka­rza, któ­rej daw­no nie wi­dział. Pew­nie by da­lej nie przej­mo­wał się bra­kiem dzie­wu­chy, ale od pa­mi­ęt­nej nocy z pod­rzut­kiem do­kład­nie prze­ana­li­zo­wał po­ten­cjal­ne mat­ki bękar­ta. Na li­ście miał pięć imion, a jesz­cze gło­wił się, czy któ­rej dziew­ki nie prze­oczył. Dzie­wi­ęć mie­si­ęcy to dłu­go, mógł w tym cza­sie wie­lu głu­pot na­ro­bić. A o że­niacz­ce jesz­cze ani my­ślał. Cze­kał tyl­ko, kie­dy sko­ńczy dwa­dzie­ścia je­den lat i do­sta­nie po­wo­ła­nie do woj­ska, bo ci­ągnęło go do ar­mii i wo­jo­wa­nia, choć od star­szych sły­szał nie­raz, jak po­twor­na była ostat­nia woj­na. By­wa­ło, że oj­ciec bu­dził się z krzy­kiem, bo śni­ło mu się, że wci­ąż sie­dzi w oko­pach.

Jemu jed­nak ma­rzy­ły się przy­go­dy, ma­new­ry i strze­la­nie do wro­ga, nie znie­chęci­ły go na­wet dzie­ci­ęce wspo­mnie­nia z cza­sów woj­ny z bol­sze­wi­ka­mi, a prze­cież pa­mi­ętał, jak w sierp­niu dwu­dzie­ste­go roku do pra­cow­ni ojca wpa­dli czer­wo­no­ar­mi­ści i za­żąda­li od jego mat­ki przy­szy­wa­nia kie­sze­ni do bluz, by mieć gdzie no­sić skra­dzio­ne przed­mio­ty. Sąsie­dzi zdo­ła­li wcze­śniej uciec do lasu, ale bol­sze­wi­cy i tak ogra­bi­li ich dom. Pa­mi­ętał też bar­dzo wy­ra­źnie, jak wcze­śniej, w lu­tym tego sa­me­go roku, stał w tłu­mie ga­piów wi­ta­jących na ryn­ku ge­ne­ra­ła Hal­le­ra. Cała szko­ła bra­ła udział w uro­czy­sto­ściach, na­wet nie­któ­re dzie­ci z jego kla­sy re­cy­to­wa­ły wier­sze. Dzi­wił się im, bo sam nie by­łby w sta­nie wy­du­kać sło­wa, ta­kie wra­że­nie zro­bi­li na nim żo­łnie­rze. Miesz­ka­ńcy wi­ta­li ich jak bo­ha­te­rów. Emo­cji było wte­dy co nie­mia­ra, choć Mie­tek nie bar­dzo jesz­cze ro­zu­miał, ja­kie zna­cze­nie mia­ło wkro­cze­nie woj­ska pol­skie­go do mia­sta. Za­pa­mi­ętał jed­nak wi­wa­tu­jący tłum, ko­bie­ty rzu­ca­jące kwia­ty do żo­łnie­rzy. Po­tem prze­jazd sa­me­go Pi­łsud­skie­go przez Lidz­bark! Wi­dział go na wła­sne oczy, sie­dzące­go w sa­mo­cho­dzie! Za­ma­rzył wte­dy, że kie­dyś też wło­ży mun­dur.

– Sta­siek – szep­nął do kil­ku­na­sto­let­nie­go wy­rost­ka. – Nie wi­dział ty gdzie Ba­śki dzi­siaj?

Chło­pak wzru­szył ra­mio­na­mi, choć też za Ba­śką strze­lał ocza­mi. Ona tyl­ko go nie wi­dzia­ła, bo wpa­try­wa­ła śle­pia w Miet­ka. Przy­stoj­ny był, wy­so­ki, wąs mu się pod no­sem ciem­ny rzu­cił, po­do­bał się dziew­czy­nom. Nie to, co on, ni­ski, lek­ko za­okrąglo­ny i z ru­mia­ną twa­rzą, za ta­ki­mi pan­ny nie ga­nia­ły. Zro­bił więc nadąsa­ną minę.

– Nie wi­dział – rzu­cił i chwy­cił kosz z chle­bem. Po chwi­li znik­nął za drzwia­mi. Mie­tek więc zbli­żył się do dru­gie­go chło­pa­ka, któ­ry czer­wo­ny na gębie od wy­si­łku, jaki wkła­dał w ugnia­ta­nie cia­sta, śpie­wał coś pod no­sem.

– Wi­dzia­łeś gdzieś Ba­śkę? – po­wtó­rzył py­ta­nie. A mężczy­zna rzu­cił na nie­go okiem i się za­śmiał.

– Nie dla psa kie­łba­sa. Maj­ster ci nogi z ty­łka po­wy­ry­wa, jak się do­wie, że za nią la­tasz. Zresz­tą od ja­kie­goś cza­su wci­ąż na cie­bie zło­rze­czy, że z ro­bo­ty wy­gna. Czym tyś mu pod­pa­dł?

Mie­tek wzru­szył ra­mio­na­mi, ale fak­tycz­nie do­ta­rło do nie­go, że od pew­ne­go mo­men­tu na­sta­wie­nie pie­ka­rza do jego oso­by moc­no się zmie­ni­ło.

– Nie wi­dzia­łeś jej? Daw­no nie krząta­ła się po pie­kar­ni – do­dał, nie zwra­ca­jąc uwa­gi na ostat­nią część zda­nia.

– Ano nie – po­wie­dział. – Po­dob­no cho­ra była i do krew­nych ją ro­dzi­ce wy­wie­źli, by wy­do­brza­ła, ale kie­dy i gdzie, to nie mój in­te­res. A ty też ra­czej swo­je­go nosa pil­nuj, nie Ba­śki, bo nie wy­glądasz na ta­kie­go, co by o że­niacz­ce ma­rzył.

Te­raz Mie­tek się za­śmiał i nie za­da­wał wi­ęcej py­tań. Znów za­brał się do ro­bo­ty, bo cia­sto ro­snące w dzie­ży trze­ba było wy­ro­bić, by w nocy mo­żna było z nie­go wy­piec chleb.

Ko­bie­ta zsu­nęła zie­lo­ną ręka­wicz­kę i ści­snęła ją w dło­ni. Przy­gląda­ła się Waw­rzy­ńco­wi, któ­ry zdej­mo­wał z pó­łki belę z bia­łym mu­śli­nem. Mężczy­zna do­pie­ro po chwi­li zre­flek­to­wał się, że w pra­cow­ni jest klient­ka. Na­tych­miast odło­żył tka­ni­nę i ski­nął gło­wą do ele­gant­ki. Mia­ła na so­bie zie­lo­ny fil­co­wy ka­pe­lusz w kszta­łcie woj­sko­we­go he­łmu ozdo­bio­ny z jed­nej stro­ny or­na­men­tem ro­ślin­nym. Spod na­kry­cia wy­sta­wa­ły he­ba­no­we loki za­cho­dzące na po­licz­ki. Ro­zej­rza­ła się cie­ka­wie i do­pie­ro wte­dy zsu­nęła dru­gą ręka­wicz­kę.

– Czym mogę słu­żyć sza­now­nej pani? – spy­tał uni­żo­nym to­nem, by za­chęcić klient­kę do zło­że­nia za­mó­wie­nia. In­te­res ostat­nio nie za­wsze sze­dł do­brze, bo od cza­su do cza­su w mie­ście po­ja­wia­li się wędrow­ni kraw­cy z ma­szy­na­mi do szy­cia i świad­czy­li usłu­gi za nie­wiel­kie ceny, a po­nad­to za­kła­dów zro­bi­ło się ca­łkiem spo­ro. Przy­by­wa­ło też skle­pów z kon­fek­cją, więc wy­star­czy­ło pó­jść i ku­pić od­po­wied­ni roz­miar.

– Chcia­ła­bym suk­nię – po­wie­dzia­ła, roz­ci­ąga­jąc moc­no sa­mo­gło­ski, jak­by mu­sia­ła mieć pew­no­ść, że jej ży­cze­nie zo­sta­nie spe­łnio­ne. – Taką, ja­kie no­szą te­raz w War­sza­wie i w Pa­ry­żu. – Wy­jęła z nie­wiel­kiej czar­nej to­reb­ki skra­wek ga­ze­ty. Po­da­ła go Waw­rzy­ńco­wi.

Ten si­ęgnął po oku­la­ry, roz­ło­żył wy­ci­nek na sto­le kroj­czym i wy­gła­dził go ręką. Cze­sia zbli­ży­ła się do ojca i przyj­rza­ła się suk­ni. Nie wy­da­ła się jej skom­pli­ko­wa­na. Już kie­dyś taką szy­ła. We wspó­łcze­snej mo­dzie obo­wi­ązy­wa­ły pro­ste kro­je, wy­star­czy­ło nie­mal zszyć ze sobą dwa pro­sto­kąty i suk­nia go­to­wa. Lu­źne fa­so­ny, brak gor­se­tów to było zde­cy­do­wa­nie uła­twie­nie pra­cy. Za to wi­ęcej cza­su na­le­ża­ło po­świ­ęcić wy­ko­ńcze­niu kre­acji, bo ta u dołu mia­ła trzy pa­ski de­li­kat­ne­go fu­ter­ka, a po­mi­ędzy nimi ci­ągnęły się sznu­ry ce­ki­nów.

– Cór­ka jest bie­gła w ta­kich spra­wach – po­chwa­lił Cze­się.

Dziew­czy­na jako je­dy­na z Wi­la­mow­skich odzie­dzi­czy­ła po ojcu za­mi­ło­wa­nie do szy­cia. Spra­wia­ło jej to nie­zwy­kłą przy­jem­no­ść, a spod jej pal­ców wy­cho­dzi­ły suk­nie, któ­rych i w sto­li­cy by się nie po­wsty­dzo­no. Po­cząt­ko­wo szy­ły ra­zem z Ro­za­lią, po­ma­ga­jąc Waw­rzy­ńco­wi. Kie­dy Cze­sia sko­ńczy­ła szó­stą kla­sę, od razu za­częła się przy­uczać u ro­dzi­ców. Ci­ągnęło ją do ko­lo­ro­wych tka­nin, nici, gu­zi­ków i ce­ki­nów. Oj­ciec my­ślał, że smar­ku­li za­raz się znu­dzi i będzie jak z Miet­kiem, któ­ry oświad­czył, że chce iść wła­sną dro­gą, a nie oczy mar­no­wać przy szy­ciu. Po­tem Waw­rzy­niec śmiał się pod no­sem, że gów­niarz za­mie­nił sie­kier­kę na ki­jek, bo u pie­ka­rza lek­ko nie miał, ale po­sta­no­wił dać sy­no­wi czas, by spra­wę prze­my­ślał. Do tej pory jed­nak Mie­tek kra­wiec­two omi­jał sze­ro­kim łu­kiem, więc na­dzie­ja była póki co w Cze­si.

Dziew­czy­na naj­pierw za­mia­ta­ła ścin­ki z podło­gi i pod­grze­wa­ła że­laz­ko, po­tem fa­stry­go­wa­ła i przy­szy­wa­ła gu­zi­ki. Cza­sa­mi też po­sy­ła­no ją z go­to­wy­mi ubra­nia­mi do klien­tów, ale szyb­ko oka­za­ła się na tyle bie­gła w sztu­ce, że mo­żna było jej po­wie­rzyć wy­ko­na­nie pra­wie ka­żde­go ele­men­tu dam­skiej odzie­ży. Wte­dy też w pra­cow­ni za­trud­nio­no dziew­czy­nę do po­mo­cy, któ­ra obec­nie prze­by­wa­ła u ro­dzi­ców na wsi, bo po­dob­no jej mat­ka za­nie­mo­gła i od mie­si­ąca wszyst­ko było na gło­wie na­sto­lat­ki. Wi­la­mow­ski sku­piał się na męskiej gar­de­ro­bie, w czym spe­cja­li­zo­wał się od po­cząt­ku swo­jej kra­wiec­kiej ka­rie­ry. Co­raz częściej my­ślał jed­nak o uczniu, któ­re­go chęt­nie by za­trud­nił. Na­wet za­mie­rzał dać ogło­sze­nie w lo­kal­nej ga­ze­cie, ale ci­ągle nie miał cza­su.

– My­śli pa­nien­ka, że po­do­ła? – spy­ta­ła nie­pew­nie ko­bie­ta, a Cze­sia po­de­szła do sto­łu, na któ­rym sta­ła ma­szy­na do szy­cia. Zdjęła z nie­go błysz­czący ma­te­riał i roz­ło­ży­ła go przed klient­ką. Uśmiech­nęła się, kie­dy za­uwa­ży­ła, jak nie­zna­jo­mej roz­bły­sły oczy.

– Tę szy­ję dla pani ap­te­ka­rzo­wej – wy­ja­śni­ła.

– Pi­ęk­na. – Klient­ka zbli­ży­ła się i wzi­ęła do ręki tka­ni­nę. Była de­li­kat­na i mi­ęk­ka, a kie­dy ko­bie­ta ją unio­sła, mia­ła wra­że­nie, że jest lek­ka jak piór­ko. Obej­rza­ła też szwy, ale te były bez za­rzu­tu, rów­niu­sie­ńkie, jak­by mrów­ki po­usta­wia­ły się w rzędzie i żad­na poza wy­zna­czo­ną li­nię nie prze­szła.

– Cze­sia zdej­mie mia­rę. Za­pra­sza­my da­lej – po­wie­dział Waw­rzy­niec i sta­nął za ko­bie­tą, by ode­brać od niej płaszcz, na któ­re­go ko­łnie­rzu znaj­do­wa­ła się ruda skó­ra lisa. Po­czuł przy­jem­ny za­pach, jak­by nie­zna­jo­ma otu­lo­na była sło­dy­czą. Kie­dy wska­zy­wał jej miej­sce, spoj­rzał na drob­ną twarz. Ema­no­wa­ła czy­mś, cze­go nie umiał na­zwać. Za­uwa­żył, że lek­ko za­ru­mie­ni­ły się jej po­licz­ki, szyb­ko więc opu­ścił wzrok i po­zwo­lił cór­ce za­jąć się klient­ką. Za­sta­na­wiał się, dla­cze­go ni­g­dy wcze­śniej jej nie spo­tkał.

Na po­dwó­rzu po­śród pie­rzyn ci­ężko zwi­sa­jących na sznu­rach sie­dzia­ła Ma­rian­na opa­tu­lo­na w gru­bą we­łnia­ną chu­s­tę. Przy­gląda­ła się ko­tom i mężo­wi, któ­ry – pod­pie­ra­jąc się la­ską – wy­ko­ny­wał swój co­dzien­ny spa­cer wo­kół po­dwó­rza. Mężczy­zna sta­wiał małe krocz­ki. Jego zgar­bio­na syl­wet­ka prze­su­wa­ła się po­wo­li z jed­ne­go ko­ńca w dru­gi.

– Pani Wi­la­mow­ska! – Usły­sza­ła na­gle głos od stro­ny bra­my. – Pani Wi­la­mow­ska!

Ko­bie­ta się obej­rza­ła. W jej kie­run­ku szła dziew­czy­na pra­cu­jąca w skle­pie że­la­znym. Roz­po­zna­ła ją od razu po brzyd­kiej bli­źnie na bro­dzie. Opa­tu­lo­na była w szal i sta­ry lek­ko przy­cia­sny płaszcz.

– Co się tak drze? – spy­ta­ła star­sza pani i po­pra­wi­ła swo­ją po­zy­cję na ław­ce, bo ziąb ją prze­sze­dł przez ple­cy.

– Po­trze­bu­ję po­mo­cy – po­wie­dzia­ła młód­ka i za­raz przy­sia­dła obok Ma­rian­ny. – Ko­bie­ty ga­da­ją, że pani po­tra­fi zna­le­źć spo­sób na ka­żdą do­le­gli­wo­ść.

– A jo, po­tra­fię, co mam nie po­tra­fić. Jako mło­da dziew­czy­na by­łam pan­ną ap­tecz­ko­wą – do­da­ła z dumą, choć nie wy­ja­śni­ła, że tyl­ko po­mo­cą była w „ap­tecz­ce” w ma­jąt­ku w Dłu­to­wie, za­nim po­zna­ła Jana, i że jej cała wie­dza na te­mat me­dy­cy­ny opie­ra się na tym, co daw­niej od pani Ma­rii Wrot­now­skiej albo od swo­jej mat­ki i bab­ki usły­sza­ła. – Tyl­ko skąd te baby to wie­dzą, jak ja za­le­d­wie trze­ci mie­si­ąc u syna sie­dzę.

– Nie wiem, ale ga­da­ją, a mnie o to wła­śnie się roz­cho­dzi – ucie­szy­ła się dziew­czy­na. – Bo ja mam wsty­dli­wą spra­wę – za­częła.

– Do dok­to­ra idź – prze­rwa­ła jej Ma­rian­na, bo co jak co, ale wie­dzia­ła, że le­ka­rzom w dro­gę wcho­dzić nie wol­no i naj­sam­pierw człek po­wi­nien zba­dać się u me­dy­ka, a do­pie­ro jak ten nie po­mo­że, ona spró­bo­wać po­win­na ule­czyć cho­ro­bę.

– By­łam – od­pa­rła. – Ale... ale – za­jąk­nęła się. – To wsty­dli­wa spra­wa, bo u mnie jak co mie­si­ąc krew jest, ale już dru­gi ty­dzień idzie. – Wy­jęła zza pa­zu­chy za­wi­ni­ąt­ko i po­ło­ży­ła je na ko­la­nach star­szej ko­bie­ty.

Ma­rian­na spoj­rza­ła na nią ba­daw­czym wzro­kiem, a po­tem od­wi­nęła ose­łkę ma­sła i po­wącha­ła.

– A brze­mien­na ty nie była? – spy­ta­ła ci­cho, jed­nak dziew­czy­na zro­bi­ła tak prze­ra­żo­ną minę, że Wi­la­mow­ska nie po­wtó­rzy­ła py­ta­nia, tyl­ko po­pro­si­ła, by dziew­czę do­kład­nie opo­wie­dzia­ło, kie­dy krwa­wie­nie się za­częło i jak wy­gląda. A do­pie­ro wy­słu­chaw­szy jej opo­wie­ści do ko­ńca, si­ęgnęła do kie­sze­ni po świ­ęty me­da­lik i ści­snęła go moc­no w dło­ni. Dru­gą rękę po­ło­ży­ła na brzu­chu dziew­czy­ny i za­częła szep­tać mo­dli­twę do świ­ętej Zo­fii, a po­tem do Mat­ki Bo­skiej. Młód­ka ani drgnęła, choć wy­da­wa­ło się jej, że go­rąc strasz­ny idzie od pal­ców Ma­rian­ny. Na­gle jed­nak pod­sko­czy­ła, bo za ple­ca­mi usły­sza­ła wo­ła­nie sy­no­wej Wi­la­mow­skiej.

– Mamo! A co mama tu wy­ra­bia? – spy­ta­ła przez otwar­te okno Ro­za­lia. Dziw­ne się jej wy­da­wa­ło, że te­ścio­wa z obcą dzie­wu­chą roz­ma­wia. Za­raz po­my­śla­ła o pod­rzut­ku i ba­daw­czo przyj­rza­ła się młód­ce. – A ty skąd tu? – zwró­ci­ła się do niej.

– Po­mo­cy od pani Wi­la­mow­skiej po­trze­bo­wa­łam – za­jąk­nęła się. – Ale już nie prze­szka­dzam, idę so­bie.

– Ja­kiej po­mo­cy? A od kogo ty je­steś?

– Ma­ry­sia Kle­pacz­ków­na – przed­sta­wi­ła się, wsta­jąc z ław­ki i lek­ko dy­ga­jąc, jak­by z jaką wiel­ką pa­nią roz­ma­wia­ła. Prze­stra­szy­ła się, bo Ro­za­lia gro­źnie na nią ły­pa­ła okiem. – W skle­pie pana From­ma słu­żę – do­da­ła, a młod­sza Wi­la­mow­ska o mało co nie splu­nęła przez lewe ra­mię, bo u Ży­dów za­ku­pów sta­ra­ła się nie ro­bić, chy­ba że mus był, to wcho­dzi­ła, ku­po­wa­ła i jak naj­szyb­ciej skład opusz­cza­ła. W ga­ze­cie pra­wie co dzień czy­ta­ła, żeby u swo­ich spra­wun­ki ro­bić, bo to je­dy­ny spo­sób, by się ob­cych z mia­sta po­zbyć.

– I w ta­kie bzdu­ry wie­rzy? – znów spy­ta­ła. – Ka­ba­ła ci nie wy­star­cza?

Dziew­czy­na moc­niej owi­nęła się chu­s­tą. Ski­nęła gło­wą i pra­wie bie­giem opu­ści­ła po­dwó­rze. Ro­za­lia przez