Nić przeznaczenia ebook

Moim przod­kom, by nie znik­nęliz pa­mięci na­stęp­nych po­ko­leń.

Na­ta­lii Osiec­kiej z po­dzię­ko­wa­niem

Drzewo ge­ne­alo­giczne

1939–1941 rok

Gdzie cienko, tam się rwie

Wo­jenne koła wciąż się roz­pę­dzały. Niemcy umac­niali wła­dzę na zdo­by­tych te­re­nach. Wy­sie­dlali Po­la­ków, zaj­mo­wali naj­lep­sze domy w mie­ście, przej­mo­wali go­spo­dar­stwa. Ja­sno okre­ślone dy­rek­tywy za­kła­dały, że mię­dzy in­nymi Ma­zu­rów można było zo­sta­wić na miej­scu, po­nie­waż ist­niała szansa zniem­cze­nia. Miesz­kań­ców Lidz­barka ży­ją­cych tu przed ty­siąc dzie­więć­set dwu­dzie­stym ro­kiem trak­to­wano jak Pru­sa­ków. Jed­nak tych, któ­rzy świa­do­mie okre­ślali się Po­la­kami, na­le­żało wy­sie­dlić lub za­go­nić do cięż­kiej pracy.

Ja­dwiga Opala dzię­ko­wała Bogu, że po mężu na­zy­wała się z nie­miecka. We­ber pa­so­wało ide­al­nie do no­wych cza­sów. Jej mąż od uro­dze­nia miesz­kał w Lidz­barku, który po­now­nie stał się Lau­ten­bur­giem, więc ła­two było udo­wod­nić pru­skie po­cho­dze­nie. Za­raz po ślu­bie prze­szu­kała miesz­ka­nie swo­jego świeżo upie­czo­nego męża i te­raz wszyst­kie do­ku­menty, me­tryki, stare zdję­cia były w jej rę­kach. Nie miała żad­nych opo­rów, by pójść do ra­tu­sza i zło­żyć kartę mel­dun­kową wraz z od­ci­skami pal­ców, okre­ślić swoją nową przy­na­leż­ność na­ro­dową. Po­roz­ma­wiała też z kim trzeba, a na ko­niec od­wie­dziła Jo­se­pha, z któ­rym Wie­sław gry­wał w karty, a któ­rego syn na­le­żał do NSDAP i szybko wspi­nał się po szcze­blach ka­riery. I kiedy część pe­da­go­gów ucie­kła w głąb Pol­ski, część zo­stała ewa­ku­owana do Wło­dawy na Wo­ły­niu, Ja­dwiga twardo prze­ko­ny­wała Wie­sława, że po­winni zo­stać. Prze­strze­gła go też, by nie re­ago­wał na ogło­sze­nie oku­pan­tów, któ­rzy obie­cy­wali pracę i ka­zali się zgła­szać w szko­łach. Od Jo­se­pha do­wie­działa się, że na­uczy­ciele uznani są za krze­wi­cieli pol­skiego szo­wi­ni­zmu. Kiedy jed­nak w końcu Wie­sława aresz­to­wano i prze­wie­ziono do Brod­nicy, gdzie trzy­mano go ra­zem z in­nymi więź­niami w domu me­ce­nasa Grzy­wa­cza poza mia­stem, Ja­dwiga sta­nęła na gło­wie, by uwol­nić męża. Nie do­py­ty­wał, jak to zro­biła. Wo­lał nie wie­dzieć, tym bar­dziej że krótko po tym do­wie­dział się o śmierci kie­row­nika szkoły, któ­rego roz­strze­lano nie­da­leko Brod­nicy. Znał Ja­dwigę do­sko­nale, przez wszyst­kie lata mał­żeń­stwa na­uczył się, że gdzie dia­beł nie może, tam Ja­dwiga z pew­no­ścią so­bie po­ra­dzi. Nie zdzi­wiło go więc, że szybko za­ła­twiła mu pracę w warsz­ta­cie ślu­sar­skim. Nie ro­zu­miał, skąd w tej ską­d­inąd kru­chej oso­bie była tak ogromna siła i za­wzię­tość, jakby całe do­tych­cza­sowe ży­cie mu­siała o wszystko wal­czyć. A Opala, od­kąd wy­je­chała z ro­dzin­nego domu i za­częła żyć na wła­sny ra­chu­nek, wie­działa, że wy­grywa ten, kto staje po stro­nie moc­niej­szego, a tu ła­two się było zo­rien­to­wać w sy­tu­acji, że górą są Niemcy. Zo­stała więc Niemką. Wie­siek wście­kał się, prze­kli­nał i po­msto­wał, że jego ro­dzice prze­wra­cają się w gro­bach, a ona ze sto­ic­kim spo­ko­jem wy­cią­gała wtedy me­trykę jego dziadka, kła­dła ją na stole i po­ka­zy­wała pal­cem na na­zwi­sko. Jo­achim We­ber nie brzmiało po pol­sku, a na­zwi­sko ro­dowe jego matki – Lemke – rów­nież po­zo­sta­wiało wiele do ży­cze­nia. Tłu­ma­cze­nie jej, że na­zwi­sko nie może być kry­te­rium okre­śla­nia na­ro­do­wo­ści, na nic się zda­wało. Ja­dwiga wie­działa swoje.

– Chcesz żyć? – po­wta­rzała. – Na bu­dynku daw­nego Banku Lu­do­wego już wisi czarna flaga z tru­pią czaszką! Wyjdź do mia­sta i zo­bacz, co się dzieje!

– Ale...

– My­ślisz, że po­zwolą nam tu spo­koj­nie miesz­kać? – py­tała. – To­bie jako na­uczy­cie­lowi i mnie jako two­jej żo­nie? Do­sto­suj się, bo pa­trio­ty­zmem się nie naj­esz. Nie czas na to. A co bę­dzie, je­żeli zajdę w ciążę?

– Z pracą w szkole mogę się po­że­gnać – mruk­nął.

– Ale z ży­ciem jesz­cze nie. Z oj­co­stwem może rów­nież...

Wie­sław przy­glą­dał się wtedy żo­nie i ana­li­zo­wał, czy Bóg fak­tycz­nie da mu szansę na zo­sta­nie oj­cem. Czas Ja­dwigi po­woli się koń­czył, do­bie­gała czter­dziestki.

– Je­steś w ciąży? – py­tał z na­dzieją, bo po­tomka pra­gnął jak ni­czego in­nego na świe­cie, na­wet gdyby miał go wy­cho­wy­wać w nie­miec­kim mie­ście.

– Kto wie... – od­po­wia­dała za­gad­kowo, ale tego dnia, kiedy wresz­cie się ugiął i okre­ślił swoją przy­na­leż­ność na­ro­dową jako pru­ską, do­dała, że mie­siączka się jej opóź­nia drugi mie­siąc, jakby cze­kała na od­po­wiedni mo­ment, aby na­gro­dzić go za ustęp­stwa.

Ucie­szył się ni­czym dziecko. Zła­pał Ja­dwigę w ra­miona, ob­ró­cił kilka razy wo­kół wła­snej osi i przez mo­ment za­po­mniał o do­ku­men­tach, wi­zy­cie w ra­tu­szu i tym, że ro­dzice prze­wra­cają się w gro­bach. Wie­rzył, że kiedy wresz­cie na świat przyj­dzie jego dziecko, wszystko się ułoży. Może na­wet Ja­dwiga sta­nie się dla niego czul­sza. Za­raz też przy­szła mu do głowy myśl, żeby swoją ra­do­ścią po­dzie­lić się z kimś, komu bez­gra­nicz­nie ufał. Wy­biegł z domu i skie­ro­wał się na­tych­miast w stronę za­kładu kra­wiec­kiego Waw­rzyńca.

– Ciiii... – szep­nęła Ro­za­lia, kiedy z prze­ra­że­niem spoj­rzała na klamkę. Ktoś na­ci­skał na nią z dru­giej strony. Może wcze­śniej za­pu­kał, ale w ner­wo­wej at­mos­fe­rze trudno było wy­ło­wić do­dat­kowe dźwięki. Te­raz wszy­scy uci­chli i jak za­cza­ro­wani wpa­try­wali się w drzwi. Wi­la­mow­ska czer­wona na po­licz­kach, z roz­wi­chrzo­nym wło­sem trzy­mała pa­lec wska­zu­jący na war­gach. Klamka się pod­nio­sła, ktoś praw­do­po­dob­nie prze­stą­pił z nogi na nogę, bo za­szu­rały buty. Drogą prze­je­chał wóz, który za­głu­szył wszyst­kie od­głosy, jed­nak we­wnątrz miesz­ka­nia nikt się nie po­ru­szył.

– Po­szedł – szep­nęła Ka­sia, ale Ro­za­lia nie drgnęła. Wzro­kiem na­ka­zała wszyst­kim mil­cze­nie i do­piero gdy upew­niła się, że fak­tycz­nie nie może już być ni­kogo za drzwiami, naj­ci­szej, jak się dało, prze­krę­ciła klucz w zamku i wyj­rzała po­woli na ze­wnątrz.

W od­dali do­strze­gła dwóch męż­czyzn w kurt­kach z pod­nie­sio­nymi koł­nie­rzami. Na przed­ra­mio­nach mieli opa­ski. Ro­za­lia o mało co nie cof­nęła się w pa­nice i nie za­trza­snęła drzwi z hu­kiem, ale na szczę­ście ża­den z nich nie obej­rzał się za sie­bie. Przez drogę prze­bie­gła ko­bieta trzy­ma­jąca kil­ku­let­nie dziecko za rękę, za­raz prze­tur­lał się ko­lejny wóz za­przę­żony w jed­nego ko­nia.

– Ni­kogo nie ma – po­wie­działa ci­cho. – Idź­cie, szybko.

Ko­bieta na­tych­miast przy­kuc­nęła. Po­ło­żyła Frani dło­nie na po­licz­kach i po­ca­ło­wała ją w czoło.

– Uwa­żaj na sie­bie, słu­chaj Kasi i pa­mię­taj, że cię od­najdę, jak zrobi się bez­piecz­nie.

– Mamo... – jęk­nęła dziew­czynka. Wi­działa, jak przez twarz Ro­za­lii prze­bie­gają różne emo­cje, ale nie umiała ich od­czy­tać. Bała się. Nie chciała opusz­czać domu, ale kiedy Kaśka zła­pała ją za rękę, po­czuła spo­kój.

– A ty... – Wi­la­mow­ska wy­pro­sto­wała się i wpa­try­wała się te­raz w oczy dziew­czyny. – Opie­kuj się nią. – Z tru­dem prze­łknęła ślinę.

– Ten łań­cu­szek... z... me­da­li­kiem... – bąk­nęła Kaśka, bo nie wie­działa, co po­winna zro­bić ani po­wie­dzieć. Serce ło­mo­tało jej jak sza­lone. Miała wra­że­nie, że Wi­la­mow­ska wy­rzuca ją za burtę, a w ra­miona wpy­cha coś, co utra­ciła ja­kiś czas temu, jakby wy­szarp­nięte serce na­gle wra­cało na swoje miej­sce, tylko tak trudno było w to uwie­rzyć i uło­żyć tak, by pa­so­wało jak ulał.

– Po­roz­ma­wiamy o tym póź­niej – ucięła Ro­za­lia. Były bo­wiem na tym świe­cie ta­kie słowa, któ­rych z pew­no­ścią nie chciała usły­szeć. Otwo­rzyła jesz­cze raz drzwi. Ro­zej­rzała się po ulicy, a po­tem lekko wy­pchnęła z domu Fra­nię i Ka­się. Kiedy zna­la­zły się na ze­wnątrz, znów prze­krę­ciła za­mek, oparła się o de­skę i z tru­dem uspo­ko­iła od­dech. – Niech mi Bóg wy­ba­czy... – szep­nęła, kre­śląc na swoim ciele znak krzyża, a do­piero kilka mi­nut póź­niej rzu­ciła się bie­giem po scho­dach na górę. Spoj­rzała na ciało Hansa i wzdry­gnęła się z obrzy­dze­nia. – Mu­szę coś z nim zro­bić... – po­wie­działa spa­ni­ko­wana, choć oprócz niej nie było już ni­kogo w domu.

Cho­dziła po po­koju od ściany do ściany i dra­pała się po przed­ra­mio­nach. Nie mo­gła my­śleć, tak bar­dzo się bała. Serce wa­liło jej jak osza­lałe. Raz o mało nie po­śli­zgnęła się na pod­ło­dze uma­za­nej krwią. Dy­wan zdą­żył się za­bar­wić na czer­wono. Wie­działa, że ktoś za­cznie szu­kać tego czło­wieka, a ktoś inny znaj­dzie wresz­cie jego ciało albo ślady krwi. Pró­bo­wała prze­su­nąć Hansa w stronę ko­ry­ta­rza. Mo­głaby go stur­lać po scho­dach aż do piw­nicy. Nie było szans, by po­ra­dziła so­bie z wy­nie­sie­niem go na po­dwó­rze.

– Boże! – jęk­nęła, ale za­raz przy­szło jej coś do głowy. Do­pa­dła do pieca. Ża­rzyło się w nim jesz­cze, więc do­ło­żyła kilka grud wę­gla. Po­tem po­now­nie do­sko­czyła do ciała i za­częła ścią­gać z niego ubra­nie. W jed­nej z kie­szeni zna­la­zła do­ku­menty. W pierw­szym od­ru­chu chciała je spa­lić, ale się za­wa­hała. Wsu­nęła je do kie­szeni far­tu­cha i do­koń­czyła zdzie­rać z ciała odzież. Od­kła­dała ją na bok. Kiedy Hans był wresz­cie nagi, po­od­ci­nała gu­ziki z ubra­nia i szmaty wrzu­ciła do pieca. Część dymu wle­ciała do po­koju. Ro­za­lia o mało nie za­du­siła ognia. Po chwili jed­nak ob­ser­wo­wała, jak czarna kurtka męż­czy­zny po­woli za­czyna się pa­lić. Zer­k­nęła w stronę Hansa. Naj­chęt­niej po­rą­ba­łaby go na ka­wałki i wrzu­ciła ele­ment po ele­men­cie do pieca!

Od­su­nęła ko­modę sto­jącą przy drzwiach. Od­szu­kała szybko ru­chomą de­skę w pod­ło­dze. Pa­mię­tała, że jako mała dziew­czynka zro­biła u ciotki w domu ta­jemną skrytkę. Pod­nio­sła de­skę. Ku swo­jemu zdzi­wie­niu zna­la­zła pod nią duży mo­siężny klucz, który daw­niej był jej skar­bem. Ni­czego nie otwie­rał, ale był tak piękny, że po­sta­no­wiła go tu kie­dyś ukryć przed wzro­kiem do­ro­słych. Wy­obra­żała so­bie, że jest ze złota. Póź­niej za­po­mniała, że go tu scho­wała. Szybko wło­żyła pod niego do­ku­menty Hansa i za­sta­wiła miej­sce ko­modą. Po­tem po­now­nie przy­pa­dła do ciała. Miała tylko jedną moż­li­wość: zwłoki na­le­żało ukryć w piw­nicy. Wy­cią­gnęła więc Hansa z dy­wa­nem na próg. Za­uwa­żyła na pod­ło­dze krwawą ścieżkę. Znów zwró­ciła się do Boga i o mało nie ryk­nęła pła­czem, ale wtedy ktoś za­pu­kał do drzwi. Nie było to ło­mo­ta­nie, ra­czej grzeczne do­po­mi­na­nie się, by otwo­rzyła. Po­my­ślała od razu o Agnieszce, bo ktoś z dru­giej strony na­ci­snął na klamkę. Nie szar­pał. Znów na­ci­snął i za­pu­kał, te­raz może bar­dziej nie­cier­pli­wie, a na pewno nie było w tym agre­sji. Serce wa­liło jej jak osza­lałe. Ze­szła po scho­dach na pal­cach i przy­ło­żyła ucho do de­ski.

– Kto tam? – spy­tała drżą­cym gło­sem.

– Wie­siek... – usły­szała głos męż­czy­zny. Mo­men­tal­nie po­pły­nęły jej łzy. Nie miała od­wagi py­tać, czy jest sam. Po­trze­bo­wała te­raz po­mocy, a Wie­sław był chyba je­dyną osobą w mie­ście, któ­rej nie bała się za­ufać.

Po­woli prze­krę­ciła klucz w zamku. Gdy na­ci­skała klamkę, usły­szała, że z kimś roz­ma­wiał. Za­marła, ale drzwi zo­stały już uchy­lone. Ze stra­chu o mało nie za­trza­snęła ich z hu­kiem. Wie­siek po­ło­żył rękę na de­sce.

– Ro­za­lia... – po­wie­dział prze­ra­żony, wi­dząc jej za­krwa­wioną bluzkę.

Go­dzinę wcze­śniej, kiedy Agnesa szła w kie­runku domu, przy­ci­ska­jąc do piersi bo­che­nek chleba, ni stąd, ni zo­wąd drogę za­gro­dził jej nie­miecki żoł­nierz. Ukło­niła mu się i ze­szła na ulicę. Wciąż nie mo­gła się przy­zwy­czaić do no­wych za­rzą­dzeń w mie­ście. Nie pod­nio­sła głowy, by spoj­rzeć męż­czyź­nie w twarz, za­cho­wała się tak, jak ocze­ki­wano od Po­la­ków, mieli przy­po­mi­nać nie­wol­ni­ków oka­zu­ją­cych re­spekt przed rasą nad­lu­dzi. Wi­działa jego cięż­kie buty, przy­ku­rzone i lekko upa­prane bło­tem na cho­lewce.

– Do­kąd pa­nienka idzie? – spy­tał, a ona drgnęła i moc­niej za­ci­snęła palce na chle­bie. Po­znała jego głos. To ten okropny męż­czy­zna z twa­rzą po­krytą bli­znami. Wciąż na niego wpa­dała!

– Do domu – bąk­nęła, wpa­tru­jąc się w buty Niemca.

Na­gle po­czuła jego pa­lec na swo­jej bro­dzie. Uniósł jej głowę, a kiedy zer­k­nęła na niego, uśmiech­nął się nie­znacz­nie. Po­tem mach­nął przy jej uchu i wy­cią­gnął do niej po­żół­kły liść. Za­chę­cił, by wzięła. Nie miała na to naj­mniej­szej ochoty. Nie była dziec­kiem, które ma­giczne sztuczki za­cza­rują. Bała się jed­nak, że je­żeli od­mówi, na­razi się na nie­bez­pie­czeń­stwo, a w domu zo­stała matka z Fra­nią i Ka­sią. Pew­nie od­cho­dziły od zmy­słów, dla­czego tak długo nie wraca. Nie­po­trzeb­nie za­ga­dała się z ko­le­żanką, te­raz ma za swoje. Wzięła liść, lekko dy­gnęła i po­now­nie opu­ściła głowę. Żoł­nierz jed­nak wciąż za­gra­dzał jej drogę.

– Dzię­kuję – do­dała i zro­biła krok w lewo, ale męż­czy­zna na­tych­miast za­sło­nił jej przej­ście. – Prze­pra­szam...

– Ni­g­dzie pa­nienki nie pusz­czę.

– Mu­szę...

– To ja mu­szę wie­dzieć, jak ma pa­nienka na imię.

– Agnieszka – przed­sta­wiła się nie­śmiało.

– Ile ma pa­nienka lat?

– Dwa­dzie­ścia je­den...

– Mieszka tu od uro­dze­nia? – do­py­ty­wał.

Dziew­czyna kiw­nęła głową. Czuła, że za chwilę wbije palce w chleb, tak bar­dzo bała się tego strasz­nego żoł­nie­rza. Po­now­nie na niego spoj­rzała. Uśmiech­nął się, jakby in­for­ma­cja o wieku w pełni go za­do­wo­liła. Zro­bił krok w bok, ale zła­pał ją za ło­kieć, by nie ucie­kła.

– Mam na imię Max – przed­sta­wił się. – Max Meyer – do­dał, choć kom­plet­nie jej to nie ob­cho­dziło. – Cie­szę się, że mo­gli­śmy was wy­zwo­lić...

Kiw­nęła głową, choć nie zro­zu­miała ostat­niej czę­ści zda­nia, ale kiedy po­czuła, że zdjął dłoń z jej ręki, na­tych­miast ru­szyła w kie­runku domu. Ani razu nie obej­rzała się za sie­bie, choć była pewna, że żoł­nierz wciąż się w nią wpa­truje. Jego spoj­rze­nie cią­żyło, wbi­jało się w jej plecy. Chciała jak naj­szyb­ciej zna­leźć się w swoim po­koju. Z tru­dem pa­no­wała nad tym, by nie biec. Kiedy do­strze­gła z da­leka za­rys da­chu domu, znów przy­spie­szyła. Za­sko­czyło ją, że przed drzwiami stał Wie­sław, przy­ja­ciel ojca. Była pewna, że na­uczy­ciel uciekł z mia­sta albo zo­stał wy­wie­ziony przez Niem­ców. Zbli­żyła się do niego, wła­śnie pu­kał do drzwi jej domu.

– Nie ma ni­kogo? – spy­tał, a Agnesa nie­pew­nie wzru­szyła ra­mio­nami. Obej­rzała się za sie­bie, ale na szczę­ście żoł­nierz nie po­szedł za nią. Miała złe prze­czu­cie.

– Tata nie wró­cił do domu z Dłu­towa... – po­wie­działa ci­cho. – My­śla­łam, że pan...

– Ja­koś wciąż tu je­stem – od­parł po­iry­to­wany. Nie chciał mó­wić dziew­czy­nie o zło­że­niu karty mel­dun­ko­wej. Wtedy zza drzwi ode­zwała się Ro­za­lia. – Tu Wie­siek – uspo­koił Wi­la­mow­ską. Ro­zu­miał, że bała się otwie­rać ob­cym. Zgrzyt­nął klucz w zamku, Agnieszka prze­stą­piła z nogi na nogę. Gdy uj­rzała prze­stra­szoną twarz matki w szpa­rze, a po­tem jej za­krwa­wioną bluzkę, z tru­dem po­wstrzy­mała się przed krzyk­nię­ciem. Ro­za­lia nie spo­dzie­wała się ni­kogo oprócz Wie­sława, więc drgnęła na wi­dok córki i od­ru­chowo o mało nie za­mknęła drzwi. Wresz­cie jed­nak wpu­ściła ich do środka, ale za­nim to zro­biła, po­ło­żyła pa­lec wska­zu­jący na war­gach, by byli ci­cho, jakby krzyk mógł obu­dzić Hansa.

Waw­rzy­niec z tru­dem pod­niósł się z łóżka. Go­rączka wresz­cie mi­nęła, ale on wciąż nie miał ochoty wy­cho­dzić z domu. Na ze­wnątrz trwała wojna, a on do­sko­nale wie­dział, co to ozna­czało. W czte­rech ścia­nach można było jesz­cze przez ja­kiś czas uda­wać, że zło zbiera żniwo da­leko stąd, a su­fit i dach da­wały po­zorne po­czu­cie bez­pie­czeń­stwa. Znów świat był po­dzie­lony na my i oni, przy­ja­ciele i wro­go­wie, słabi i silni. A każda ze stron bę­dzie się sta­rała do­ku­czyć dru­giej, by wy­grać. Uśmiech­nął się iro­nicz­nie do ostat­niego słowa. Wy­grana za­wsze była złu­dze­niem, marą senną krwa­wiącą z każ­dej szcze­liny swo­jego nie­ma­te­rial­nego ciała. Splu­nął pod nogi i ro­zej­rzał się za la­ską, którą wy­stru­gał mu brat.

– Skur­wy­syny! – krzyk­nął od progu Wi­told. – Ko­nie za­brali!

Waw­rek miał na końcu ję­zyka, by sko­men­to­wać, że to do­piero po­czą­tek, że bę­dzie tylko go­rzej, ale prze­łknął te słowa. Z tru­dem wstał. Oparł się na la­sce i prze­su­nął chorą nogę. Za­bo­lało, ale za­ci­snął zęby. Ka­leka na woj­nie to cho­dzący trup. Wie­dział o tym, ale było mu wszystko jedno. Im szyb­ciej to się skoń­czy, tym le­piej, choć po­sta­no­wił już, że jak tylko wy­do­brzeje, wraca do Lidz­barka.

– A broń od­da­łeś? – spy­tał brata. Każdy z nich miał zdo­by­cze z pierw­szej wojny. Wi­tek dawno temu za­ko­pał za sto­dołą ro­syj­skiego bę­ben­ko­wego na­gana. Nie od­dał go, gdy pol­skie wła­dze ogło­siły za­rzą­dze­nie o wy­da­niu wszel­kiej broni, nie od­dał też Niem­com, choć ci dru­dzy za nie­wy­ko­na­nie po­le­ce­nia gro­zili karą śmierci.

– A co ja na ro­zumy się po­za­mie­niał? – za­kpił. Do­brze wie­dział, że broń może się przy­dać. Nie tylko ją za­ko­pał. Tuż przed wy­bu­chem wojny ra­zem z Mag­da­leną za­ko­pali też słoje z za­we­ko­wa­nym mię­sem. Te­raz zro­biło się spo­koj­nie, jakby wojna wy­bu­chła i za­raz się skoń­czyła, ale wszy­scy wie­dzieli, że to tylko złu­dze­nie, bo zło za­wi­sło w po­wie­trzu jak mgła nad tor­fo­wi­skiem.

Pią­tego wrze­śnia są­siad wi­dział pierw­szego nie­miec­kiego żoł­nie­rza przed szkołą. Plotka szybko po­szła od cha­łupy do cha­łupy, że stał z ro­we­rem na­prze­ciwko szkoły i czę­sto­wał dzie­ciaki cu­kier­kami. A ja­kie cuda opo­wia­dali lu­dzi­ska o tym ro­we­rze! Że pro­sta kie­row­nica, że ba­gaż­nik, że lampka z dy­na­mem, że świa­tełka od­bla­skowe na­wet na pe­da­łach! W do­datku Nie­miec mó­wił po pol­sku, co też nie mie­ściło się w gło­wie. Ga­dano, że to pru­ski Ma­zur, choć nikt go o po­cho­dze­nie nie za­py­tał. Na­stęp­nego dnia już się za­ro­iło od żoł­nie­rzy, ka­ra­biny ma­szy­nowe po­roz­sta­wiali na roz­sta­jach dróg, ale do żad­nej walki nie do­szło, więc za­raz Niemcy z Dłu­towa ode­szli, co jed­nak nie zna­czyło, że wojna się skoń­czyła. Wpro­wa­dzono na­kazy i za­kazy, a po­tem je eg­ze­kwo­wano z wielką su­ro­wo­ścią. Mię­dzy in­nymi nie można było prze­kra­czać gra­nicy gminy bez uzy­ska­nia od­po­wied­niej prze­pustki. Za­ka­zano także uboju zwie­rząt oraz han­dlo­wa­nia ar­ty­ku­łami żyw­no­ścio­wymi.

– Boże święty! Boże święty! – Z po­dwó­rza do­szło Wi­la­mow­skich za­wo­dze­nie Ma­rianny. – Niech prze­naj­święt­szy...

– Co matce? – spy­tał star­szy brat, a Wi­told na­tych­miast rzu­cił się do okna. Za­raz do­sko­czyła do niego naj­młod­sza z có­rek Ja­nina. Zer­k­nęła na po­dwó­rze i zro­biła znak krzyża.

– To Edzia... – szep­nęła.

Waw­rek zro­bił kilka kro­ków w ich kie­runku. Ból nogi prze­szy­wał go aż do pasa, ale za­ci­snął moc­niej zęby i ru­szył do drzwi. Po chwili w progu do­strzegł córkę. Za­pie­kło go pod po­wie­kami, gdy zo­ba­czył wy­chu­dzoną i brudną Elż­bietę. Miała na so­bie mę­skie spodnie, prze­wią­zane w pa­sie sznu­rem, i za dużą kurtkę. Włosy scho­wała pod czapką z dasz­kiem, trudno było roz­po­znać w niej dziew­czynę.

– Tato! – krzyk­nęła i do­pa­dła do ojca. Ob­jęła go i roz­pła­kała się w głos. Waw­rzy­niec czuł, jak jej łzy wsią­kają w jego ko­szulę.

– Cór­cia... – szep­nął. – Moja cór­cia.

Za­raz po­zo­stali człon­ko­wie ro­dziny pod­bie­gli do dziew­czyny i je­den przez dru­giego wy­py­ty­wali, jak się tu zna­la­zła, skąd szła, dla­czego jest ubrana po mę­sku.

– Dajta jej spo­kój! – krzyk­nęła Ma­rianna, a Magda od razu po­parła te­ściową. – Za­mę­czą dzie­wu­chę. Chodź, trza się naj­pierw umyć i po­si­lić, po­tem wszystko opo­wiesz. Zió­łek ci za­pa­rzę. Głod­naś?

– Jo... Szłam od War­szawy – po­wie­działa. Zdjęła czapkę i kurtkę, a po­tem ru­szyła za babką do kuchni. Sta­ruszka za­mknęła za nią drzwi i na­ka­zała sy­nom cier­pli­wie cze­kać, aż się dzie­wu­cha opo­rzą­dzi. Ja­ninę po­pro­siła o ubra­nie dla ku­zynki. Dziew­czyna więc sko­czyła szybko do po­koju, gdzie znaj­do­wała się stara szafa, któ­rej drzwi ję­czały i pisz­czały, gdy się je roz­wie­rało i za­glą­dało do środka. Ja­nina za­częła w niej prze­rzu­cać szmaty, by zna­leźć coś od­po­wied­niego. Zo­stało tu sporo su­kie­nek, spód­nic i blu­zek po Ma­tyl­dzie, która do tej pory nie wró­ciła z Fran­cji. Pi­sała tylko od czasu do czasu list, że po­znała przy­stoj­nego ka­wa­lera z Prze­my­śla i ma za­miar wyjść za niego za mąż. Wi­told ka­te­go­rycz­nie się nie zga­dzał, ka­zał córce wra­cać i szu­kać na­rze­czo­nego w naj­bliż­szej oko­licy, a nie na końcu świata. Ta jed­nak była uparta i na tyle do­ro­sła, że po­sta­wiła na swoim i kilka mie­sięcy przed wy­bu­chem wojny przy­słała zdję­cie ze ślubu z Pio­trem, oznaj­mia­jąc wszyst­kim, że te­raz nosi na­zwi­sko Cha­nas i ma za­miar żyć długo i szczę­śli­wie we Fran­cji. W domu młod­szego Wi­la­mow­skiego zo­stała więc tylko naj­młod­sza z có­rek – Ja­nina, po­zo­stałe po­wy­cho­dziły za mąż. Jó­zefa miesz­kała przez płot, a Bo­gu­miła rok temu prze­pro­wa­dziła się za mę­żem do Nicka i za­miesz­kała w bu­dyn­kach fol­warcz­nych. Wi­tol­do­wie do­cze­kali się już czworga wnu­ków i li­czyli na to, że ro­dzina wciąż się bę­dzie po­więk­szać. Trudno im było też zro­zu­mieć, dla­czego córki Waw­rzyńca – Agnieszka i Elż­bieta wciąż były pan­nami. Zrzu­cali to na oby­czaje pa­nu­jące w mie­ście za rzeką i po ci­chu po­wta­rzali, że lidz­ba­rzacy żyją za no­wo­cze­śnie, da­leko od ro­dzi­mej tra­dy­cji, a to pew­nie dla­tego, że zbyt długo byli pod bu­tem pru­skim.

– To bę­dzie do­bre... – szep­nęła Ja­nina, kiedy wresz­cie udało się jej zna­leźć od­po­wied­nią odzież dla ku­zynki. Za­nio­sła ją babce Ma­rian­nie i ra­zem z oj­cem, matką i stry­jem cze­kała, aż Edzia wyj­dzie do nich i opo­wie, jak tra­fiła do Dłu­towa.

– Boże! Mamo, co tu się stało? – pi­snęła Agnieszka. Mo­men­tal­nie jej ciało za­częło drżeć. Nie mo­gła zro­bić kroku w stronę scho­dów, u któ­rych szczytu le­żał mar­twy czło­wiek.

– Uspo­kój się – upo­mniała ją matka, ale po chwili roz­pła­kała się i rzu­ciła na szyję Wieś­kowi. Ni­gdy wcze­śniej nie po­zwo­li­łaby so­bie na taką bli­skość z ob­cym męż­czy­zną, ale te­raz bez­rad­ność nie po­zwa­lała jej my­śleć o kon­we­nan­sach. Po­trze­bo­wała po­mocy!

– Co się stało? – spy­tał na­uczy­ciel. Po­gła­skał Ro­za­lię po ple­cach, ale za­raz ją od­su­nął i spraw­dził, czy drzwi zo­stały do­brze za­mknięte. W jed­nej chwili po­ża­ło­wał, że przy­szedł do Waw­rzyńca. Wie­dział prze­cież, że przy­ja­ciel jest w Dłu­to­wie. To jego żonę chciał zo­ba­czyć, choć nie przy­zna­wał się do tego przed sobą. Ro­za­lia, szlo­cha­jąc, opo­wie­działa o tym, jak człon­ko­wie Selb­st­schutz po­ja­wili się w jej domu, jak roz­kra­dziono za­kład kra­wiecki, zde­mo­lo­wano kuch­nię, a po­tem stre­ściła ko­lejne wy­da­rze­nia: po­wrót Hansa, próba gwałtu, Fra­nia ce­lu­jąca z ka­ra­binu do Niemca, nóż i wy­pra­wie­nie Kaśki z Fra­nią. Nie wspo­mniała je­dy­nie o łań­cuszku, który ka­zała Ka­śce za­cho­wać dla Frani, o jej py­ta­niach, prze­ra­żo­nym wzroku i bla­dej twa­rzy, jakby na­gle zo­ba­czyła du­cha. Nie po­wie­działa o tym, bo sama jesz­cze nie uło­żyła so­bie tej sceny we wspo­mnie­niu, nie ro­zu­miała jej i nie chciała do­pu­ścić do sie­bie my­śli, by Kaśka była... – Ro­za­lia! – Wie­siek ode­zwał się sta­now­czym gło­sem. – Mu­simy po­zbyć się ciała, za­nim ktoś za­cznie go tu szu­kać.

Kiw­nęła głową, prze­cież wła­śnie to pró­bo­wała zro­bić. Tylko że Hans był taki ciężki.

– Agnieszko! – zwró­cił się do dziew­czyny. – Sprawdź wszyst­kie okna. Do­kład­nie je po­za­my­kaj.

Wie­siek sko­czył na schody. Z tru­dem prze­szedł nad cia­łem Hansa. Zdzi­wił się, że męż­czy­zna był nagi, ale Ro­za­lia za­raz wy­ja­śniła, że spa­liła jego ubra­nie.

– Boże... – jęk­nął na­uczy­ciel, kiedy zo­ba­czył pod­łogę uma­zaną krwią. – Trzeba do­kład­nie po­sprzą­tać! O dwu­dzie­stej za­czyna się go­dzina po­li­cyjna, mu­szę wró­cić do domu!

– Co z nim zro­bimy?

Agnieszka jak za­mu­ro­wana stała nad na­gim cia­łem Niemca le­żą­cym na za­krwa­wio­nym dy­wa­nie, który w po­koju ro­dzi­ców znaj­do­wał się chyba za­wsze, może na­wet na­le­żał jesz­cze do ciotki Ma­rii Ro­ma­now­skiej, po­przed­niej wła­ści­cielki domu. Pa­mię­tała, jak ba­wiła się na nim ka­wał­kami drewna, a te­raz tka­nina była sztywna od nie­miec­kiej krwi. Nic z tego nie ro­zu­miała, prze­twa­rzała w my­ślach słowa Ro­za­lii. Matka ka­zała Ka­śce wy­pro­wa­dzić Fra­nię z domu i ukryć ją w nie­zna­nym ni­komu miej­scu. Ale jak ją od­najdą? Serce ło­mo­tało jej jak sza­lone.

– Mamo... – ode­zwała się płacz­li­wym to­nem. – Ucie­kajmy stąd, oni go znajdą. Tu jest pełno krwi.

– Ucie­kaj! – po­wie­działa Ro­za­lia. – Ja nie mogę! Mu­szę cze­kać na swoje dzieci, ale ty... – za­sta­no­wiła się. – Tak, to do­bry po­mysł. Ucie­kaj do babci na wieś! Do ojca.

Ro­za­lia zła­pała Agnesę za ra­miona, po­trzą­snęła nią i jesz­cze raz po­wtó­rzyła, co ma ro­bić. Dziew­czyna roz­pła­kała się, pró­bo­wała coś wy­du­kać, ale słowa grzę­zły jej w gar­dle.

– Nie ga­daj­cie tyle! – wark­nął Wie­siek. – Te­raz za późno na ucieczkę. Mu­simy się go po­zbyć. W trójkę damy radę. Za­ko­piemy go na po­dwó­rzu.

– A może uto­pimy w rzece? – za­pro­po­no­wała Ro­za­lia.

– Mamo – ode­zwała się Agnieszka. – Chcesz iść przez mia­sto z na­gim tru­pem? W do­datku nie­miec­kim?

– Te­raz nie wia­domo, kto swój, a kto wróg – znów ode­zwał się Wie­siek. Za­wi­jał wła­śnie ciało Hansa w dy­wan, by ła­twiej je było znieść. – Jo­seph, nasz przy­ja­ciel od bry­dża, jako je­den z pierw­szych wy­wie­sił flagę ze swa­styką! Trzeba po­zbyć się ciała. Po­tem mu­si­cie ucie­kać z domu, bo tego Niemca będą tu szu­kać...

– Nie ru­szę się stąd! – Ro­za­lia za­ci­snęła wargi w wą­ską kre­skę.

– Do­bra... do­bra... Znie­śmy go do piw­nicy – po­wie­dział Wie­siek. Dra­pał się po gło­wie, czo­chrał włosy, jakby to miało po­móc mu w my­śle­niu. – Po­sprzą­ta­cie z Agnieszką dom, a ja w tym cza­sie wy­ko­pię dół na po­dwó­rzu – do­dał.

– Zwa­rio­wa­łeś?

– Masz lep­szy plan?

– Nie wiem, co ro­bić! – pod­nio­sła głos, za­raz jed­nak uci­chła, opa­dła na ko­lana i roz­pła­kała się w głos. Agnieszka przy­glą­dała się jej w prze­ra­że­niu. Przed chwilą wy­da­wała się twarda i zde­cy­do­wana, a na­gle się roz­sy­pała. Jej cia­łem wstrzą­sały dresz­cze. – Ucie­kaj­cie stąd... – za­szlo­chała. – Ucie­kaj­cie! Za­bi­łam czło­wieka... Za­bi­łam... Mu­si­cie stąd wy­je­chać...

– Mamo... – ode­zwała się Agnesa. Prze­su­nęła się w stronę Ro­za­lii i po­gła­skała ją po po­liczku. – Zro­bi­łaś to, co mu­sia­łaś. Nikt tu nie przyj­dzie. Sły­szysz? Nikt!

Wie­siek ru­szył w stronę Wi­la­mow­skiej, jed­nak na­gle po­now­nie znie­ru­cho­miał.

– Ci­cho! – wark­nął. Na dole ktoś za­ło­mo­tał w drzwi. Ro­za­lia drgnęła, jed­nak za­raz wszy­scy za­marli. Pu­ka­nie się po­wtó­rzyło, te­raz wy­da­wało się bar­dziej nie­cier­pliwe.

– Jego ko­le­dzy wró­cili... – jęk­nęła Ro­za­lia. – To oni...

– Ko­le­dzy?! – Wie­siek ob­rzu­cił ją spoj­rze­niem. – Może to Waw­rek...?

– Zła­mał nogę w Dłu­to­wie... – za­szlo­chała i za­raz po­ło­żyła so­bie palce na war­gach.

– Kurwa mać! – za­klął, ale po chwili zła­pał Ro­za­lię za ra­miona i spoj­rzał jej w oczy. – Je­żeli tu przyjdą, to we­zmę winę na sie­bie – po­wie­dział zde­cy­do­wa­nym gło­sem.

– A jak pan wy­tłu­ma­czy, dla­czego Hans jest nagi? – spy­tała Agnieszka.

Wtedy ło­mo­ta­nie w drzwi się po­wtó­rzyło. Ktoś ude­rzał w nie pię­ścią i na­ci­skał klamkę. Wie­sław pod­szedł do scho­dów i na­słu­chi­wał od­gło­sów z ulicy. Czuł na ple­cach ciarki. Przy­szedł do tego domu, by zgi­nąć. To była je­dyna myśl, która przy­szła mu do głowy, gdy zbli­żył się do po­rę­czy. Pod­sko­czył, kiedy znów roz­le­gło się dud­nie­nie w drzwi. Ro­za­lia zła­pała go za ko­szulę, czuł jej od­dech na szyi.

– Pro­szę po­woli otwo­rzyć – ode­zwała się Agnieszka. Matka spoj­rzała za sie­bie. Dziew­czyna stała z ka­ra­bi­nem wy­ce­lo­wa­nym w stronę wej­ścia.

Kaśka nie od­zy­wała się, od­kąd wy­szła z domu Wi­la­mow­skich. W jed­nej ręce nio­sła to­bo­łek z rze­czami Frani, w dru­giej za­ci­skała palce na dłoni dziew­czynki. Szły szyb­kim kro­kiem. Nikt ich nie za­trzy­my­wał. Nie wcho­dziły na chod­nik, kła­niały się po­słusz­nie Niem­com, oby tylko wyjść z mia­sta. Na bu­dyn­kach po­wie­wały czer­wone flagi ze swa­sty­kami, lidz­ba­rzacy spie­szyli za swo­imi spra­wami, nie­wiele osób za­trzy­my­wało się, by po­roz­ma­wiać. Przed pie­kar­nią cze­kali lu­dzie usta­wieni w ogonku. Ja­kaś ko­bieta kilka me­trów da­lej hi­ste­rycz­nie za­wo­dziła. W jej kie­runku po­dą­żało dwóch żan­dar­mów. Kaśka jed­nak nie za­trzy­mała się, nie wy­ka­zała naj­mniej­szego za­in­te­re­so­wa­nia sceną. W gło­wie hu­czały jej słowa Ro­za­lii, by ura­to­wała Fra­nię. Głę­boko w kie­szeni miała wci­śnięty srebrny łań­cu­szek z me­da­li­kiem. Po­znała go od razu. Ty­siące pew­nie ta­kich, ale Kaśka była pewna, że to do­kład­nie ten sam, który je­de­na­ście lat temu oj­ciec ze­rwał jej z szyi. Zer­k­nęła w bok. War­ko­cze pod­ska­ki­wały na skó­rza­nym tor­ni­strze dziew­czynki. Bo­le­śnie za­kłuło ją w piersi, więc od­ru­chowo jesz­cze moc­niej za­ci­snęła palce na dłoni dziecka.

– Au... – jęk­nęła Fra­nia, ale nie za­brała ręki. Bała się. Znów czuła ucisk w brzu­chu, par­cie na pę­cherz sta­wało się co­raz bar­dziej bo­le­sne. Wy­da­wało się, że wi­dzi na nie­bie ciemne smugi, jakby ktoś roz­lał czarną ciecz po­mię­dzy chmu­rami i roz­ma­zy­wał ją pędz­lem. Zło wi­siało w po­wie­trzu i z pew­no­ścią za chwilę spad­nie im na głowy. Wie­działa, że nie po­winny się za­trzy­my­wać. Pew­nie już ktoś szu­kał Hansa. Ze­zna­nia jego ko­le­gów wcze­śniej czy póź­niej do­pro­wa­dzą go do Wi­la­mow­skich. Za­ci­snęła po­wieki, a po po­licz­kach spły­nęły jej łzy. – Boję się... – szep­nęła. Ka­sia jed­nak nie od­po­wie­działa. Za­gry­zała wargi i marsz­czyła brwi, a krew od­pły­nęła jej z twa­rzy. Pa­trzyła przed sie­bie i szyb­kim kro­kiem opusz­czała mia­sto, mi­ja­jąc po dro­dze lu­dzi wra­ca­ją­cych do Lidz­barka. Fra­nia kilka razy mu­siała pod­biec, by do­rów­nać jej kroku, ale nie skar­żyła się. Strach dła­wił, nie po­zwa­lał na na­rze­ka­nie.

– He­niek? – szep­nęła prze­ra­żona Agnieszka, wi­dząc brata w progu. Le­dwo go po­znała. Jego twarz po­kry­wał za­rost, po­liczki były za­pad­nięte, a oczy pod­krą­żone. Spoj­rzała wzdłuż ulicy, ale aku­rat ni­kogo nie do­strze­gła, żad­nych prze­chod­niów ani błą­ka­ją­cych się psów, zbli­żała się go­dzina po­li­cyjna. Na­tych­miast więc wcią­gnęła brata do środka, od­sta­wiła ka­ra­bin i za­mknęła drzwi. Trzę­sły się jej ręce, gdy prze­krę­cała zamki.

He­niek do­strzegł naj­pierw ba­ła­gan w za­kła­dzie kra­wiec­kim, pa­pie­rowe wy­kroje le­żały roz­rzu­cone na pod­ło­dze. Oj­ciec ni­gdy by nie po­zwo­lił na coś ta­kiego. Wszyst­kie formy za­wsze wi­siały w od­po­wied­nim po­rządku na ścia­nie, na­prze­ciwko pó­łek z be­lami tka­nin. Te­raz nie było na nich żad­nych ma­te­ria­łów. Po­czuł dreszcz, kiedy do­strzegł pu­ste miej­sce po ma­szy­nie do szy­cia. Za­raz jed­nak prze­niósł wzrok na sio­strę.

– Ład­nie mnie wi­tasz! Co tu się wy­ra­bia? Chcia­łaś mnie za­strze­lić? – mó­wił gło­sem, w któ­rym po­brzmie­wała pre­ten­sja, lecz na­gle za­milkł, po­nie­waż do­strzegł na gó­rze czy­jeś ciało. – Kurwa! – za­klął z siłą. – Co zro­bi­li­ście ojcu? – Rzu­cił się pę­dem na górę, znów za­klął, jed­nak kiedy spoj­rzał na twarz męż­czy­zny, znie­ru­cho­miał i prze­niósł wzrok na sio­strę, która po­bie­gła za nim. – Co się dzieje?

– He­niek... – szep­nęła Agnesa i wresz­cie chwy­ciła męż­czy­znę w ra­miona, jakby na­giego Hansa nie było na pod­ło­dze. Przy­tu­liła się do brata. Pod pal­cami wy­czuła jego chude ciało. – A gdzie Ju­rek, Mie­tek i Edzia?

– Nie wiem... – Wzru­szył ra­mio­nami, od­su­wa­jąc sio­strę. A wtedy z po­koju wy­szła Ro­za­lia, ujęła twarz syna w dło­nie i za­częła zna­czyć ją po­ca­łun­kami. Po­wta­rzała przy tym jego imię, a łzy drą­żyły na jej po­licz­kach nowe ścieżki ni­czym rzeka żło­biąca swoje ko­lejne do­pływy.

– Mu­simy po­zbyć się zwłok... – Wie­sław prze­rwał scenę po­wi­ta­nia i przy­po­mniał, co mieli do zro­bie­nia. – Mam na­dzieję, że wię­cej osób się nie spo­dzie­wasz – zwró­cił się do Ro­za­lii, a ta wzru­szyła ra­mio­nami. Co mu miała po­wie­dzieć? Że czeka na Edzię, Mietka i Jurka? Że do domu po­wi­nien też wró­cić Waw­rek, a po­tem Fra­nia z Kaśką? Nie ode­zwała się więc ani jed­nym sło­wem. Czas ucie­kał, a oni nie ro­bili nic, tylko ga­dali. – Za­ko­piemy go.

– Naj­pierw po­rąbmy ciało – za­pro­po­no­wał He­niek tak lekko, jak gdyby cho­dziło o po­cię­cie bo­chenka chleba na kromki. – Za­ko­piemy jego czę­ści w róż­nych miej­scach, na­wet pod wy­chod­kiem. Nikt go nie znaj­dzie. Głowę wy­nie­siemy gdzieś z dala od domu.

– He­niek! – Agnieszka o mało nie zwy­mio­to­wała, kiedy wy­obra­ziła so­bie brata z sie­kierą.

– Do­bry po­mysł – od­parł Wie­siek. – A dasz radę to zro­bić?

– Dam.

Ju­rek tra­fił do obozu Stut­thof je­sie­nią trzy­dzie­stego dzie­wią­tego roku. Jak każdy inny wię­zień pierw­szego dnia mu­siał przejść przez szpa­ler es­es­ma­nów uzbro­jo­nych w kije i ka­ra­biny. Pa­trzył na sła­nia­ją­cych się przed sobą męż­czyzn, któ­rzy pod wpły­wem ra­zów ku­lili się, prze­wra­cali i przyj­mo­wali ko­lejne ciosy. Sku­lił się i on, ob­jął rę­koma głowę, a po­tem pchnięty przez ko­goś z tyłu wpadł po­mię­dzy dwie grupy nie­miec­kich żoł­nie­rzy. Za wszelką cenę mu­siał dojść do końca. Przy­jął kilka ude­rzeń w brzuch, ale od­ru­chowo od­sło­nił głowę i za­raz otrzy­mał cios, który po­wa­lił go na zie­mię. Po­ciem­niało mu w oczach, kiedy po­tężny ból prze­szył jego ciało. Prze­je­chał ję­zy­kiem po za­krwa­wio­nej war­dze, splu­nął. Po chwili po­czuł ucisk na ra­mie­niu, ktoś pró­bo­wał go dźwi­gnąć, ale znów po­sy­pały się razy. Es­es­mani nie po­zwo­lili ni­komu wy­su­nąć się spoza ko­lumny. Pod­trzy­my­wany przez ja­kie­goś więź­nia do­tarł do końca szpa­leru. Z tru­dem ła­pał od­dech. Nie sły­szał, co krzy­czał do nich je­den z Niem­ców. Z tru­dem ru­szył za grupą męż­czyzn do ba­raku. Nie za­sko­czył go wi­dok słomy nie­dbale roz­rzu­co­nej po pod­ło­dze za­miast prycz. Wciąż do jego świa­do­mo­ści nie do­cie­rało to, co się wy­da­rzyło. W gło­wie hu­czały słowa ojca i naj­star­szego brata, by nie zgła­szał się na ochot­nika do woj­ska, prze­cież na­wet nie zdą­żył od­słu­żyć służby za­sad­ni­czej, a już po­szedł na wojnę, by po chwili za­koń­czyć ją w obo­zie w ja­kimś Stut­tho­fie, o któ­rym wcze­śniej ni­gdy na­wet nie sły­szał.

– Dzię­kuję – rzu­cił w kie­runku współ­więź­nia, który po­mógł mu wstać. Męż­czy­zna wy­krzy­wił lekko usta, jakby pró­bo­wał się uśmiech­nąć. Po chwili wy­cią­gnął rękę.

– Ja­siek.

– Ju­rek.

Młody Wi­la­mow­ski usiadł na nie­wiel­kiej kupce słomy, a po­tem po­ło­żył się na niej, zwi­ja­jąc się w em­brion. Pod po­wie­kami pie­kło. Miał być na­uczy­cie­lem! Ża­ło­wał, że nie po­słu­chał braci i nie zo­stał w domu. Przy­mknął oczy, by się nie roz­pła­kać. Tak bar­dzo pra­gnął cof­nąć się w bez­pieczne czasy dzie­ciń­stwa.

Uro­dził się w roku, kiedy Lidz­bark po stu czter­dzie­stu ośmiu la­tach wró­cił do Pol­ski. Nie znał więc tego, co było przed. Za­ci­snął moc­niej po­wieki. Szedł ulicą Pia­ski, mi­jał wła­śnie spi­chlerz, a przed sobą miał szkolne bo­isko. Znów był ma­łym chłop­cem. Po­mię­dzy drze­wami wi­dział swo­ich ko­le­gów, po­ma­chał do nich, ale oni go nie za­uwa­żali. Prze­szedł koło pompy do czer­pa­nia wody. Stało przy niej drew­niane wia­dro. Nieco da­lej zo­ba­czył dąb – swo­jego ró­wie­śnika – za­sa­dzono go trze­ciego maja dwu­dzie­stego roku. Drzewo już go prze­ro­sło, a bę­dzie jesz­cze po­tęż­niej­sze. Zer­k­nął w bok na wy­chodki, aku­rat z jed­nego z nich wy­szedł dzie­ciak w spodniach na szel­kach. Nie przy­glą­dał się mu. Wspiął się po scho­dach do bu­dynku szkol­nego. Na­brał po­wie­trza. Uwiel­biał za­pach oleju py­ło­chłon­nego, któ­rym na­oli­wiona była pod­łoga. Wszystko było na swoim miej­scu: kran z wodą i zlew po pra­wej stro­nie, na wprost duży ze­gar, obok dzwo­nek, który wy­zna­czał gra­nice lek­cji, i wresz­cie po le­wej stro­nie jego klasa. Drzwi były otwarte na oścież, więc wszedł śmiało do sali, a kiedy zo­ba­czył przy ta­blicy pa­nią He­lenkę, uśmiech­nął się, przy­jemne cie­pło roz­lało się po jego ciele. Do­piero po chwili zo­rien­to­wał się, że po­miesz­cze­nie jest pu­ste. W ław­kach nie sie­działo ani jedno dziecko. Zdez­o­rien­to­wany zer­k­nął na wy­cho­waw­czy­nię, a ta smutno się do niego uśmiech­nęła i przy­mru­żyła po­wieki. Ści­snęło go w żo­łądku.

Na­gle ock­nął się z pół­snu, pod­niósł głowę i ro­zej­rzał się wo­koło za zna­jo­mymi twa­rzami.

– He­niek! Mie­tek! – krzyk­nął. Gdzieś w głębi ba­raku ktoś się ode­zwał. – Jest tu ja­kiś Wi­la­mow­ski?

– Ucisz się, młody – wark­nął wię­zień le­żący na sło­mie po jego pra­wej stro­nie. Miał siną twarz i spuch­niętą wargę.

– Czy ktoś wi­dział lub zna Hen­ryka i Mie­czy­sława Wi­la­mow­skich? – po­wtó­rzył zroz­pa­czony. Po­szli prze­cież ra­zem na tę cho­lerną wojnę! Roz­glą­dał się wciąż po ba­raku, ale bez skutku. Za­uwa­żył tylko, że Ja­siek prosi więź­nia z siną twa­rzą, by lekko się prze­su­nął, i po chwili usa­do­wił się koło niego.

– Nie pa­ni­kuj, młody – po­wie­dział spo­koj­nym gło­sem. – Oszczę­dzaj siły, bo nie tra­fi­łeś na obóz letni.

– Ucieknę stąd – rzu­cił, choć nie miał po­ję­cia, jak miałby to zro­bić. Je­den z więź­niów przy­słu­chu­jący się jego roz­mo­wie z Jaś­kiem za­śmiał się gorzko.

– Wczo­raj roz­strze­lano dzie­się­ciu więź­niów ku prze­stro­dze – wtrą­cił się. – Ciała dwóch ucie­ki­nie­rów przy­nie­śli es­es­mani krótko po tym, jak ogło­szono alarm.

Ju­rek spoj­rzał w kie­runku nie­zna­jo­mego. Sie­dział na kupce słomy i brud­nymi szma­tami owi­jał so­bie rękę. Miał ochotę po­wtó­rzyć, że i tak uciek­nie, ale słowa nie prze­szły mu przez gar­dło. Nie umiałby wziąć na sie­bie od­po­wie­dzial­no­ści za śmierć in­nych. Dzie­się­ciu współ­więź­niów za jego mrzonkę o wol­no­ści? Za­kasz­lał. Za­kłuło go w piersi.

– Skąd je­steś? – spy­tał Ja­siek.

– Z Lidz­barka...

– Gdzie to?

– Nad We­lem, nie­da­leko Brod­nicy... Co to za miej­sce? Wiesz, gdzie do­kład­nie je­ste­śmy? Na­prawdę nie da się stąd uciec?

– Kim jest ten fa­cet? – spy­tał He­niek, kiedy ra­zem z na­uczy­cie­lem zno­sili ciało do piw­nicy.

– Hans Bec­ker... Twoja matka się bro­niła. Fra­nia po­dobno mie­rzyła do niego z broni – po­wtó­rzył to, co sły­szał od Ro­za­lii.

– Ta gów­niara ura­to­wała matkę? Gdzie ona? – Ro­zej­rzał się.

– Kaśka ją za­brała. Ma wy­wieźć z mia­sta.

– Kurwa – po­wtó­rzył He­niek.

– Za­biją nas wszyst­kich, jak go znajdą.

– Dla­tego trzeba go po­rą­bać.

Agnieszka po­de­szła do okna, by przyj­rzeć się po­dwó­rzu. Nie­wiele było tu miej­sca. Na­prze­ciwko tyl­nego wej­ścia stała roz­pa­da­jąca się ko­mórka na drewno i na naj­róż­niej­sze graty, z któ­rymi nie wia­domo było, co zro­bić. Obok znaj­do­wał się wy­cho­dek. Tuż przy pło­cie z le­wej strony ro­sła stara ja­błoń po­wy­gi­nana ni­czym pa­ra­li­tyk. Po pra­wej stro­nie Ro­za­lia ho­do­wała kwiaty. Te­raz tkwiły tam je­dy­nie su­che ba­dyle i nie­wielki krzew po­rzeczki, z któ­rego opa­dły już li­ście. Je­żeli roz­ko­pią zie­mię na środku po­dwó­rza, każdy to za­uważy. Po le­wej stro­nie na­tkną się na ko­rze­nie ja­błonki, zo­staje więc im tylko ra­bata ze zwię­dłymi kwia­tami. Można by jesz­cze ko­pać w po­bliżu bramy... albo pod wy­chod­kiem.

– Agnesa! Przy­nieś sie­kierę i nóż!

Mie­tek we wspo­mnie­niu wciąż miał nie­spo­kojną noc, a po­tem alarm ogło­szony przez do­wódcę. Wtedy po raz ostatni wi­dział braci. Ju­rek z Heń­kiem od­pro­wa­dzali ko­nie do lasu Ja­miel­nik, a on zo­stał wy­słany do Je­le­nia. Czwar­tego wrze­śnia żoł­nie­rze z pułku uła­nów pod­pa­lali stogi i zboża na po­lach, by nie do­stały się w ręce wroga. Bał się. W gło­wie hu­czały mu ostrze­że­nia ojca. Osta­tecz­nie jed­nak jego bry­gada pra­wie nie brała udziału w wal­kach. Sły­szeli za to dud­nie­nie ar­ty­le­rii pod Mławą. Nie umiał prze­stać my­śleć o Waw­rzyńcu błą­ka­ją­cym się po domu i prze­strze­ga­ją­cym ich przed wojną. Od po­czątku wrze­śnia nie prze­spał już spo­koj­nie żad­nej nocy. Po­tem na­ka­zano im się wy­co­fać w kie­runku Płocka i wzięli udział w obro­nie War­szawy. Co się stało z Heń­kiem i Jur­kiem, nie wie­dział, nie pa­mię­tał, kiedy ich roz­dzie­lono, we wspo­mnie­niach sły­szał wciąż huk wy­strza­łów.

Nie mógł zro­zu­mieć, jak to się stało, że Lidz­bark zo­stał tak ła­two zdo­byty. Wi­dział prze­cież walkę o sto­licę. Z opo­wie­ści na­po­tka­nych lu­dzi do­wie­dział się, że pierwsi żoł­nie­rze nie­mieccy wje­chali do Lidz­barka na ro­we­rach, nie od­dali ani jed­nego wy­strzału. Te­raz część po­zna­nych po dro­dze lidz­ba­rza­ków ra­zem z nim prze­kra­czała bramę obozu. Znał to miej­sce. Daw­niej znaj­do­wały się tu ko­szary 32 Pułku Pie­choty. Ro­zej­rzał się, ale na­tych­miast do­stał ki­jem w plecy. Je­den ze straż­ni­ków wrza­snął mu do ucha, że je­żeli jesz­cze raz spoj­rzy w bok, to roz­łu­pie mu czaszkę. Za­raz też padł roz­kaz, by sta­nęli w sze­regu i unie­śli ręce. Wi­la­mow­ski nie wie­dział, ile czasu ka­zano im stać na po­dwó­rzu. Było po­twor­nie zimno, sią­pił lo­do­waty deszcz, młody męż­czy­zna z tru­dem pa­no­wał nad drże­niem ciała, ale za żadne skarby świata nie mógł opu­ścić rąk i wy­dać na sie­bie wy­roku śmierci. Drgnął, kiedy padł ko­lejny strzał, a ciało współ­więź­nia ru­nęło na zie­mię. Za­gryzł wargę tak mocno, że po­czuł w ustach krew. Jego ko­szula nie miała kilku gu­zi­ków, więc wiatr tar­mo­sił tka­niną, jakby on rów­nież sta­nął po nie­miec­kiej stro­nie i po­sta­no­wił nę­kać więź­niów. Po­tem wszyst­kich męż­czyzn za­mknięto w piw­ni­cach daw­nych ko­szar. Mie­tek z tru­dem do­wlókł na miej­sce swoje wy­mę­czone ciało. W środku jed­nak cze­kała go ko­lejna nie­spo­dzianka, we­wnątrz stło­czo­nych było kil­ku­dzie­się­ciu więź­niów, więc nie było mowy o od­po­czynku. Po­tem do­wie­dział się, że ko­men­dan­tem by­łych ko­szar jest Hans Krause – Haupt­sturm­füh­rer SS, a jego za­stępcą – Willi Mil­ler, były ka­pi­tan Woj­ska Pol­skiego, volks­deutsch. Starsi więź­nio­wie nie chcieli jed­nak za wiele mó­wić.

– Tu czeka się na śmierć – szep­nął je­den z nich. – Wi­taj w ko­lejce po kulkę.

– Kurwa... – jęk­nął He­niek. – Ciężki skur­wy­syn.

Męż­czyźni rzu­cili ciało owi­nięte dy­wa­nem na pod­łogę. Wie­siek się­gnął do kie­szeni po pa­pie­rosy i pod­su­nął paczkę Wi­la­mow­skiemu. Za­pa­lili. Na­uczy­ciel drżą­cymi pal­cami przy­tknął pa­pie­rosa do ust. Po chwili z przy­jem­no­ścią za­cią­gnął się dy­mem i zer­k­nął pod stopy.

– Na­prawdę go po­rą­biesz? – spy­tał. – Czło­wiek ma około pię­ciu li­trów krwi, więc...

– Wi­dzia­łeś, ile z tego wie­prza już matka upu­ściła?

Od wy­bu­chu wojny mi­nęło kilka ty­go­dni, a on zdą­żył już na­pa­trzeć się na trupy. Spo­dzie­wał się, że był to za­le­d­wie szczyt góry lo­do­wej i po­wi­nien na­sta­wić się na wię­cej. Prze­trwa­nie wy­ma­gało wy­siłku i po­świę­ce­nia. Ro­zu­miał też, co przez całe jego do­tych­cza­sowe ży­cie pró­bo­wał mu prze­ka­zać oj­ciec. Wes­tchnął i do­piero wtedy się schy­lił. Przy­trzy­mał pa­pie­rosa war­gami, by mieć dwie wolne ręce. Od­gar­nął dy­wan z Hansa.

– Może od­wróćmy go na brzuch, żeby nie wi­dzieć gęby? – za­pro­po­no­wał He­niek i za­raz za­brał się do prze­kła­da­nia zwłok. Wie­siek też się schy­lił. Nie czuł obrzy­dze­nia, kiedy do­ty­kał stóp zmar­łego. Za­sko­czyły go sine plamy po bo­kach ciała. Wzdry­gnął się. Rzu­cił peta i przy­dep­tał go bu­tem. Miał ochotę się­gnąć po na­stęp­nego.

– Na­prawdę chcesz go po­rą­bać? – spy­tał nie­pew­nie po raz ko­lejny, a po­tem spoj­rzał na Wi­la­mow­skiego. Mru­żył oczy i za­ci­skał wargi.

– Jak go znajdą, wszyst­kich nas za­biją, masz więc lep­szy po­mysł? – skwi­to­wał. – Gdzie ta dzie­wu­cha z sie­kierą? – wark­nął. Po chwili znów się­gnął do kie­szeni po pa­pie­rosa. Jed­nego pod­su­nął na­uczy­cie­lowi. Kiedy wy­pusz­czali przed sie­bie kłęby dymu, do piw­nicy wpa­dła Agnieszka. Jej twarz była tak blada jak skóra Hansa. Po­dała Heń­kowi sie­kierę, nóż po­ło­żyła na półce.

– Do­kład­nie umyj­cie pod­łogi. – He­niek rzu­cił do sio­stry.

Dziew­czyna kiw­nęła głową i na­tych­miast po­bie­gła na górę. Spraw­dziła jesz­cze raz, czy drzwi i okna są do­brze za­mknięte.

– Jak chcesz to zro­bić?

He­niek wziął sie­kierę do ręki. Za­mach­nął się nią, tak jakby chciał spraw­dzić, jak po­wi­nien ude­rzyć, pod ja­kim ką­tem prze­ciąć kość.

– Obe­tnę mu głowę, ręce i nogi...

Waw­rzy­niec przyj­rzał się Elż­bie­cie, wy­da­wała się po­sta­cią ze snu albo wspo­mnie­niem z po­przed­niego ży­cia. Miała bli­znę po opa­rze­niu na le­wej ręce. Schu­dła, zmi­zer­niała, ale rysy jej twa­rzy się wy­ostrzyły. Na­wet oczy zda­wały się inne, zimne, choć prze­peł­nione ja­kąś me­lan­cho­lią lub smut­kiem. Dawno już prze­stała być małą dziew­czynką, skoń­czyła dwa­dzie­ścia trzy lata, wciąż nie miała męża, a on nie był w sta­nie my­śleć o przy­szło­ści córki. Za­wiódł jako oj­ciec na ca­łej li­nii.

Prze­tarł ręką brodę i wsłu­chał się w słowa dziew­czyny. Opo­wia­dała, jak ra­zem z in­nymi sa­ni­ta­riusz­kami po kam­pa­nii wrze­śnio­wej wra­cała do Lidz­barka, ale kiedy do­wie­działa się, że wy­dano de­kret, któ­rym mia­sto zo­stało wcie­lone do III Rze­szy, po­sta­no­wiła iść do Dłu­towa. Miała prze­czu­cie, że za­sta­nie tam całą swoją ro­dzinę, zdzi­wiła się więc, kiedy oj­ciec wy­ja­śnił jej, że przy­szedł do brata, by mu po­móc w go­spo­dar­stwie dzień przed wy­bu­chem wojny, i od tej pory sie­dział na wsi. Zła­mał nogę, go­rącz­ko­wał, nie zdo­łał wró­cić. Waw­rzy­niec prze­mil­czał jed­nak swój strach i nie­moc, ja­kie go do­pa­dły na po­czątku wrze­śnia. Te­raz wciąż nie był na si­łach, by pójść do Lidz­barka. Naj­chęt­niej za­ko­pałby się w zie­miance Wi­tolda i nie wy­szedł z niej do końca wojny.

Wi­la­mow­scy słu­chali opo­wie­ści Edzi i Waw­rzyńca w mil­cze­niu. Młod­szy z braci wy­jął paczkę pa­pie­ro­sów i za­pa­lił. Elż­bieta przy­glą­dała się ojcu. Po­sta­rzał się przez te dwa mie­siące. Nie było w nim we­rwy, ciało się skur­czyło, wy­gięło w stronę ziemi, zro­biło się ży­la­ste, włosy siwe i za­nie­dbane. Po równo ob­cię­tej spi­cza­stej bro­dzie nie po­zo­stał ślad. Wi­la­mow­ski za­rósł jak dziad wę­drowny, pod­pie­rał się la­ską, a na stopy miał wsu­nięte stare korki. To nie był już ele­gancki kra­wiec z Lidz­barka.

– Mogę też? – Edzia spy­tała stryja i wy­cią­gnęła rękę po pa­pie­rosa, czym za­sko­czyła wszyst­kich. Wi­told pod­su­nął jed­nak bra­ta­nicy zmięte opa­ko­wa­nie. Waw­rek rów­nież się po­czę­sto­wał.

– Pa­lisz? – spy­tał oj­ciec, a dziew­czyna wzru­szyła ra­mio­nami i wy­ja­śniła, że na­uczyła się pa­lić we wrze­śniu, a no­sze­nie spodni wy­da­wało się jej te­raz czymś zu­peł­nie na­tu­ral­nym. Zresztą Waw­rzy­niec nie zwró­cił na nie uwagi, kiedy córka sta­nęła w progu. Jakże to te­raz było nie­istotne! Edzia za­po­mniała rów­nież o skrzy­dłach, stra­chu i od­wa­dze. Dawne przej­ście przez Lidz­bark, by po­ka­zać uko­cha­nemu, na co ją stać, uwa­żała za dzie­ci­nadę. Na woj­nie wiele ko­biet no­siło mę­skie spodnie i na ni­kim nie ro­biło to wra­że­nia, jakby po­dział na płeć na­gle stał się nie­ważny. Kiedy na jej rę­kach umarł pierw­szy młody chło­pak z dziurą w brzu­chu tak wielką, że spo­koj­nie można było wło­żyć w nią pięść, wie­działa, że dawne ży­cie ni­gdy nie wróci. Te­raz wy­da­wało się jej snem. Jakże od­le­gła była praca w bi­blio­tece i mi­łość do Szy­mona.

– Co z two­imi braćmi? Wró­cili do domu?

– Nie wiem – od­parła, wy­pusz­cza­jąc przed sie­bie ob­łok dymu. Za­my­śliła się. Nie wi­działa ich od kilku ty­go­dni, ale była świad­kiem wielu aresz­to­wań, po dro­dze mi­nęła ko­lumnę jeń­ców. Sama miała wiele szczę­ścia, bo na­po­tkała lu­dzi, któ­rzy po­mo­gli jej prze­do­stać się do Dłu­towa. Raz na­wet Niemcy za­trzy­mali ją do kon­troli, a kiedy wy­ja­śniła, że jest z Laun­ten­burga, po­ka­zali jej drogę i ostrze­gli, by uwa­żała na sie­bie. Po­trak­to­wali ją jak swoją, po­cho­dziła prze­cież z te­re­nów, które za­le­d­wie dwa­dzie­ścia lat temu na­le­żały do Prus. Być może dla­tego po­sta­no­wiła osta­tecz­nie pójść do Dłu­towa. Nie umiała roz­strzy­gnąć dy­le­matu, czy jej de­cy­zja była słuszna. Te­raz jed­nak mu­siała tu zo­stać. Wró­ciła gra­nica na Wkrze – tym ra­zem po­mię­dzy III Rze­szą a Ge­ne­ralną Gu­ber­nią.

– My­ślisz, że do­tarli do domu? – spy­tał Waw­rek.

– Nie wiem, tato... – za­wa­hała się. – Wielu na­szych wra­cało, ale też wielu Niemcy za­brali do nie­woli. Nie wi­dzia­łam Jurka, Heńka i Mietka od dawna.

– Niech ich Bóg ma w opiece – szep­nęła Ma­rianna. – Trzeba się za nich mo­dlić.

Edzia nie od­po­wie­działa. Za­cią­gnęła się po­now­nie pa­pie­ro­sem. Nie wie, czy bę­dzie umiała znów o coś pro­sić Boga. Ostat­nio mieli na ba­kier. Nie po­mógł jej w spra­wie Szy­mona, nie po­mógł też, gdy opa­try­wała rany żoł­nie­rzy. Na­wet nie umiała zli­czyć, ile osób przy niej zmarło.

– Tato... – ode­zwała się. – Jak długo to po­trwa?

Za­sko­czony Waw­rek pod­niósł wzrok. Pa­trzył na córkę, a słowa nie chciały mu przejść przez gar­dło. We wspo­mnie­niu mi­gnęły ob­razy z pierw­szej wojny. To samo py­ta­nie za­dał jed­nemu z ko­le­gów, kiedy tra­fili na front, a kilka dni póź­niej wi­dział jego roz­trza­skaną przez kulę głowę.

– Nie wiem... – za­jąk­nął się. – Nie wiem, cór­ciu... – Nie umiał jej po­wie­dzieć, że ta­kie rze­czy ni­gdy nie koń­czą się szybko. Ma­china wo­jenna się roz­krę­cała, trudno bę­dzie jej wy­ha­mo­wać. – Ale jak tylko moja noga wy­do­brzeje, wra­camy do domu...

– Nie stój tak! – Ro­za­lia dro­biła kroki po po­koju, dra­pała się po przed­ra­mio­nach. – Za­raz ktoś tu przyj­dzie! Le­piej bę­dzie, jak uciek­nie­cie! – do­dała po chwili. – I tak go znajdą i za­biją nas wszyst­kich... Mu­si­cie ucie­kać!

– Mamo! – Agnieszka po­ło­żyła jej dłoń na ra­mie­niu. – He­niek z pa­nem Wieś­kiem coś wy­my­ślą, zo­ba­czysz.

– Boże święty... – jęk­nęła Ro­za­lia i wy­ko­nała znak krzyża. Od­wró­ciła się twa­rzą do świę­tych ob­ra­zów wi­szą­cych nad łóż­kiem i wy­szep­tała słowa mo­dli­twy. Po­tem rzu­ciła się do ko­mody i prze­wró­ciła ubra­nia w szu­fla­dzie. Po chwili wy­jęła nie­wiel­kie na­czy­nie i oznaj­miła, że to woda świę­cona. Po­dała ją córce i ka­zała zejść do piw­nicy, by po­kro­piła ciało Hansa i jesz­cze raz wy­ko­nała znak krzyża. Wie­działa, że był ewan­ge­li­kiem, ale w tym mo­men­cie re­li­gijne ry­tu­ały były po­trzebne jej, a nie mar­twemu czło­wie­kowi.

– Mamo! – Agnieszka pod­nio­sła głos. – Trzeba tu po­sprzą­tać.

Ro­za­lia nie­przy­tom­nym wzro­kiem spoj­rzała na córkę. Po­tem przy­glą­dała się swoim dło­niom i za­krwa­wio­nej bluzce. Waw­rzy­niec uszył ją z mu­ślinu, który ku­pił w Brod­nicy. Prze­tarła tka­ninę, ale plamy nie zni­kły. Do­brze wsią­kły w ma­te­rię.

Agnieszka po­sta­wiła przed matką wia­dro z wodą.

– Mamo! – Jesz­cze raz upo­mniała Ro­za­lię. – Weź się w garść! Mu­simy tu po­sprzą­tać.

– Tak, có­reczko... tak...

He­niek splu­nął w dło­nie i po­tarł je, za­grze­wa­jąc się do pracy. Chwy­cił sie­kierę i zer­k­nął na bla­dego ni­czym ściana na­uczy­ciela, w jego oczach do­strzegł strach. Chrząk­nął, pró­bu­jąc ukryć swoje emo­cje.

– Je­steś pe­wien? – spy­tał Wie­sław.

– Weź­mie pan nóż i po­na­cina ścię­gna.

– Boże, He­niek!

– Nie roz­bie­rał pan ni­gdy świ­niaka? – zi­ry­to­wał się młod­szy męż­czy­zna. – To tak samo. W su­mie... – za­kpił. – I to świ­nia, i to świ­nia. Tylko ta druga ni­czemu winna, że czło­wiek upodo­bał so­bie jej szynkę i schab. Po­rą­bię go, to bę­dzie ła­twiej zmie­ścić w dole. A może i łeb tego skur­wy­syna ju­tro rano wy­niosę i za­ko­pię z dala od domu? Jak pan po­na­cina ścię­gna, niech idzie ko­pać. Nikt go nie znaj­dzie – po­wtó­rzył po raz ko­lejny, jakby tym ra­zem pró­bo­wał prze­ko­nać sie­bie, że to do­bry ruch.

Wie­siek kiw­nął głową. Się­gnął po nóż przy­nie­siony przez Agnieszkę. Na­ostrzył go o ka­mień na ścia­nie. Po­wtó­rzył kilka razy w my­ślach, że to jak roz­bie­ra­nie zwie­rzę­cia. Nic wiel­kiego. Te same ścię­gna, ko­ści i mięso. Tylko ciało nie chciało go słu­chać. Tkwił z no­żem przy no­dze Hansa i nie mógł się prze­móc, by zro­bić pierw­sze cię­cie, z tru­dem po­wstrzy­my­wał się przed zwy­mio­to­wa­niem. Do­tknął zim­nej nogi nie­bosz­czyka, by od­szu­kać od­po­wied­nie miej­sce. Wzdry­gnął się i pod­niósł głowę. He­niek aku­rat spraw­dzał pal­cem ostrze sie­kiery.

Fra­nia po­cią­gnęła Ka­się za rękę i po­pro­siła, by ze­szły z drogi. Ko­bieta w pierw­szym od­ru­chu chciała szarp­nąć dziecko, by nie ma­ru­dziło, tylko szło po­słusz­nie, bo przed nimi było jesz­cze sporo ki­lo­me­trów.

– Chcę siku – ode­zwała się wresz­cie dziew­czynka, czym odro­binę zmięk­czyła serce Kasi. Opie­kunka nie umiała okre­ślić swo­ich emo­cji. Była wście­kła czy zroz­pa­czona? Na kogo się zło­ściła? Na Fra­nię czy ojca? Spoj­rzała na małą Wi­la­mow­ską i wbrew so­bie kiw­nęła głową. Ze­szły z drogi w stronę lasu, by dziew­czynka mo­gła za­ła­twić swoją po­trzebę.

– Tylko szybko – po­wie­działa.

Fra­nia przy­tak­nęła i we­szła w za­gaj­nik. Krzyk­nęła jesz­cze do opie­kunki, by nie od­cho­dziła, bo boi się zo­stać sama. Ka­sia zro­biła krok po­mię­dzy drzewa, pod jej sto­pami pę­kło kilka ga­łą­zek. Z od­le­gło­ści ob­ser­wo­wała lu­dzi z to­boł­kami, któ­rzy zmie­rzali w jedną i w drugą stronę, szu­ka­jąc bez­piecz­nego miej­sca na prze­trwa­nie wojny. Na­gle spoj­rzała w niebo. Od­ru­chowo cof­nęła się, do­strze­gł­szy czarne punkty po­mię­dzy chmu­rami. Ze stra­chu o mało nie prze­wró­ciła się o wy­sta­jące ko­rze­nie. Sa­mo­loty były co­raz bli­żej.

W tym cza­sie Fra­nia kuc­nęła w krze­win­kach bo­rówki brusz­nicy po­ra­sta­ją­cej dużą po­łać lasu. Po­czuła ogromną ulgę w pod­brzu­szu, kiedy wresz­cie mo­gła się wy­si­kać. Cały czas jed­nak zer­kała w stronę Kasi. Bała się, że ko­bieta na­gle znik­nie, a ona zo­sta­nie sama w nie­zna­nym miej­scu. Usły­szała do­bie­ga­jący z da­leka ryk sil­ni­ków sa­mo­lo­tów. Szybko wstała i nie­chcący zmo­czyła so­bie prawy but. Na­gle roz­legł się huk wy­strza­łów po­mie­szany z krzy­kiem lu­dzi. Fra­nia rzu­ciła się w stronę Kaśki, która stała te­raz przy­tu­lona do drzewa i za­sła­niała oczy.

– Boże, Boże – za­wo­dziła. Dziew­czynka ob­jęła ją w pół, na­tych­miast kuc­nęły. – Dziecko... gdy­byś nie chciała siku... – Ka­sia nie mo­gła wy­du­sić z sie­bie wię­cej słów. Za­sła­niała rę­koma uszy, była jak spa­ra­li­żo­wana. Nad ścieżką uno­sił się tu­man ku­rzu. Do­piero gdy sa­mo­loty od­le­ciały, ra­zem z Fra­nią wy­szły z lasu. Wzdłuż drogi le­żały mar­twe ciała. – Boże... – po­wtó­rzyła ko­bieta i zro­biła znak krzyża. Za­ci­snęła palce na dłoni Frani i za­częły roz­glą­dać się, czy ktoś prze­żył. Pod­cho­dziły do ciał. Wy­da­wało im się, że na polu po­mię­dzy gło­wami ka­pu­sty ktoś się po­ru­szył, lecz kiedy przy­kuc­nęły nad ko­bietą, do­strze­gły dziurę w gło­wie. Po chwili jed­nak gdzieś obok usły­szały jęk.

– Tu­taj! – za­wo­łała Fra­nia i do­sko­czyła do na­sto­let­niego chłopca. Drgnął. – Ży­jesz? – spy­tała dziew­czynka, oglą­da­jąc jego ciało w po­szu­ki­wa­niu krwi, a nie­zna­jomy z tru­dem usiadł. Nie wie­dział, co się stało. Pa­trzył na dziecko otę­pia­łym wzro­kiem. – Z sa­mo­lotu was ostrze­lano.

– Gdzie moja mama? – szep­nął i pod­niósł się z ziemi. Nie był ranny. Ro­zej­rzał się, a kiedy do­strzegł ciało ko­biety w czar­nym płasz­czu, do­padł do niego. Od­wró­cił je na wznak, a po­tem ryk­nął tak po­twor­nym pła­czem, że Ka­sia nie mo­gła zła­pać tchu.

– Bar­dzo mi przy­kro – po­wie­działa do niego Fra­nia, pró­bu­jąc prze­bić się przez roz­pacz. – Bar­dzo mi przy­kro... Do­kąd szli­ście?

Chło­pak nie umiał jed­nak wy­du­sić z sie­bie ani jed­nego słowa. Obej­mo­wał matkę i pła­kał, chciał ją też pod­nieść, szar­pał za ubra­nie, jakby to miało wró­cić jej ży­cie.

– Chodź, Fra­niu – po­na­gliła ją Ka­sia. – Sa­mo­loty mogą wró­cić.

– Mu­simy go za­brać ze sobą.

– Nie mo­żemy.

– Mu­simy – uparła się i po­cią­gnęła chło­paka za man­kiet. – Mu­sisz iść z nami.

– Mu­szę... – za­jąk­nął się, wy­cie­ra­jąc nos rę­ka­wem. – Po­cho­wać mamę.

– Nie ma na to czasu! – zde­ner­wo­wała się Kaśka.

– Po­mo­żemy mu. – Fra­nia za­cho­wy­wała się jak do­ro­sła osoba. Wie­działa, że na­sto­la­tek musi iść z nimi, tak pod­po­wia­dało jej serce, a serca na­le­żało słu­chać. Spoj­rzała w niebo. Było ja­sne, nie­mal błę­kitne, jakby ni­gdy nie pa­dły z niego żadne strzały. – Te­raz sa­mo­loty nie wrócą – do­dała.

Ka­sia wes­tchnęła. Pod­dała się Frani. Wspól­nymi si­łami wy­ko­pali płyt­kie wgłę­bie­nie. Trudno było w nim zmie­ścić ciało, ale uło­żyli w nim matkę chło­paka, a po­tem znie­śli ka­mie­nie i ga­łę­zie, by je przy­kryć. Nad pro­wi­zo­rycz­nym gro­bem Ka­ta­rzyna za­śpie­wała:

Daj wieczny po­kój w nie­bie, Pa­nie,

Swą prośbę ślemy przed Twój tron.

Dziś, gdy na­de­szło z nim roz­sta­nie,

Opieką swoją na­dal go chroń!

W tym cza­sie Ro­za­lia szo­ro­wała pod­łogę w po­koju. Trzę­sły się jej ręce, a po po­licz­kach pły­nęły łzy. Wciąż od­twa­rzała w pa­mięci mo­ment, kiedy wbiła nóż w szyję Hansa. Nie spo­dzie­wała się, że wej­dzie tak ła­two, a może wcale nie było ła­two, lecz wstą­piła w nią po­tężna siła, która nie po­zwo­liła się za­wa­hać. A po­tem wi­dok Frani z wy­ce­lo­waną w nią bro­nią. Nie zdzi­wi­łaby się, gdyby córka na­ci­snęła spust.

Spoj­rzała na swoje ręce. Były czer­wone od krwi. Za­nu­rzyła je w ró­żo­wej już wo­dzie ra­zem ze szmatą. Przez kilka se­kund nie mo­gła ode­rwać wzroku od tego wi­doku. Za­biła czło­wieka! Za­biła... Gdyby sy­tu­acja się po­wtó­rzyła, zro­bi­łaby to samo. A może po­winna dać mu się zgwał­cić? Zro­biłby swoje i wy­szedł... Za­ci­snęła zęby, by się nie roz­pła­kać. Po chwili wy­żęła szmatę i po raz ko­lejny prze­myła pod­łogę. Sły­szała głos Agnieszki, która szo­ro­wała de­ski w ko­ry­ta­rzu i na scho­dach. Plamy wciąż były wi­doczne. Po­bie­gła więc do kuchni i od­szu­kała po­jem­nik z solą. Roz­sy­pała ją na pod­ło­dze i uklę­kła obok.

Po­słała Fra­nię z Kaśką... Nie wie­działa, gdzie jest jej naj­młod­sze dziecko. Ża­ło­wała po­chop­nej de­cy­zji, ale za­raz znów po­wtó­rzyła, że za­biła czło­wieka. Niemcy na pewno będą go tu szu­kać. A może będą szu­kać jej sy­nów? Za­częła trzeć de­ski szmatą z ta­kim za­pa­łem, że po chwili kro­pelki potu ka­pały na pod­łogę. Była wście­kła i zroz­pa­czona. Bała się i zło­ściła. Waw­rzy­niec sie­dział na za­piecku u matki, a ona wła­śnie za­biła czło­wieka! Jej syn z Wieś­kiem rą­bali jego ciało na ka­wałki! Kim się stali?

Agnieszka spoj­rzała na wia­dro wy­peł­nione czer­woną cie­czą i zwy­mio­to­wała. Z tru­dem uspo­ka­jała od­dech, trzy­ma­jąc dłoń na brzu­chu. Zwró­ciła chyba całą za­war­tość żo­łądka. W gar­dle pie­kło, a go­rycz roz­cho­dziła się po pod­nie­bie­niu i ję­zyku. Splu­nęła i wy­tarła usta rę­ka­wem.

Wie­siek prze­biegł przez ko­ry­tarz i znikł na po­dwó­rzu. Le­dwo ła­pał od­dech. Ro­zej­rzał się za ło­patą i na­tych­miast za­czął ko­pać w miej­scu, gdzie Ro­za­lia ho­do­wała kwiaty. Po­cząt­kowo z tru­dem wy­bie­rał zie­mię, bo trzę­sły mu się dło­nie, ale po kil­ku­na­stu mi­nu­tach na­brał wprawy. Wo­lał zde­cy­do­wa­nie to za­ję­cie niż po­ma­ga­nie Heń­kowi. Cią­gle wy­obra­żał so­bie chrzęst prze­ci­na­nych ścię­gien. Był pe­wien, że bę­dzie mu się to śniło po no­cach.

Na­gle po­czuł na ple­cach dłoń Ro­za­lii. Klep­nęła go de­li­kat­nie.

– Prze­pra­szam, że cię w to wplą­ta­łam.

– Nie twoja wina – wy­sa­pał. Był zmę­czony. Na dwo­rze zro­biło się już ciemno. Pa­no­wała go­dzina po­li­cyjna. Wie­dział, że nie bę­dzie mógł wró­cić do domu, a ju­tro rano Ja­dwiga zada mu mnó­stwo py­tań.

– Bę­dzie nas stra­szył po no­cach... – szep­nęła, po­twier­dziw­szy jego wcze­śniej­sze obawy.

– Nie mo­głem tego zro­bić... Nie da­łem rady... Je­stem zwy­kłym na­uczy­cie­lem, nie rzeź­ni­kiem – za­czął się tłu­ma­czyć. Otarł ręką pot z czoła. Sta­rał się ukryć łzy ci­snące się pod po­wieki.

– Prze­pra­szam... – jęk­nęła. – A He­niek? – spy­tała, spo­glą­da­jąc w stronę domu. Kilka se­kund póź­niej w progu po­ja­wiła się syl­wetka jej syna. Ro­za­lia pa­trzyła na niego z prze­ra­że­niem. Trzy­mał w dłoni sie­kierę. Po­de­szła do niego, zła­pała go za ra­mię. – Synku...

– Kurwa... – za­klął. – Nie umiem tego zro­bić. Nie umiem od­rą­bać temu skur­wie­lowi głowy.

– Już do­brze – po­wie­działa. Po­gła­skała go po przed­ra­mie­niu. – Za­ko­piemy go. A po­tem uciek­nie­cie, zo­stanę...

Wie­siek zbli­żył się do Wi­la­mow­skich. Ode­tchnął, gdy usły­szał, że Heń­kowi rów­nież nie wy­star­czyło od­wagi, by po­rą­bać zwłoki.

– Mu­simy go prze­nieść... Po­mogę ci ko­pać.

He­niek bez słowa ru­szył do ko­mórki po drugą ło­patę. Po­tem w mil­cze­niu ra­zem z Wie­sła­wem po­więk­szali dół. Mu­siał być na tyle głę­boki, by psy nie wy­ko­pały zwłok.

Nie roz­ma­wiali ze sobą. Bali się, że ktoś za­trzyma się przy bra­mie i pod­słu­cha ich roz­mowę. Sta­rali się za­cho­wy­wać naj­ci­szej, jak umieli.

– Wy­star­czy chyba – stwier­dził na­uczy­ciel. – Mu­simy go prze­nieść.

– Pa­pie­rosa naj­pierw? – spy­tał chło­pak i pod­su­nął męż­czyź­nie paczkę. Za­pa­lili. Mieli brudne ręce, prze­po­cone ko­szule, ale chyba wresz­cie od­na­leźli spo­kój.

Ju­rek stał obok in­nych współ­więź­niów. Z tru­dem ła­pał od­dech, bro­dząc w gno­jówce. Rów cią­gnący się obok chle­wika był miej­scem wy­le­wa­nia ście­ków i in­nych od­pa­dów. Śmier­dział po­twor­nie. Chło­pak nie miał ni­czego, czym mógłby prze­sło­nić so­bie nos i usta. Raz zwy­mio­to­wał, ale za­raz je­den z Niem­ców do­pro­wa­dził go do po­rządku ude­rze­niem by­kowca po ple­cach. Dła­wił się i du­sił, lecz za wszelką cenę sta­rał się nie zwra­cać. Ku swo­jemu za­sko­cze­niu po kilku go­dzi­nach pracy od­niósł wra­że­nie, że czło­wiek może się przy­zwy­czaić do wszyst­kiego.

Więź­nio­wie prze­pchnęli ko­lejny pień so­sny. Kiedy skoń­czyli pracę, każdy z nich sła­niał się na no­gach. Ju­rek wziął do ręki mi­skę, która te­raz wa­żyła chyba z tonę. Usta­wił się w ko­lejce i cze­kał na swój przy­dział sza­rej brei. Po kilku dniach po­bytu w obo­zie wie­dział, że je­żeli ktoś znaj­dzie w tym pa­skud­nym żar­ciu ka­wa­łek ziem­niaka, bę­dzie o tym hu­czał cały obóz, z za­zdro­ścią grze­biąc pal­cami w swo­ich na­czy­niach w po­szu­ki­wa­niu kar­to­fla­nego skarbu.

Ju­rek omiótł wzro­kiem plac. Przy­glą­dał się więź­niom. Do­strzegł Jaśka sto­ją­cego sa­mot­nie nie­da­leko ba­raku. Zbli­żył się do niego, ale nie za­ga­dy­wał. Prze­chy­lił mi­skę i po­woli wy­pi­jał jej za­war­tość.

– Co, młody? – za­gaił Ja­siek, mie­rząc go z góry na dół. – Cuch­niesz... – Skrzy­wił się.

– Nie wiesz, jak można so­bie za­ła­twić przy­dział do in­nej ro­boty? – spy­tał Ju­rek nie­śmiało. Za­sta­no­wił się też, co umiał. Kształ­cił się na na­uczy­ciela. Ro­dzice za­wsze go oszczę­dzali, na­wet nie na­uczyli go szyć. Dzi­siaj ża­ło­wał, że więk­szość swo­jego ży­cia spę­dził wśród ksią­żek albo w ko­ściele. He­niek z Miet­kiem na pewno le­piej by so­bie po­ra­dzili.

Z tru­dem prze­łknął ślinę, a po chwili spoj­rzał na swój ka­wa­łek chleba. Wy­cią­gnął drżącą dłoń w kie­runku Jaśka. Ten naj­pierw za­chłan­nie zer­k­nął na nie­wielką kromkę, ale po chwili po­krę­cił głową.

– Zjedz to – po­wie­dział. – I zrób to szybko, bo za­raz zmie­nię zda­nie.

Ju­rek za­wa­hał się, ale wsu­nął chleb do ust. Po­woli mie­lił go na kwa­śną masę, za­nim po­łknął, jakby się bał, że Ja­siek za­żąda tego ka­wałka za obiet­nicę po­mocy.

– Co umiesz? – za­gaił Wi­la­mow­skiego, ale ten wzru­szył ra­mio­nami.

– Mia­łem być na­uczy­cie­lem – szep­nął za­wsty­dzony.

– Umiesz trzy­mać mło­tek?

– Tak... chyba tak. Cza­sami w wa­ka­cje po­ma­ga­łem w żni­wach u stryja, ale wszy­scy mnie oszczę­dzali w ro­bo­cie...

– Nie dzi­wota, taka de­li­katna pa­nienka z cie­bie.

Ju­rek opu­ścił głowę.

– Mam dwóch star­szych braci i cztery sio­stry – po­wie­dział, choć Ja­siek o to go nie za­py­tał. – Mój oj­ciec jest kraw­cem, ma za­kład w Lidz­barku.

– Na­pisz do niego list, może przy­śle ci pie­nią­dze albo paczkę.

Ju­rek kop­nął nie­wielki ka­mień. Wie­dział, że oj­ciec dzień przed wy­bu­chem wojny wy­je­chał do swo­jego brata. Co się działo te­raz w domu, nie miał po­ję­cia. A może matka z sio­strami też ru­szyła do Dłu­towa? Każdy wie, że na wsi pod­czas wojny ła­twiej daje się prze­żyć, bo za­wsze da się wy­ho­do­wać i ukryć coś do zje­dze­nia.

– Tak zro­bię.

– Słu­chaj, młody... – Ja­siek zła­pał go za ra­mię. – Jak będę mógł, to za­ła­twię ci ja­kąś ro­botę, może przy bu­do­wie ba­ra­ków albo na inne ko­mando, tylko nie ma­zgaj się. Tu trzeba być twar­dym, bo ina­czej zgi­niesz, ro­zu­miesz? – Spoj­rzał chło­pa­kowi w oczy. Ju­rek z tru­dem nie opu­ścił wzroku. Kiw­nął lekko głową.

– Ro­zu­miem...

He­niek z Wieś­kiem za­sy­py­wali na­gie ciało Hansa Bec­kera le­żące już na dnie dołu. Ostat­kiem sił zgar­niali zie­mię, a po­tem ugnia­tali ją sto­pami. Wszystko ro­bili po ciemku, przy­świe­cał im je­dy­nie księ­życ, który na szczę­ście tego wie­czora nie skrył się za chmu­rami. Po omacku wsa­dzali w miej­sce po­chówku wy­ko­pane wcze­śniej uschnięte kwiaty, roz­sy­pali po­tłu­czone na ka­wałki dwie ce­gły, żeby wszystko wy­glą­dało na­tu­ral­nie. Kiedy koń­czyli pracę, z domu wy­szła Ro­za­lia. Po­sta­wiła na ławce mi­skę z wodą, by umyli ręce.

– Jesz­cze trzeba po­ciąć i spa­lić dy­wan. – Spoj­rzała na Agnesę. – Idź, sprawdź, czy w za­kła­dzie zo­stały ja­kieś no­życe. Może któ­rychś nie ukra­dli. I zdej­mij­cie brudne ubra­nia. Spa­limy je, bo pew­nie nie wy­wa­bimy krwi.

Dziew­czyna kiw­nęła głową. Wy­tarła dło­nie o spód­nicę i po­bie­gła do domu.

– Trzeba roz­pa­lić we wszyst­kich pie­cach – stwier­dził He­niek.

– Po­win­ni­ście stąd ucie­kać – po­wie­działa Ro­za­lia, a po­tem po raz ko­lejny tego wie­czora spoj­rzała na swoją mu­śli­nową bluzkę. Lu­biła ją. Tka­nina była de­li­katna, a krój luźny, wy­godny. Te­raz znaj­do­wały się na niej plamy krwi. Za­częła je po­cie­rać. Co­raz szyb­ciej i szyb­ciej, jej ru­chy sta­wały się co­raz bar­dziej ner­wowe.

– Mamo... – He­niek za­trzy­mał jej ręce. – Mamo... wszystko bę­dzie do­brze. Uspo­kój się. Te­raz mu­simy cze­kać. – Ro­za­lia kiw­nęła głową i się roz­pła­kała. Wie­siek prze­stą­pił z nogi na nogę, czuł się nie­swojo.

– A co z ka­ra­bi­nem? – spy­tał.

– Kurwa... – He­niek za­klął po raz ko­lejny. Splu­nął przed sie­bie i ru­szył ukryć ka­ra­bin w piw­nicy.

Ro­za­lia do rana nie mo­gła za­snąć. Spo­glą­dała na Wieśka. Wi­działa je­dy­nie za­rys jego syl­wetki. Jej oczy przy­zwy­cza­iły się do ciem­no­ści. Co ja­kiś czas do­kła­dali do pie­ców ka­wałki dy­wanu. Za dwie go­dziny mieli ich zmie­nić He­niek z Agnieszką, ale do tego czasu wszystko po­winno się już spa­lić.

– Co po­wiesz Ja­dwi­dze? – spy­tała.

– Nie wiem... – Wzru­szył ra­mio­nami. Zer­k­nął na Ro­za­lię, pró­bu­jąc się uśmiech­nąć.

– Na­prawdę wziął­byś winę na sie­bie, gdyby to byli hi­tle­rowcy za­miast Heńka?

– Tak... Tak my­ślę, ale ostat­nio wy­da­rzyło się tyle złego... Mam na­dzieję, że wy­star­czy­łoby mi od­wagi. – W jego gło­sie wy­brzmiała gorzka nuta. – Ja­dwiga wy­cią­gnęła mnie z wię­zie­nia...

– Gdyby cię nie wy­cią­gnęła, nie po­ja­wił­byś się w moim domu, a sama nie po­ra­dzi­ła­bym so­bie z Han­sem.

– He­niek by ci po­mógł... – za­wa­hał się. – Za­sta­na­wiam się, kim je­ste­śmy. Po­grze­ba­li­śmy czło­wieka, o mało nie po­rą­ba­li­śmy go na ka­wałki. Wy­rze­kłem się by­cia Po­la­kiem, ale może... – mó­wił z tru­dem. – Może... będę miał dziecko. My­ślisz, że to nie za wy­soka cena?

Po­ło­żyła dłoń na jego pal­cach, ale za­raz ją cof­nęła. Prze­stra­szyła się tego ge­stu po­cie­sze­nia. Wy­tarła rękę o spód­nicę, jakby pró­bo­wała po­zbyć się z niej wra­że­nia cie­pła, które zo­stało na skó­rze. Sta­rała się uni­kać wzroku Wieśka. Krę­po­wał ją, choć prze­cież nie raz roz­ma­wiali na osob­no­ści. Do­piero po chwili uświa­do­miła so­bie przy­czynę. Była noc, a oni spę­dzali ją ra­zem bez Waw­rzyńca i bez Ja­dwigi, oboje czuli dziwne na­pię­cie po­mię­dzy sobą, ni­gdy nie pró­bo­wali go zde­fi­nio­wać, a te­raz przy­jem­nie ła­sko­tało z tyłu głowy, jakby wła­śnie wy­pili po kie­liszku wina.

– A ja wy­pra­wi­łam Fra­nię w świat... Wiesz... – Prze­łknęła ślinę. Chciała mu po­wie­dzieć, że Fra­nia jest pod­rzut­kiem, że po­ja­wiła się w mar­cową noc po­nad je­de­na­ście lat temu, kiedy ode­szła Na­stu­sia, że ktoś przy­niósł ją i wrę­czył Waw­rzyń­cowi, za­zna­czyw­szy, że to Wi­la­mow­ska. Za­raz jed­nak przy­po­mniała so­bie mo­ment, kiedy dała Ka­śce me­da­lik z łań­cusz­kiem. Ob­raz ten wciąż jej nie opusz­czał. Dziew­czyna zro­biła się blada jak ściana, za­py­tała o coś. Ro­za­lia za­sta­no­wiła się, pró­bu­jąc przy­po­mnieć so­bie jej słowa. Py­tała chyba, skąd Wi­la­mow­ska ma bi­żu­te­rię, a po­tem dziew­czyna zro­biła się otę­piała, pa­trzyła przed sie­bie i me­cha­nicz­nie wy­ko­ny­wała po­le­ce­nia Ro­za­lii. Coś jej mó­wiło, że matką dziecka jest wła­śnie Kaśka. Je­żeli to prawda, to ni­gdy już nie zo­ba­czy Frani. Dziew­czyna nie odda córki! Ukryje ją tak, by Wi­la­mow­ska jej nie zna­la­zła. Za­raz jed­nak za­częła my­śleć o tym, kto mógłby być jej oj­cem i dla­czego Ka­sia wcze­śniej się nie po­skar­żyła, że je­den z Wi­la­mow­skich ją wy­ko­rzy­stał. A może to na­wet nie ża­den z nich?! Może wy­my­śliła to wszystko, by mieć małą przy so­bie, jak wróci na służbę?

Wiele wąt­pli­wo­ści na­su­wało się Ro­za­lii, py­ta­nia się mno­żyły, a ona nie po­tra­fiła zna­leźć na nie od­po­wie­dzi. Nie mo­gła za­py­tać wprost ani Waw­rzyńca, ani Mietka. Otwo­rzyła usta, by opo­wie­dzieć o tym Wie­sła­wowi, ale gdy zer­k­nęła na jego twarz gi­nącą w ciem­no­ściach, zre­zy­gno­wała. Po­pra­wiła włosy i opa­tu­liła się moc­niej ple­dem, choć w domu było ra­czej cie­pło. 

– My­ślisz, że go znajdą? – spy­tała na­gle.

– Nie wiem, na­prawdę nie wiem... – za­jąk­nął się. – Tak bar­dzo... tak bar­dzo chciał­bym cię spo­tkać w in­nym ży­ciu...

– Nie mam siły – jęk­nęła Fra­nia. Szli cały dzień, od czasu do czasu cho­wa­jąc się po­mię­dzy drze­wami, bo nie­mieccy pi­loci ostrze­li­wali cy­wi­lów na dro­gach. Z tru­dem udało się im ujść z ży­ciem, a od domu ro­dzin­nego Kaśki dzie­liło ich jesz­cze kilka ki­lo­me­trów.

– Usiądźmy – zde­cy­do­wała ko­bieta i wska­zała na­sto­lat­kom nie­wiel­kie wznie­sie­nie. Zie­mia była wil­gotna i zimna, ale mu­sieli od­po­cząć. Chło­pak rzu­cił wa­lizkę, którą za­brał po pro­wi­zo­rycz­nym po­grze­bie matki. Całą drogę mil­czał, nie od­po­wia­dał na py­ta­nia, więc wresz­cie prze­stano mu je za­da­wać.

Ka­ta­rzyna się­gnęła do swo­jego to­bołka, przej­rzała go po raz ko­lejny tego dnia. Szu­kała chleba. Wresz­cie wska­zała pal­cem na stary tor­ni­ster dziew­czynki.

Fra­nia zsu­nęła go z ple­ców, po czym spoj­rzała na niego i wes­tchnęła. Daw­niej na­le­żał do Edzi. Był znisz­czony, ale słu­żył Wi­la­mow­skim od wielu lat. Tę­sk­niła za ro­dzeń­stwem i ro­dzi­cami, ale ja­kaś siła ka­zała jej po­słusz­nie wę­dro­wać z opie­kunką. Po­gła­skała wy­tartą skórę tor­ni­stra i wresz­cie pod­su­nęła go Kasi.

– Jest! – Ko­bieta ucie­szyła się, kiedy zna­la­zła jedną kromkę chleba owi­niętą w ga­zetę. Ro­za­lia wy­pra­wiała ich w po­śpie­chu, ale prze­cież za­nim Hans po­ja­wił się w domu Wi­la­mow­skich, pa­ko­wała rze­czy córki, jakby prze­czu­wała, że za chwilę bę­dzie mu­siała wy­słać ją w świat.

Ka­sia roz­wi­nęła po­woli pa­ku­nek. Czuła wbite w sie­bie spoj­rze­nia dzie­cia­ków, ob­ser­wo­wały każdy jej ruch. Po­dzie­liła pajdkę na trzy równe czę­ści.

– Jedzta po­woli, jesz­cze świat drogi przed nami.

Ro­zej­rzała się nie­pew­nie. Je­żeli na­tkną się na nie­miecki pa­trol, po­dróż źle się skoń­czy.

– Tam jest stara sto­doła – ode­zwała się Fra­nia tak pew­nym gło­sem, jakby co­dzien­nie od­by­wała wę­drówki tą drogą. Wska­zała pal­cem w ciem­ność. – Prze­no­cujmy tam.

– To nie­bez­piecz­nie – szep­nęła Ka­sia. Nie wi­działa stąd żad­nego za­bu­do­wa­nia.

– Bę­dzie do­brze – od­parła spo­koj­nie dziew­czynka. Wsu­nęła do ust część kromki chleba i po­woli prze­żu­wała ją na pszenno-żyt­nią papkę, za­nim po­łknęła. Wo­kół było ciemno, ale czuła, że mu­szą iść do tej sta­rej sto­doły i spę­dzić tam noc. Nie umiała tego wy­ja­śnić, jed­nak w tej chwili nie wi­działa żad­nych cią­gną­cych się po nie­bie ciem­nych smug. Była pewna, że gdyby tu były, do­strze­głaby je na­wet nocą.

– Skąd to mo­żesz wie­dzieć? – ode­zwał się wresz­cie chło­pak. – Nic już nie bę­dzie do­brze. Za­strzelą nas.

– Jak masz na imię? – spy­tała, choć po dro­dze za­dała mu to py­ta­nie już kilka razy, a nie­zna­jomy mil­czał.

– Sta­szek – od­parł ci­cho. – Sta­szek Sztuba. Mam trzy­na­ście lat, miesz­ka­łem w Ci­bo­rzu z mamą, szli­śmy do jej przy­ja­ciółki do Na­rzyna. Nie wiem, jak ona się na­zywa – do­dał, po­cią­ga­jąc no­sem. Wsu­nął do ust ostatni ka­wa­łek chleba, by ukryć wzru­sze­nie.

– A ja je­stem Fra­nia Wi­la­mow­ska, to jest Ka­sia Ko­wal­ska. – Dziew­czynka do­ko­nała pre­zen­ta­cji. – Idziemy do ro­dzi­ców Kasi. Moja mama ka­zała nam ucie­kać z Lidz­barka, dla­tego ucie­kamy – wy­ja­śniła nie­pew­nym gło­sem. – Mam je­de­na­ście lat, a Ka­sia... – za­wa­hała się. – Ka­siu, ile ty masz lat?

Ko­bieta uśmiech­nęła się pod no­sem.

– Dwa­dzie­ścia sie­dem – od­parła.

– Moja mama miała trzy­dzie­ści cztery... – Po­now­nie po­cią­gnął no­sem i za­raz wy­tarł go rę­ka­wem.

– A twój tata?

Chło­pak wzru­szył ra­mio­nami.

– Niemcy go za­brali...

Ka­ta­rzyna przy­glą­dała się za­ry­som syl­we­tek dzieci. Na pewno zmę­czyły się długą wę­drówką. Prze­szły już po­nad dwa­dzie­ścia ki­lo­me­trów, do domu ro­dzi­ców zo­stało kil­ka­na­ście. Ro­zej­rzała się. Wie­działa, że musi za­ufać Frani.

– Idziemy do tej sto­doły, a o świ­cie ru­szymy da­lej – za­ko­mu­ni­ko­wała. – Nie martw się – zwró­ciła się za­raz do chłopca. – Znaj­dziemy przy­ja­ciółkę two­jej mamy. Może coś ci się przy­po­mni.

Sta­szek kiw­nął głową. Chwy­cił swoją wa­lizkę i po chwili cała trójka ru­szyła w kie­runku nie­wi­docz­nej jesz­cze sto­doły.

Na­stęp­nego ranka Ro­za­lia bie­gała po po­ko­jach i spraw­dzała, jak pod­łogi wy­glą­dają w świe­tle dnia. Wdra­pała się na strych i od­na­la­zła tam stary dy­wan, który daw­niej le­żał w po­koju dziew­cząt. Zrzu­ciła go na dół, bo nie dała rady znieść go po dra­bi­nie.

Agnieszka mu­siała zgło­sić się do urzędu po przy­dział do pracy, a Heńka od świtu gdzieś po­gnało. Wie­siek też wy­szedł wcze­śniej, więc Wi­la­mow­ska mo­gła li­czyć je­dy­nie na sie­bie.

Dy­wan spadł na pod­łogę, wzbi­ja­jąc w po­wie­trze tu­man ku­rzu. Ro­za­lia za­kasz­lała, osła­nia­jąc dło­nią usta i nos. Od­cze­kała chwilę, a po­tem prze­cią­gnęła go do swo­jej sy­pialni i roz­ło­żyła, czę­ściowo wsu­nąw­szy pod łóżko. Mo­men­tal­nie we wspo­mnie­niu po­ja­wiło się na­gie ciało Hansa. Wzdry­gnęła się i za­raz przy­kuc­nęła, by do­tknąć gru­bej tka­niny. Nie było na niej krwi. Za­uwa­żyła, że na ro­gach zo­stała po­szar­pana przez gry­zo­nie, kilka ni­tek mocno od­sta­wało od kra­wę­dzi i stwo­rzyło nie­este­tyczne frędzle, ale za to dy­wan wy­glą­dał w po­koju tak, jakby le­żał tu od wie­ków. Otwo­rzyła okno, by kurz mógł opaść. Drobny py­łek za­tań­czył w pro­mie­niach je­sien­nego słońca.

Ro­za­lia wy­bie­gła na po­dwó­rze. Od razu do­strze­gła świeżo roz­ko­paną zie­mię. Po ciemku miej­sce to wy­glą­dało zde­cy­do­wa­nie le­piej niż te­raz. Ro­zej­rzała się. We­szła do ko­mórki i przy­glą­dała się kloc­kom drzewa oraz rze­czom, które przez lata skła­do­wali tu z Waw­rzyń­cem. W rogu do­strze­gła beczkę. Miała dziurę z boku, de­ski w tym miej­scu mu­siały prze­gnić, a me­ta­lowa ob­ręcz za­rdze­wiała i lekko się osu­nęła. Z tru­dem wy­wlo­kła ją z po­miesz­cze­nia i prze­to­czyła na miej­sce po­chówku Hansa. Na­kre­śliła w po­wie­trzu znak krzyża i prze­pro­siła Boga za to, co mu­siała zro­bić. Na ko­niec zo­stała jej jesz­cze piw­nica. Zbie­gła na dół. He­niek przy­zwo­icie tu po­sprzą­tał. Za­uwa­żyła, że roz­łu­pał kilka czer­wo­nych ce­gieł i roz­sy­pał ich ka­wałki po po­sadzce. Na półce le­żał nóż, za­brała go i za­nio­sła do kuchni. Kiedy jed­nak od­kła­dała go na szafkę, do­strze­gła mę­ską chu­s­teczkę. Były na niej plamy krwi. Wzięła ją do ręki, obej­rzała. Nie mo­gła na­le­żeć do Heńka, bo ni­gdy wcze­śniej jej nie wi­działa. Po­my­ślała za­raz o Han­sie, szu­ka­jąc w pa­mięci mo­mentu, kiedy jego chustka mo­gła wy­paść z kie­szeni. Na­gle jed­nak po­ja­wił się inny ob­raz. Wie­siek wy­cie­rał czymś ręce. To mo­gło na­le­żeć do niego. Wzięła ostroż­nie brudną tka­ninę i po­wą­chała. Nie po­czuła jed­nak żad­nego zna­jo­mego za­pa­chu. Od­su­nęła chustkę od sie­bie i ciężko usia­dła na ła­wie przy stole. Roz­pła­kała się, jakby wszyst­kie na­gro­ma­dzone od wczo­raj emo­cje mu­siały zna­leźć uj­ście. Za­raz jed­nak po­now­nie się po­de­rwała. Jesz­cze jedna rzecz nie da­wała jej spo­koju. Po­bie­gła do po­koju i sta­nęła przed szafą. Za­częła prze­rzu­cać rze­czy. Wresz­cie wy­jęła bluzkę, którą miała na so­bie wczo­raj, nie spa­liła jej, ale wci­snęła w kąt, by nikt nie za­uwa­żył. Nie umiała jej znisz­czyć. Przy­tu­liła ją do sie­bie i wcią­gnęła lekko słod­kawy za­pach tka­niny. Przy­po­mniała so­bie naj­pierw męża po­chy­lo­nego nad ma­szyną, kiedy szył jej nowe ubra­nie, a po­tem w jej wspo­mnie­niu po­ja­wiła się na­gle twarz Wie­sława. Uśmie­chał się do niej smutno. Wi­działa jego przy­mru­żone oczy, w któ­rych cza­iła się me­lan­cho­lia. Przy­tu­lił ją wczo­raj kilka razy, gdy pła­kała. Za­sta­no­wiła się, czyje za­pa­chy prze­sią­kły ja­sną mu­śli­nową tka­ninę: jej, Waw­rzyńca czy Wieśka.

– Je­stem głu­pia – szep­nęła. – Głu­pia.

Po­szła na­tych­miast do kuchni i na­lała do mied­nicy zimną wodę. Naj­pierw prze­myła twarz, ochło­dziła po­liczki, a po­tem za­nu­rzyła bluzkę i starła do na­czy­nia odro­binę my­dła. Nie wie­działa, dla­czego to ro­biła. Plamy z krwi z pew­no­ścią nie zejdą. Była w niej jed­nak ja­kaś we­wnętrzna po­trzeba, by oca­lić ten mu­śli­nowy ele­ment gar­de­roby, choć pew­nie ni­gdy wię­cej go nie włoży. Za­ci­snęła palce na tka­ni­nie i za­częła ją po­woli ugnia­tać. Woda za­bar­wiła się na bru­nat­no­ró­żowy ko­lor. Od­sta­wiła mied­nicę na pod­łogę, wrzu­ciła do niej jesz­cze chustkę i usia­dła przy stole. Musi dać im czas, by zmię­kły.

– Wełna grzeje, mu­ślin stroi, każdy sam wie, co woli – po­wie­działa ci­cho. Skąd znała te słowa? Za­sta­no­wiła się. Nie umiała so­bie przy­po­mnieć, gdzie je sły­szała. Wra­cała pa­mię­cią do opo­wie­ści Waw­rzyńca, ale przy­sło­wie nie pa­so­wało jej do męża. – Je­stem głu­pia – po­wtó­rzyła. – Po co ra­tuję tę bluzkę?

Za