Moja chińska babcia ebook

1

– Ten ze­gar jest ja­kiś dziwny.

Mówi tak mój oj­ciec. Sie­dzę przy jego łóżku, na któ­rym leży i umiera. Ma pra­wie dzie­więć­dzie­siąt lat. W za­głę­bie­niu szyi wi­dać pla­ster z mor­finą, nie więk­szy od ka­wa­łeczka pa­pieru, ja­kie nasi oj­co­wie przy­kle­jali so­bie, kiedy się ska­le­czyli przy go­le­niu, to zna­czy za­nim upo­wszech­niły się ma­szynki elek­tryczne, pod ko­niec lat pięć­dzie­sią­tych, i rów­nież w tym cza­sie przy­jeż­dżała do nas w od­wie­dziny z Ko­pen­hagi bab­cia, matka ojca, na ogół la­tem, mó­wiła, że naj­bar­dziej lubi Oslo wła­śnie o tej po­rze, po­wie­trze, wi­doki, lu­dzi. By­wało, że przy­wo­ziła nam ja­kieś pre­zenty, na ogół coś do je­dze­nia, coś słod­kiego, coś duń­skiego, lan­drynki, cze­ko­ladki, cze­ko­ladę, dla­tego wy­da­wało nam się, że przy­bywa z in­nego świata, i w mo­ich oczach to się wciąż nie zmie­nia. Kie­dyś przy­wio­zła ze sobą także gruby bru­lion opra­wiony w nie­bie­ski pla­stik; na okładce na­pi­sane było Rok za ro­kiem, a w środku Me­mo­riał. Zwię­zły po­rów­naw­czy dia­riusz na 5 lat do od­no­to­wy­wa­nia wy­da­rzeń god­nych za­pa­mię­ta­nia. To mu­siało być w roku 1960, tym sa­mym, w któ­rym za­czą­łem cho­dzić do szkoły po­wszech­nej. Naj­czę­ściej jed­nak to my jeź­dzi­li­śmy do babci, pły­nę­li­śmy „duń­skim” pro­mem albo je­cha­li­śmy sa­mo­cho­dem marki Vo­lvo Du­ett, który na­zy­wa­li­śmy Au­tem Mle­cza­rza, ale to było nieco póź­niej, bo oj­ciec zro­bił prawo jazdy do­piero w 1963 roku, cho­ciaż już dawno miał upraw­nie­nia na mo­to­cykl, eg­za­min zdał w woj­sku, w Vi­borgu, gdzie słu­żył w kor­pu­sie in­ży­nie­ryj­nym, i za każ­dym ra­zem, gdy do­sta­wał prze­pustkę, jeź­dził do Ko­pen­hagi swoim royal en­fiel­dem, po­zo­sta­wio­nym przez An­gli­ków, na który wszy­scy mó­wili Royal En­fold, czyli Kró­lew­ska Głu­pota, bo prze­cież w Da­nii więk­szość rze­czy była kró­lew­ska pod ta­kim czy in­nym wzglę­dem. Mo­to­cykl miał boczną przy­czepkę, a kiedy po­ja­wiła się moja matka – tuż po woj­nie pra­co­wała jako au pair u pew­nego hur­tow­nika w dro­giej dziel­nicy wil­lo­wej wzdłuż Stran­dve­ien na­zy­wa­nej Pa­sem Whi­sky – ona jako je­dyna miała prawo do tej przy­czepy wsiąść. Po­tra­fię so­bie to wy­obra­zić, ale mimo wszystko nie ta­kich ich znam, znam ich od in­nej strony, poza tym jest oczy­wi­ste, że to wspo­mnie­nie sprzed mo­jego czasu, utwo­rzone na pod­sta­wie po­je­dyn­czych zdjęć i zda­rzeń, o któ­rych oni sami opo­wia­dali, lecz o tym okre­sie, o za­rę­czy­nach, mó­wili mało, byli dys­kret­nymi ludźmi, strze­gli swo­jej pry­wat­no­ści, także przede mną: peł­nym ga­zem po pro­stych duń­skich dro­gach, praw­do­po­dob­nie wzdłuż wy­brzeża, w stronę Horn­bæk, gdzie ro­dzina miała dom na wsi, szale po­wie­wają im za ple­cami, skó­rzane kurtki, oj­ciec nosi kask, ale matka ma tylko czapkę albo ka­pe­lusz, czarny mę­ski ka­pe­lusz, od czasu do czasu musi go mocno przy­trzy­my­wać, rę­ka­wiczki, ciemne oku­lary, twa­rze, które ja­śnieją, które lśnią. Ich mło­dość jest mi ab­so­lut­nie obca. Ale mimo to wy­obra­żam so­bie tę ich wol­ność bez naj­mniej­szej skazy, nie­ogra­ni­czoną i bez­tro­ską, na­wet wojna się skoń­czyła, a przy tej oka­zji my­ślę so­bie, że to wła­śnie tę wol­ność od­bie­rają ro­dzi­com dzieci w mo­men­cie przyj­ścia na świat. Z willi przy Ju­lia­ne­håb­svej, gdzie miesz­kała bab­cia, pa­mię­tam głów­nie chiń­skie przed­mioty: ku­fry, broń, dy­wany, wa­zony, fi­gurki, krze­sła, na­da­jące wnę­trzu cha­rak­ter jak ze snów, który wraz z ob­cym za­pa­chem ziół, su­szo­nych płat­ków róż czy per­fum, a może cze­goś in­nego, z za­pa­chami, któ­rych nie po­tra­fi­łem okre­ślić, ko­ja­rzył mi się i cią­gle mi się ko­ja­rzy z in­nym świa­tem. I wła­śnie owego in­nego, dru­giego świata usi­ło­wa­łem do­się­gnąć w ca­łej swo­jej twór­czo­ści. Oj­ciec ma na my­śli ze­gar na krót­szej ścia­nie. Uważa, że jest dziwny. Ja też nie mogę po­jąć, dla­czego tam wisi.

– Po­pro­sić, żeby go zdjęli?

– Dla­czego?

– Po­my­śla­łem, że może ci prze­szka­dza.

– Dla­czego miałby mi prze­szka­dzać?

– No, to ty po­wie­dzia­łeś, że jest...

Oj­ciec mi prze­rywa, pra­wie ze zło­ścią:

– A ty tego nie wi­dzisz?!

Pró­buję się śmiać.

– Że je­stem poza go­dzi­nami od­wie­dzin?

– On źle cho­dzi!

– Tak? Je­steś pe­wien?

Pa­trzę na swój ze­ga­rek. Wska­zuje wpół do czwar­tej, tak samo jak ze­gar na ścia­nie. Moje go­dziny są w zgo­dzie z cza­sami świata. Ja cho­dzę do­brze. To oj­ciec się myli. Tak czy ina­czej, obu­rza mnie, że umie­ra­jąc, musi le­żeć i pa­trzeć na ten prze­klęty ze­gar, jakby ktoś miał ochotę mie­rzyć mu czas w ta­kim sta­nie. Śmierć i tak za­wsze ozna­cza re­kord oso­bi­sty, wszystko jedno, jak da­leko czy jak bli­sko się zaj­dzie. W szpi­ta­lach ze­gary są nie­po­trzebne, po­dob­nie lu­stra. Chcę coś z tym zro­bić. Przy­naj­mniej tyle mogę. Ale oj­ciec mnie uprze­dza:

– Prze­cież on idzie do tyłu!

– Aż tak źle chyba nie jest.

Na­tych­miast ża­łuję, że to po­wie­dzia­łem. Je­żeli oj­ciec wi­dzi to w ten spo­sób, nie mam żad­nego po­wodu, by wąt­pić w jego słowa. To by było nie­przy­zwo­ite. Chcę naj­le­piej jak po­tra­fię chro­nić jego prawdę, cho­ciaż ona wy­daje się wręcz do­sto­so­wana do mnie, dla­tego nie­praw­dziwa. Nie wiem tylko, jak mam to po­wie­dzieć. Rzadko czy wręcz ni­gdy nie roz­ma­wia­li­śmy o moim pi­sa­niu, oj­ciec czy­tał rzecz ja­sna moje książki, lecz rzadko lub wręcz ni­gdy ich nie ko­men­to­wał. Może te­raz jest oka­zja. Mógł­bym po­wie­dzieć coś o tym, że pi­sa­nie, two­rze­nie li­te­ra­tury pięk­nej jest po­dob­nym ze­ga­rem, ana­chro­nicz­nym, spóź­nio­nym, czę­sto za­trzy­ma­nym w przy­pad­ko­wym punk­cie mię­dzy go­dzi­nami, a jest tak zwy­czaj­nie dla­tego, że tekst ma ob­jąć wię­cej niż mój wła­sny czas, dla­tego zna­nie się na ze­garku, jak się mó­wiło w dzie­ciń­stwie, nie wy­star­cza. Mógł­bym przy tej oka­zji wspo­mnieć także ze­gar­mi­strzów z Dram­men­sve­ien, mieli swoje za­kłady je­den przy dru­gim na­prze­ciwko parku Zam­ko­wego, oj­ciec za­brał mnie do jed­nego z nich i wtedy do­sta­łem swój pierw­szy ze­ga­rek, o ile do­brze pa­mię­tam, to był je­dyny raz, kiedy gdzieś mnie za­brał, by­li­śmy so­bie bli­scy, lecz tę bli­skość oka­zy­wa­li­śmy rzadko albo wręcz ni­gdy. Nie o tym chcę mu przy­po­mi­nać. Nie mam ta­kiego za­miaru. Ra­czej po­wiem, że to ci ze­gar­mi­strze za­in­spi­ro­wali mnie do na­pi­sa­nia mo­jego pierw­szego wier­sza, to zna­czy wier­sza, który mo­głem uwa­żać za swój, wy­łącz­nie swój, bo o tym, co zo­ba­czy­łem wtedy, nikt inny oprócz mnie nie mógł na­pi­sać. Sta­łem więc przed wi­tryną jed­nego z ze­gar­mi­strzów na Dram­men­sve­ien i na­gle zo­ba­czy­łem, że każdy z ze­ga­rów na wy­sta­wie wska­zuje inny czas. Uj­rza­łem to nagle, jakby jed­nym hau­stem, dla­tego ten wi­dok można po­rów­nać do cze­goś w ro­dzaju wi­zji, mia­łem wtedy dwa­na­ście lat, ale tu, w szpi­talu Dia­konh­jem­met la­tem 2009 roku, czter­dzie­ści pięć lat póź­niej, wciąż mam wy­raź­nie przed oczami wi­trynę ze­gar­mi­strza i przy­cho­dzi mi do głowy myśl, że pi­sa­nie i łoże śmierci łą­czy czas. Mó­wię:

– Opo­wiedz mi o Chi­nach.

2

Bru­lion od babci, pa­mięt­nik czy też me­mo­riał, z cza­sem stał się moją naj­cen­niej­szą wła­sno­ścią. Nie było w nim miej­sca na wspo­mnie­nia, zwy­czaj­nie dla­tego, że nie mia­łem jesz­cze wła­snej hi­sto­rii, więc nie mia­łem co pa­mię­tać. To je­dyna wol­ność, jaką ma dziecko. Wspo­mnie­nia do­piero wy­cho­dziły mi na spo­tka­nie, w po­staci ma­rzeń prze­bra­nych za ocze­ki­wa­nia i na­dzieje. Wy­ko­rzy­sta­łem jed­nak ów bru­lion do stwo­rze­nia so­bie ży­cia pry­wat­nego. Nie na­leży przez to ro­zu­mieć, że wy­peł­nia­łem go ta­jem­ni­cami, za­ka­za­nymi my­ślami, brzyd­kimi sło­wami czy też in­nym nie­to­le­ru­ją­cym świa­tła dzien­nego tek­stem, ależ nie, skąd, to by­łoby do mnie cał­kiem nie­po­dobne. W me­mo­riale nie zna­la­zło się nic, czego nie mógł­bym po­ka­zać ro­dzi­com czy na przy­kład babci, lecz ist­niał pe­wien wzór ukryty w do­ko­ny­wa­nych przeze mnie wy­bo­rach, wzór, któ­rego na­wet ja nie po­tra­fi­łem do­strzec, i dla­tego być może wła­ściwe jest mimo wszystko stwier­dze­nie, że za­pi­sy­wa­łem w bru­lio­nie ta­jem­nice, swoje jawne ta­jem­nice: za­pi­sy­wa­łem ad­resy.

W tym okre­sie, w ostat­niej kla­sie szkoły po­wszech­nej, a na­stęp­nie je­sie­nią 1967 roku, kiedy po­sze­dłem do szkoły re­al­nej, pra­co­wa­łem po lek­cjach jako po­sła­niec w kwia­ciarni Ra­door przy Fro­gne­rve­ien. Trzy dni w ty­go­dniu jeź­dzi­łem na ro­we­rze z bu­kie­tami w kar­to­no­wym pu­dle na ba­gaż­niku. Po po­wro­cie do domu na­tych­miast wyj­mo­wa­łem me­mo­riał i za­pi­sy­wa­łem ad­resy, pod które do­star­czy­łem kwiaty, nic wię­cej, nie to, ile za­ro­bi­łem za każdy prze­jazd ani czy do­sta­łem ja­kiś na­pi­wek, nie za­pi­sy­wa­łem na­wet dat, tylko te ad­resy, w ko­lej­no­ści al­fa­be­tycz­nej. Pod „J” wid­nieją na przy­kład:

Jo­se­fi­nes gate, Kli­nika

Ja­cob Aalls gate 49

Jo­se­fi­nes gate, Kli­nika

Ja­cob Aalls gate 12

Jo­se­fi­nes gate 2

Jo­se­fi­nes gate, która wzięła swoją na­zwę od szwedz­kiej kró­lo­wej Jo­séphine, bie­gnie z Ura­nien­borga do Ho­mans­byen, przy tej ulicy miesz­kało wiele osób z mo­jej klasy w po­wszech­niaku; na szczę­ście ni­gdy nie do­star­cza­łem kwia­tów pod ich ad­resy; nie bar­dzo wiem dla­czego, ale wy­da­wało mi się, że nie wy­pada, że na­ru­szy­łoby to ja­kiś po­rzą­dek. Sam zresztą uro­dzi­łem się w kli­nice na Jo­se­fi­nes gate, 21 wrze­śnia 1953 roku, po­dobno po­ród był dla matki bar­dzo mę­czący, po­nie­waż przy­sze­dłem na świat no­gami do przodu, a więc zmę­czyło to rów­nież mnie, i cho­ciaż dwu­krot­nie za­wo­zi­łem w to miej­sce kwiaty, przy­po­mi­nam so­bie za­le­d­wie frag­menty wnę­trza, ale pa­mię­tam sze­ro­kie schody, mocną po­ręcz z ka­mie­nia, za­okrą­gloną i gładką, przy­jemną pod su­nącą po niej dło­nią, wy­raźny od­głos swo­ich kro­ków, a poza tym ci­szę przy­na­leżną ta­kiemu miej­scu. Paczkę mu­sia­łem od­da­wać w czymś w ro­dzaju re­cep­cji, gdzie star­sza pani w bia­łym stroju pie­lę­gniarki pod­pi­sy­wała kar­teczkę, którą póź­niej od­da­wa­łem panu Ra­do­orowi, po­twier­dze­nie wy­ko­na­nia zle­ce­nia, ale taki kwi­tek można było uznać rów­nież za pa­sek wy­płaty: był wart pół­to­rej ko­rony. Ja­cob Aalls gate, która za­czyna się w oko­licy Vest­kant­tor­get i da­lej bie­gnie aż do Fa­ger­borg, była do­brą ulicą do do­star­cza­nia kwia­tów, ła­two znaj­do­wało się po­szcze­gólne nu­mery, a je­śli mu­sia­łem do­dat­kowo prze­ciąć Suhms gate, do­sta­wa­łem do­da­tek w wy­so­ko­ści pięć­dzie­się­ciu øre, a za­tem w su­mie dwie ko­rony. Kiedy wy­bie­ra­łem się tak da­leko, zwy­kle za jed­nym za­ma­chem za­wo­zi­łem też prze­syłki do szpi­tala Ul­le­vål. Po­tem mo­głem zjeż­dżać w dół Kir­ke­ve­ien bez pe­da­ło­wa­nia, z kie­sze­nią wy­pchaną pa­pie­rami war­to­ścio­wymi i z jedną ręką na kie­row­nicy! Nu­mer 49 znaj­do­wał się na­to­miast na rogu z Ole Vigs gate, ale nie przy­po­mi­nam so­bie nic szcze­gól­nego w związku z tym nu­me­rem, mie­sza mi się on z in­nymi rów­nie bez­i­mien­nymi ad­re­sami, z przy­ćmio­nym świa­tłem prze­ni­ka­ją­cym przez ko­lo­rowe szybki w oknach tych sta­rych kla­tek scho­do­wych ze stu­le­cia po­prze­dza­ją­cego moje stu­le­cie.

Pod „S” wid­nieją:

Stu­dencki Dom

Sko­vve­ien 15

Sko­vve­ien 7

Schi­ves gate 12

Stens­gata 16

Sko­vve­ien 20

Sko­vve­ien, czyli Le­śna, znaj­do­wała się tuż koło kwia­ciarni i swego czasu nadano jej na­zwę od la­sów w oko­licy Ura­nien­borga. Dom pod nu­me­rem 7 był dość no­wo­cze­sną jak na Sko­vve­ien ka­mie­nicą w stylu funk­cjo­na­li­stycz­nym, za­pro­jek­to­waną przez ar­chi­tekta Fri­th­jofa Sto­uda Pla­tou w 1936 roku; to wła­śnie u niego za­trud­niony zo­stał mój oj­ciec, kiedy przy­je­chał z Ko­pen­hagi do Oslo, i pra­co­wał w tym biu­rze pro­jek­to­wym przez resztę ży­cia. Pa­mię­tam, że pod nu­me­rem 7 ni­kogo nie za­sta­łem. W ta­kiej no­wo­cze­snej ka­mie­nicy miesz­kali bo­wiem no­wo­cze­śni lu­dzie. Są­sie­dzi też nie otwie­rali; o mało nie wy­rwało mi się, że na szczę­ście, bo pro­sze­nie ko­goś o przy­ję­cie kwia­tów dla in­nych ni­gdy nie było przy­jemne, lu­dzie przez mo­ment są­dzili, że prze­syłka jest dla nich, a roz­cza­ro­wa­nie, które pró­bo­wali ukryć, było nie do znie­sie­nia. Mu­sia­łem więc w końcu zo­sta­wiać bu­kiet pod drzwiami i mieć na­dzieję, że ktoś wróci do domu, za­nim kwiaty zwiędną, wy­soce nie­za­do­wa­la­jące roz­wią­za­nie, po­nie­waż nie do­sta­wa­łem po­kwi­to­wa­nia, co z ko­lei de­ner­wo­wało pana Ra­do­ora, który i bez tego za­wsze był su­rowy. Tuż obok nu­meru 7 mie­ściła się szkoła Ve­stheim i tam wła­śnie cho­dzi­łem do pierw­szej klasy szkoły re­al­nej. Wo­la­łem nie spo­ty­kać żad­nych zna­jo­mych, zresztą zda­rzało się to rzadko, na ogół nikt mnie nie wi­dział, po za­sta­no­wie­niu stwier­dzam, że wła­śnie tak było, ni­gdy ni­kogo nie spo­ty­ka­łem, by­łem nie­wi­dzial­nym po­słań­cem roz­wo­żą­cym po mie­ście do­bre no­winy: kwiaty. No ale to było po lek­cjach, kiedy opusz­czone szkolne bo­isko wzbu­dzało we mnie senną me­lan­cho­lię. Schi­ves gate otrzy­mała swoją na­zwę od nu­mi­zma­tyka Clau­diusa Ja­coba Schi­vego, który ba­dał rzym­skie mo­nety. Ulica za­czyna się na Arno Bergs plass, a koń­czy przy Vest­kant­tor­get; to dwa punkty geo­gra­ficzne, które w mo­ich snach o Oslo re­pre­zen­tują ko­le­żeń­stwo i mu­zykę. Lu­bi­łem ko­lo­rowe bu­dynki przy Schi­ves gate, czer­wone, zie­lone, żółte, oto­czone ma­łymi ogród­kami. Na Schi­ves gate za­wsze ktoś był w domu, za­zwy­czaj tam też do­sta­wa­łem naj­więk­sze na­piwki. W prze­ci­wień­stwie do Stens­gata. Tej ulicy praw­do­po­dob­nie nadano na­zwę od ka­mie­nia. W każ­dym ra­zie Stens­gata to po­nury od­ci­nek od The­re­ses gate do Ul­le­vål­sve­ien, jej miej­sce jest jakby wła­śnie tu­taj, na wschod­nim skraju dziel­nicy Fa­ger­borg, i chyba nie przy­pad­kiem mie­ściły się przy niej ta­kie in­sty­tu­cje jak Miej­ski Dom dla Sta­rych Ko­biet czy Dom Dziecka „Dla Do­bra Ma­lu­chów” oraz ko­lo­nia dom­ków dla star­ców. Nu­mer 16 był cał­kiem nową czyn­szówką, o ile do­brze pa­mię­tam, i na­le­żało naj­pierw za­dzwo­nić na dole, żeby zo­stać wpusz­czo­nym na klatkę, a na­stęp­nie wy­tłu­ma­czyć, kim się jest i w ja­kiej spra­wie się przy­cho­dzi, co by­wało trudne, a czę­sto rów­nież nie­przy­jemne, po­nie­waż miesz­kańcy po­dej­rze­wali, że ktoś chce ich oszu­kać. Nie, nie lu­bi­łem Stens­gata, wo­la­łem w ogóle tam nie jeź­dzić, cho­ciaż zle­ce­nie było warte dwie ko­rony. Dom stu­dencki mie­ścił się na Un­der­haug­sve­ien, mię­dzy Pi­le­stre­det a Bog­sta­dve­ien, z tego, co wiem, miesz­kali tu je­dy­nie re­li­gijni stu­denci, ale dla­czego ktoś z nich miał do­stać kwiaty, nie mam po­ję­cia.

Mam przed oczami po­wol­ność tych ad­re­sów, szcze­gó­łowy plan prze­mie­rza­nia wzdłuż i wszerz mia­sta, w któ­rym się wy­cho­wa­łem; ko­ja­rzy mi się to z dawną grą w pań­stwa, w którą czę­sto ba­wi­li­śmy się w par­kach. Rzu­ca­li­śmy scy­zo­ry­kiem, który z drże­niem wbi­jał się w zie­mię, i od punktu wbi­cia cią­gnę­li­śmy li­nię wy­zna­cza­jącą, co prze­cho­dzi do nas, a co po­zo­staje wła­sno­ścią prze­ciw­nika. Do­piero te­raz te ad­resy, które miały za­wie­rać je­dy­nie chwilę, tam­ten dzień, stały się wspo­mnie­niem. Czas wy­wró­cił me­mo­riał do góry no­gami, tro­chę jak żół­wia, który po­pchnięty mocną falą bez­rad­nie leży na grzbie­cie.

Po­tem za­czą­łem pi­sać wier­sze. Uru­cho­mił to wi­dok ze­ga­rów u ze­gar­mi­strzów przy Dram­men­sve­ien. Praw­do­po­dob­nie w po­łą­cze­niu z tek­stami na pły­tach, któ­rych w tym okre­sie słu­cha­łem, The Be­atles, The Lo­vin’ Spo­on­ful, The Kinks, a z cza­sem The Do­ors. Moim naj­więk­szym ma­rze­niem, wspól­nym dla wszyst­kich mo­ich ró­wie­śni­ków, było zo­stać człon­kiem ka­peli. Jaki jed­nak mógł być mój wkład? Ow­szem, cho­dzi­łem na za­ję­cia do Aka­de­mii For­te­pianu na Solli plass. Ale ża­den ze­spół w Oslo nie po­trze­bo­wał pia­ni­sty gra­ją­cego mu­zykę kla­syczną. W końcu przy­szło mi do głowy roz­wią­za­nie po­nie­kąd awa­ryjne: mo­głem pi­sać tek­sty. A mó­wiąc to in­nymi sło­wami, na tyle praw­dzi­wymi, na ile mogą być praw­dziwe: nie mo­głem się po­wstrzy­mać od pi­sa­nia tek­stów. Za­pi­sy­wa­łem je mię­dzy ad­re­sami. Nie za­ło­ży­łem do tego osob­nego ze­szytu, tylko wy­ko­rzy­sty­wa­łem ten sam bru­lion od babci. Z ła­two­ścią mo­głem zdo­być nowy, bo oj­ciec, jak już wspo­mnia­łem, był ar­chi­tek­tem i na jego po­chy­łym stole kre­ślar­skim usta­wio­nym w ja­dalni le­żało mnó­stwo no­tat­ni­ków, ze­szy­tów oraz luź­nych kar­tek. Naj­wy­raź­niej uwa­ża­łem, że ad­resy i moje wier­sze są ze sobą zwią­zane, nie można ich więc roz­dzie­lać, umiesz­cza­jąc w dwóch róż­nych ze­szy­tach. Dla­czego tak mu­siało być, oczy­wi­ście nie ro­zu­mia­łem. Bez wąt­pie­nia łą­czyło się to w ja­kiś spo­sób z moim ży­ciem pry­wat­nym, ale kryło się za tym coś wię­cej. Bo wła­śnie w tym wy­bo­rze, w po­wią­za­niu ad­re­sów z wier­szami, tkwi ów ukryty wzór. Mu­sia­łem prze­czu­wać, że to ma ja­kieś zna­cze­nie. Już owo prze­czu­cie samo w so­bie było zna­czące. Chyba na­leży ro­zu­mieć to tak: wspólne dla wier­szy i ad­re­sów było mia­sto, krótko mó­wiąc, mój pro­mień po­ru­sza­nia się, moja geo­gra­fia moż­li­wo­ści, ogniwo łą­czące fan­ta­zje z przy­na­leż­no­ścią sta­no­wiła zaś przede wszyst­kim bab­cia. Chcia­łem, żeby wła­śnie tak było.

Pod­czas gdy ad­re­som nie da się nic za­rzu­cić, w tym sen­sie, że nie można nic w nich zmie­nić, wier­sze są ta­kie so­bie. Nie będę się przy nich za­trzy­my­wał. Chcę tylko przy­po­mnieć, że jest rok 1967, tej je­sieni skoń­czy­łem czter­na­ście lat i słu­cham mię­dzy in­nymi Ma­gi­cal My­stery Tour, a za­dzi­wia mnie szcze­gól­nie I’m the Wal­rus. Dla­tego mię­dzy Rid­de­rvolds gate a Pi­le­stre­det po­tra­fią się po­ja­wić na przy­kład ta­kie strofki: „Czy kie­dy­kol­wiek wspi­na­łeś się na ra­tusz, my­śląc jak plu­jąca ja­dem ko­bra i pę­ka­jąc ze śmie­chu? Sie­dzisz na czubku masztu, wy­daje ci się, że głowa ci utknęła. Cały czas umie­rasz”. To było szczere, ale prawdę pi­szę do­piero, gdy ukła­dam wiersz o ze­gar­mi­strzach na Dram­men­sve­ien: „Kiedy wi­dzę / jed­no­cze­śnie dwa ze­gary / które po­ka­zują różną go­dzinę / za­czy­nam się bać / Czy to ja / źle cho­dzę?”. Tu je­stem tak bli­sko wła­snego głosu, jak to tylko moż­liwe. Wszystko, co na­pi­sa­łem póź­niej, jest je­dy­nie roz­sze­rze­niem pola na­szki­co­wa­nego przez te li­nijki. Dla­tego wła­śnie ten wiersz musi być drzwiami, które mogę otwo­rzyć i wejść do hi­sto­rii mo­jej babci.

3

W roku 1952 mój dzia­dek na­pi­sał dla mo­jego ojca coś w ro­dzaju spisu do za­pa­mię­ta­nia:

Przed wie­loma laty, za­pewne wkrótce po tym, jak znie­siono przy­wią­za­nie chłopa do ziemi (w roku 1788), na au­kcję grun­tów w As­dal, Vend­sys­sel, przy­był pe­wien je­go­mość. Ubrany w białe skó­rzane spodnie, nad­je­chał sta­rym wo­zem za­przę­gnię­tym w wołu, i wy­glą­dał na bie­daka, lecz na wo­zie miał że­la­zną skrzy­nię pełną zło­tych mo­net, i na au­kcji za­ku­pił go­spo­dar­stwa He­ste­ha­ven, Sko­vgård i Ge­de­bro wraz z du­żymi ob­sza­rami ziemi, a za wszystko za­pła­cił brzę­czącą mo­netą. Jak na­zy­wał się ów je­go­mość ani skąd przy­był, ni­gdy się nie wy­ja­śniło. Był to Twój pra­pra­pra­dzia­dek. Jego je­dyny syn zo­stał po­cho­wany na cmen­ta­rzu w As­dal. Na­zy­wał się Jo­kum Jo­kum­sen i był Twoim pra­pra­dziad­kiem. Jo­kum miał czte­rech sy­nów i jedną córkę. Córka otrzy­mała He­ste­ha­ven i Ge­de­bro. Pe­ter do­stał go­spo­dar­stwo w Bind­slev, był bar­dzo za­możny i sza­no­wany. Lau­rits miał go­spo­dar­stwo w As­dal. Lars miał Sko­vgård. Tho­mas, Twój pra­dzia­dek, miał duży fol­wark w Horne. Po­ślu­bił Ane, z domu Isak­sen, i mieli czter­na­ścioro dzieci, z któ­rych dzie­wię­cioro zmarło w sto­sun­kowo mło­dym wieku. Tho­mas i Ane póź­niej się roz­wie­dli, a fol­wark sprze­dano. Ane za­miesz­kała w po­bliżu, po­zo­sta­jąc u no­wych wła­ści­cieli na do­ży­wo­ciu, żyło jej się do­stat­nio. Tho­mas miał troje dzieci po­za­mał­żeń­skich, wy­bu­do­wał też piękne domy dla dwóch ko­biet. Z po­zo­sta­łych przy ży­ciu pię­ciorga ślub­nych dzieci jedna z có­rek miesz­kała w domu Ane. Póź­niej za­miesz­kał tam rów­nież Jens. Lau­rits był ofi­ce­rem i urzęd­ni­kiem cel­nym w In­diach Za­chod­nich, bar­dzo za­moż­nym. Trzeci syn miesz­kał nie­da­leko Hjør­ring. Czwarty syn, mistrz mu­rar­ski Chri­stian Thom­sen, oj­ciec Two­jej matki, oże­nił się z Ane Ma­rie i za­miesz­kali w Hjør­ring. Mieli dzie­się­cioro dzieci, spo­śród nich Hulda po­ślu­biła mnie, Jør­gena Chri­sten­sena, i mieszka w Ko­pen­ha­dze.

Co skła­nia star­szego męż­czy­znę do na­pi­sa­nia ta­kiej no­tatki dla syna? Czy pi­sze to, po­nie­waż jest chory i wie, że umrze przed koń­cem roku, za­tem pra­gnie umie­ścić nas, na­sze ży­cie w szer­szym kon­tek­ście, w łań­cu­chu po­ko­leń? Może w Chi­nach na­uczył się, że chcąc zro­zu­mieć sie­bie, trzeba wie­dzieć, skąd się po­cho­dzi; naj­le­piej móc się cof­nąć o pięć po­ko­leń wstecz, a po­winno się rów­nież móc spoj­rzeć o tyle samo ogniw w przód. Do­piero wów­czas czło­wiek jest w sta­nie po­dej­mo­wać wła­ściwe de­cy­zje. Rów­nie do­brze mo­gło to być jed­nak wy­zna­nie mi­ło­ści do żony, Huldy, mo­jej babci, na­pi­sane przez umie­ra­ją­cego ma­ło­mów­nego ka­pi­tana statku, który tymi sło­wami pra­gnie po­ka­zać, jak ba­śniowo urzą­dzone jest ży­cie, skoro pod ko­niec XVIII wieku nie­znany bez­i­mienny męż­czy­zna przy­bywa na au­kcję grun­tów w As­dal i za­kłada ro­dzinę, a w tej ro­dzi­nie sto lat póź­niej, 17 kwiet­nia 1880 roku w Hjør­ring świa­tło dzienne może uj­rzeć Hulda Thom­sen, w któ­rej mój dzia­dek za­ko­chał się w roku 1905, gdy tylko wszedł do sklepu z ka­pe­lu­szami w Aal­borgu, gdzie Hulda była za­trud­niona jako mo­dystka.

Mam zdję­cie babci Huldy i jej sióstr z tych cza­sów, z prze­łomu wie­ków. Zro­biono je w Ate­lier Em­pire miesz­czą­cym się przy Fre­de­riks­berg­gade 38 w Ko­pen­ha­dze, re­kla­mu­ją­cym się ha­słem: „W ciemne dni i wie­czo­rem za­pew­niamy fo­to­gra­fo­wa­nie przy elek­trycz­nym świe­tle”. Aby się sfo­to­gra­fo­wać, sio­stry po­je­chały więc aż do sto­licy, to kosz­to­wało, a ten po­ważny wy­da­tek zo­stał po­nie­siony nie tylko dla przy­jem­no­ści, bo fo­to­gra­fia miała rów­nież słu­żyć jako re­klama sklepu z ka­pe­lu­szami w Aal­borgu. Pięć mło­dych ko­biet ubra­nych w swoje naj­lep­sze kre­acje stoi jedna przy dru­giej i gdy się na nie pa­trzy, ła­two po­jąć, że Jør­gen Chri­sten­sen, który wła­śnie wró­cił z wiel­kiej eks­pe­dy­cji ad­mi­rała Am­drupa na Gren­lan­dię, zu­peł­nie stra­cił głowę. Twa­rze sióstr są po­ważne; to praw­do­po­dob­nie kwe­stia nie tylko po­wagi chwili, lecz także czasu, jaki mu­siał mi­nąć, za­nim świa­tło przy­lgnęło do płytki. Można po­wie­dzieć, że fo­to­gra­fo­wa­nie było w tam­tych cza­sach wci­ska­niem ciem­noty. Poza tym nie da się uśmie­chać w nie­skoń­czo­ność. Po­waga jest neu­tralna. Ale po­waga łą­czy się rów­nież z wy­cho­wa­niem w skrom­no­ści, które sio­stry ode­brały jako córki mi­strza mu­rar­skiego Thom­sena. Spra­wia poza tym, że eks­tra­wa­ganc­kie ka­pe­lu­sze mniej rzu­cają się w oczy. Sio­stry Thom­sen nie stro­szą pió­rek. To by było nie­przy­zwo­ite. W ich po­sta­wach i spoj­rze­niach można się na­to­miast do­szu­kać na­tu­ral­nej pew­no­ści sie­bie. Pierw­sza od le­wej stoi Laura, uro­dzona w roku 1887, na­zy­wana po pro­stu ciotką La; chciała zo­stać ar­tystką, przez pe­wien czas prze­by­wała w Pa­ryżu, gdzie ma­lo­wała swoje ro­man­tyczne i ba­ro­kowe ob­razy, ce­nione głów­nie przez ro­dzinę i przy­ja­ciół. Nie wy­szła za mąż, ni­gdy nie miała wła­snego domu, całe ży­cie miesz­kała tym­cza­sowo, na ogół u sióstr. Naj­bli­żej na­wią­za­nia trwa­łego związku była pod­czas wojny, kiedy schro­niła się w pew­nym let­nim domu w Horn­bæk wraz z ho­len­der­skim uchodźcą, który póź­niej gdzieś prze­padł. Po­zna­łem ciotkę La, gdy wresz­cie miała stałe miej­sce za­miesz­ka­nia, mia­no­wi­cie w domu spo­koj­nej sta­ro­ści w Bir­ke­rød, ra­zem z bab­cią Huldą, i pa­mię­tam ją jako ory­gi­nalną, skłonną do śmie­chu, po­ryw­czą i bez­czelną sta­ruszkę w ob­szer­nych sza­tach, z nie­po­rządną fry­zurą, tak da­leką od sty­li­zo­wa­nego por­tretu zro­bio­nego w Ate­lier Em­pire, jak to tylko moż­liwe. Ale czy mimo wszystko w wy­re­tu­szo­wa­nych ry­sach mło­dej ko­biety da się do­strzec jej los? Ow­szem, łuki ust i oczu świad­czą o smutku, za­wsze wią­żą­cym się z nie­speł­nie­niem, a czarny ka­pe­lusz z sze­ro­kim ron­dem jesz­cze pod­kre­śla te znaki, kła­dąc cień na jej twa­rzy. Ciotka La umarła w roku 1971. Obok niej stoi Ma­rie Thom­sen, na­zy­wana póź­niej ciotką Mie. Z cza­sem po­ślu­biła Ju­liusa Thor­sena, hur­tow­nika, pre­zesa Duń­skiego Związku Szer­mierki. Przez wszyst­kie lata zaj­mo­wali miesz­ka­nie na pod­da­szu w dziel­nicy Nør­re­bro, skła­da­jące się z trzech ma­łych po­ko­ików ze sko­śnymi su­fi­tami i lu­kar­nami. Za­raz po wej­ściu wzrok pa­dał na dwie drew­niane ba­ryłki sto­jące w przed­po­koju, w jed­nej był port­wajn, a w dru­giej sherry, trun­kami można się było czę­sto­wać do woli. Ciotka Mie pra­co­wała jako księ­gowa w nie­du­żym przed­się­bior­stwie ar­ma­tor­skim. Nie mieli dzieci, lecz mimo to żyli we­soło jak Bóg przy­ka­zał. Czy nie można się tego do­my­ślić już po ka­pe­lu­szu ciotki Mie, błysz­czą­cym i nie­rzu­ca­ją­cym cie­nia? Ni­gdy nie po­zna­łem ani jej, ani jej męża. Więc skąd wiem to wszystko? Oj­ciec przed śmier­cią ro­bił no­tatki i wła­śnie stam­tąd po­cho­dzi cała moja wie­dza. Po­stą­pił za­tem tak samo jak jego oj­ciec, chciał nam prze­ka­zać wspo­mnie­nia, su­rowce hi­sto­rii, za­nim nie bę­dzie już w sta­nie ni­czego so­bie przy­po­mnieć. Alma Thom­sen, ta w środku, uro­dzona w 1882 roku, zmarła w 1929, kiedy oj­ciec miał za­le­d­wie dzie­sięć lat. Po­ślu­biła Emila Fran­cisa, za­moż­nego le­ka­rza z Øster­bro, i zaj­mo­wała modne miesz­ka­nie na Øster­bro­gade, tuż przy placu Trian­glen. Oj­ciec za­pa­mię­tał ją jed­nak jako me­lan­cho­liczkę, lecz rów­nie do­brze ktoś mógł mu tak po­wie­dzieć, bo w jego pa­mięć naj­moc­niej wbiła się pewna Wi­gi­lia, którą tam ob­cho­dzono: po otwar­ciu dwu­skrzy­dło­wych drzwi jego oczom ob­ja­wił się praw­dziwy cud, wielka cho­inka przy­stro­jona za­pa­lo­nymi świecz­kami. Mieli jed­nego syna, który rów­nież zo­stał le­ka­rzem i uczest­ni­czył w woj­nie ko­re­ań­skiej. Poza tym jeź­dzili wspa­nia­łym sa­mo­cho­dem, nie­miec­kim ad­le­rem. Ca­ro­line Thom­sen, ostat­nia z pra­wej, uro­dziła się w 1876 roku, a zmarła w 1961. Wy­szła za mąż za eks­pe­dienta pocz­to­wego Chri­stiana Erich­sena. Za­miesz­kali w Valby, tu uro­dziło im się pięć có­rek, a póź­niej prze­pro­wa­dzili się do Bir­ke­rød, po­nie­waż mąż awan­so­wał na kie­row­nika tam­tej­szej poczty. Oj­ciec po­ko­ny­wał dwa­dzie­ścia ki­lo­me­trów ro­we­rem z Cort Ade­lers Gade, żeby po­dzi­wiać warsz­tat in­tro­li­ga­tor­ski ku­zynki Bo­dil, który urzą­dziła so­bie na stry­chu. Praw­do­po­dob­nie wła­śnie wtedy zro­dziło się jego za­in­te­re­so­wa­nie książką jako przed­miotem, w któ­rym łą­czą się ze sobą sztuka i rze­mio­sło. Ni­gdy tego za­in­te­re­so­wa­nia nie stra­cił. Na lewo od Ca­ro­line stoi Hulda Thom­sen, moja bab­cia ze strony ojca, w prze­sad­nie stroj­nym ka­pe­lu­szu, bia­łej fali prze­pa­sa­nej wstęgą czar­nego je­dwa­biu. Nosi go z oczy­wi­sto­ścią. I wła­śnie tę oczy­wi­stość na­tych­miast po­znaję. To oczy­wi­stość, która za­wiera w so­bie tro­skli­wość, lecz nie ma w niej zwąt­pie­nia czy skargi. Rów­nież kiedy bab­cia była już stara i przy­pły­wała „duń­skim” pro­mem do Oslo, to zna­czy od­wrot­nie, pro­mem do Oslo z Ko­pen­hagi, no­siła się z oczy­wi­sto­ścią wolną od wyż­szo­ści czy wiel­kich wy­ma­gań, za to zna­mio­nu­jącą osobę, która zna swoje miej­sce, co wcale nie ozna­cza pod­dań­czo­ści, lecz wprost prze­ciw­nie – siłę. Miej­sce to so­bie wy­wal­czyła. Ja­kie za­tem miej­sce zaj­mo­wała Hulda Chri­sten­sen

z domu Thom­sen? Chęt­nie bym o niej po­zmy­ślał. Jest świet­nym ma­te­ria­łem na fik­cję. Za­wsze to wi­dzia­łem. Jest po­wie­ścią, którą za­wsze chcia­łem na­pi­sać. Wy­cho­dząc od nie­wielu do­stęp­nych mi in­for­ma­cji bio­gra­ficz­nych, chcia­łem na­pi­sać po­wieść, w któ­rej swój udział mia­łyby trzy mia­sta: Hjør­ring, Ko­pen­haga i Hong­kong. Wła­śnie tak za­wsze pra­co­wa­łem: tam gdzie koń­czy się moje do­świad­cze­nie, za­czyna się moja wy­obraź­nia. Po­nie­waż epicką ni­cią, na którą na­ni­zana jest ak­cja, miały być mo­rze, ka­ta­strofa statku oraz jego ra­to­wa­nie, za­mie­rza­łem za­cząć od spi­żo­wego dzwonu na po­kła­dzie an­giel­skiej fre­gaty „The Cre­scent”, która 5 grud­nia 1808 roku wpły­nęła na mie­li­znę w oko­licy Ru­bjerg Knude u za­chod­nich wy­brzeży Ju­tlan­dii. Z trzy­stu dwu­dzie­stu pię­ciu osób na po­kła­dzie ura­to­wało się je­dy­nie pięć­dzie­siąt pięć. Na te­mat tej ka­ta­strofy wciąż krążą opo­wie­ści, które czas zmie­nił w le­gendy. Sta­tek wi­dać było z lądu, a za­łoga w ostrym pół­nocno-wschod­nim wie­trze to­czyła ostat­nią roz­pacz­liwą walkę z ogrom­nymi fa­lami za­le­wa­ją­cymi po­kład, pod­czas gdy dzwon bił nie­usta­jąco. Kiedy sztorm ucichł, w wo­dzie pły­wało mnó­stwo ciał, które mo­rze po­woli pchało ku brze­gowi, i wkrótce cała plaża usłana była to­piel­cami. Ofi­ce­ro­wie i ich żony w dro­gich suk­niach le­żeli tuż obok zwy­kłych ma­ry­na­rzy. Miej­scowa lud­ność zło­żyła ofiary w zbio­ro­wej mo­gile w pół­nocno-za­chod­nim rogu cmen­ta­rza w Ma­arup, w miej­scu prze­zna­czo­nym dla bez­dom­nych. Fre­gata wi­doczna była jesz­cze przez wiele lat po ka­ta­stro­fie, lecz w końcu we­ssał ją pia­sek. Ale pod­czas od­pływu spi­żowy dzwon znów się uka­zy­wał, fale nim po­ru­szały i wzdłuż ca­łego wy­brzeża sły­chać było jego po­tężny głę­boki ton, przy­po­mi­na­jący o wszyst­kich, któ­rzy zgi­nęli i któ­rzy będą gi­nąć na tych nie­przy­ja­znych wo­dach. W końcu po wielu la­tach dzwon ura­to­wano i prze­nie­siono na ląd, wisi te­raz w ko­ściele w Skal­le­rup i każ­dej nie­dzieli wzywa ży­wych. Miał bić rów­nież w mo­jej po­wie­ści, od Jam­mer­bug­ten po Hjør­ring, od Hjør­ring po Ko­pen­hagę i od ma­ga­zy­nów por­to­wych w Ny­havn po Hong­kong. Za­wsze uwa­ża­łem, że fik­cja tak się ma do rze­czy­wi­sto­ści jak mu­zyka do in­stru­mentu. Ale ja­kie mam prawo two­rzyć fik­cję o babci? Co by miało z tego przyjść? Czy sama bab­cia nie jest wy­star­cza­jąco do­bra? Jest. Wy­peł­niała swoje ży­cie po brzegi. To ja so­bie nie ra­dzę, do­da­jąc wła­sne wy­my­sły do tej hi­sto­rii, bez względu na to, jaki wy­dźwięk jej to nada. Mimo wszystko wiem o babci mało. Tak czy owak, jedno jest pewne: bab­cia miała, czy też ra­czej sama za­jęła swoje miej­sce wśród męż­czyzn jej cza­sów, to zna­czy wśród sil­nych, au­to­ry­tar­nych i praw­do­po­dob­nie uczci­wych męż­czyzn, któ­rzy rów­nież nie mieli wąt­pli­wo­ści co do swo­jego miej­sca. Wśród ta­kich ła­two znik­nąć. Bo pod­czas gdy ży­cie tych męż­czyzn jest udo­ku­men­to­wane świa­dec­twami, po­chwa­łami, me­da­lami, wy­wia­dami, uro­czy­stymi prze­mo­wami i ne­kro­lo­gami, ko­biety nie mają ta­kich do­wo­dów. W ga­ze­cie „Nor­djy­ske Dag­blad” z 11 paź­dzier­nika 1918 roku o ojcu babci Huldy, moim pra­dziadku, można prze­czy­tać ta­kie słowa:

Na wieki za­mknął oczy stary szla­chetny czło­wiek, Mistrz Mu­rar­ski Chr. Thom­sen z Hjør­ring. Zmarł wczo­raj w wieku 76 lat. Jako młody męż­czy­zna Thom­sen przy­był do Hjør­ring i zna­lazł za­trud­nie­nie w go­rzelni Ak­tie­bræn­de­riet przy Nør­re­gade. Am­bitny mło­dzie­niec piął się jed­nak w górę i z cza­sem nie­zmier­nie wiele osią­gnął. Był rze­mieśl­ni­kiem ze sta­rej szkoły, jed­nym z wzo­ro­wych oby­wa­teli, każ­dego ranka sta­wiał się pe­łen wi­goru i chęci do pracy. Nie był czło­wie­kiem słów, lecz czy­nów. W mie­ście Hjør­ring wy­ko­nał wiele du­żych prac bu­dow­la­nych i wy­ko­na­niem wielu kie­ro­wał. Przez lata tru­dził się przy wzno­sze­niu bu­dyn­ków pu­blicz­nych i był bar­dzo ce­niony przez in­we­sto­rów, z któ­rymi się sty­kał. Przez po­nad trzy­dzie­ści lat Thom­sen był In­spek­to­rem do spraw Po­żar­nic­twa, do­póki nie za­stą­pił go w tej funk­cji In­ży­nier Miej­ski. Thom­sen dzia­łał da­lej jako Wi­ce­in­spek­tor do spraw Po­żar­nic­twa. Po­nadto był m.in. Rze­czo­znawcą do spraw Ubez­pie­czeń od Ognia, człon­kiem Rady Ko­ściel­nej, Ko­mi­sji do spraw Bu­dow­nic­twa. W chwili śmierci prze­wod­ni­czył od­dzia­łowi Związku Duń­skich To­wa­rzy­szy Broni w Hjør­ring. Był we­te­ra­nem wojny z 1864 roku.

Jak już wspo­mnie­li­śmy, Thom­sen na co dzień był czło­wie­kiem wielce ma­ło­mów­nym. Ale wśród we­so­łej kom­pa­nii po­tra­fił nie­kiedy wy­ka­zać się wspa­nia­łym dow­ci­pem i roz­ba­wić to­wa­rzy­stwo jak mało kto. Miał wro­dzoną zdol­ność wy­czu­wa­nia, wśród ja­kich lu­dzi się znaj­duje. Ma­wiał, że na­leży wie­dzieć, gdzie się jest, kim się jest i czym się jest. I z re­guły to wie­dział. Te­raz, gdy stary mistrz prze­był już całą swą ziem­ską drogę, niech nad Jego ło­żem śmierci za­brzmią słowa uzna­nia dla Jego go­rą­cego serca, wier­nego cha­rak­teru, szcze­rej chęci do pracy i dum­nej po­stawy.

Cześć Jego Pa­mięci!

To w za­sa­dzie piękny ne­kro­log, wzo­rowy w swo­jej rze­czo­wo­ści, która rzadko wzbu­dza po­dziw. Uczczony zo­stał czło­wiek, który ewi­dent­nie zna­lazł wła­ściwe dla sie­bie miej­sce, bli­sko zwią­zany ze swoją spo­łecz­no­ścią, ba, po­trze­bu­jący spo­łe­czeń­stwa i na­rodu jako ram, aby mógł roz­kwi­tać w zgo­dzie ze swoją wiarą, swo­imi prze­ko­na­niami i swoim ta­len­tem. Są to za­tem czasy, kiedy po­ję­cie „oby­wa­tel” wciąż miało sens i ko­niecz­ność. Nie wa­hano się też przed łą­cze­niem tego po­ję­cia ze sło­wem „obo­wią­zek”: „oby­wa­tel­ski obo­wią­zek”. Mistrz mu­rar­ski Thom­sen był nie­za­leż­nym pod­da­nym. Na jego je­dy­nej fo­to­gra­fii, zro­bio­nej u fo­to­grafa Franza Chri­sten­sena z Jern­ba­ne­gade 3 w Hjør­ring, praw­do­po­dob­nie w la­tach dzie­więć­dzie­sią­tych XIX wieku, pre­zen­tuje się jako czło­wiek moc­nej bu­dowy, skromny, a przede wszyst­kim zwy­czajny, w ta­kim zna­cze­niu, że nie wy­stroił się, idąc do fo­to­grafa, jest ubrany w co­dzienny gar­ni­tur, z pew­no­ścią ten, w któ­rym cho­dził do pracy. Zde­cy­do­wał się bo­wiem na uwiecz­nie­nie swo­jej po­do­bi­zny z kartką i pió­rem, jakby czy­nił ja­kieś istotne ob­li­cze­nia, które mu prze­rwano, dla­tego rzuca pręd­kie spoj­rze­nie na nas, w tym wy­padku na mnie, swo­jego pra­wnuka, sto trzy­dzie­ści lat póź­niej. Ów por­tret go jed­nak nie przy­bliża. Pra­dzia­dek znie­ru­cho­miał w swoim cza­sie, tym, do któ­rego na­leży. Wszystko wska­zuje, że jest czło­wie­kiem po­trzeb­nym w epoce wiel­kich zmian, eko­no­micz­nych, po­li­tycz­nych, prze­my­sło­wych. Moją uwagę przy­ku­wają bar­dziej te słowa z ne­kro­logu: „Miał wro­dzoną zdol­ność wy­czu­wa­nia, wśród ja­kich lu­dzi się znaj­duje”. Świad­czy to o czuj­no­ści spo­łecz­nej, umie­jęt­no­ści, która staje się co­raz rzad­sza. Taką zdol­ność miała rów­nież bab­cia, dla­tego ona także mo­gła oto­czyć się oczy­wi­sto­ścią, która przy­da­wała jej siły. Ty­dzień póź­niej, 17 paź­dzier­nika 1918 roku, w ga­ze­cie „Vend­sys­sel Ti­dende” za­miesz­czono wspo­mnie­nie, któ­rego ton jest zu­peł­nie inny:

Dziś po po­łu­dniu od­był się po­grzeb sta­rego mi­strza mu­rar­skiego Thom­sena. Wy­ru­szył on w swoją ostat­nią drogę z ko­ścioła Świę­tej Ka­ta­rzyny przy nad­zwy­czaj licz­nym udziale ża­łob­ni­ków. Ko­ściół wy­peł­nił się po brzegi. Przez świą­ty­nię prze­ma­sze­ro­wał od­dział Straży Ognio­wej z Hjør­ring, wśród zgro­ma­dzo­nych zaś można było zo­ba­czyć człon­ków Rady Miej­skiej z Bur­mi­strzem na czele, człon­ków Sto­wa­rzy­sze­nia Oby­wa­teli i Rze­mieśl­ni­ków, To­wa­rzy­szy Broni, wielu sta­rych we­te­ra­nów, a także licz­nych przed­sta­wi­cieli miej­skiego rze­mio­sła. Trumnę przy­kryło mnó­stwo wień­ców, wśród nich było wiele z szar­fami, mię­dzy in­nymi od Związku Mi­strzów Mu­rar­skich w Hjør­ring, Związku Cie­śli w Hjør­ring, Straży Ognio­wej w Hjør­ring, Rady Pa­ra­fial­nej Tornby-Vid­strup, To­wa­rzy­stwa Ubez­pie­czeń od Ognia Miast Tar­go­wych, Sto­wa­rzy­sze­nia 22 Kwiet­nia 1860, To­wa­rzy­stwa Ubez­pie­czeń od Ognia Bu­dyn­ków Wiej­skich, Duń­skich To­wa­rzy­szy Broni oraz od Za­rządu Duń­skich Braci Żoł­nie­rzy.

Po psal­mie Po­myśl, gdy kie­dyś