Mistrz i Małgorzata ebook i audiobook

No więc… kim jesteś ty?

– Tej siły cząstką drobną,

Co zawsze złego chce i zawsze sprawia dobro1.

J. W. Goethe, Faust

CZĘŚĆ PIERWSZA

I NIGDY NIE ROZMAWIAJCIE Z NIEZNAJOMYMI

Pewnego razu wiosną, w porze niesłychanie upalnego zmierzchu, pojawiło się w Moskwie nad Patriarszymi Stawami dwóch obywateli. Pierwszy z nich, ubrany w szary letni garnitur, był maleńki, grubiutki i łysy. W ręku niósł złożony wpół elegancki kapelusz, a na starannie wygolonej twarzy miał gigantyczne okulary w czarnej rogowej oprawie. Drugi – barczysty, rudawy, kudłaty młody człowiek w zsuniętej na tył głowy kraciastej cyklistówce – miał na sobie kraciastą koszulę, pomięte białe spodnie i czarne nocne pantofle.

Pierwszym był nie kto inny jak Michał Aleksandrowicz Berlioz, przewodniczący zarządu jednej z największych moskiewskich organizacji literackich, zwanej w skrócie Massolit, oraz redaktor literackiego miesięcznika. Towarzyszył mu młody poeta Iwan Nikołajewicz Ponyriow publikujący pod pseudonimem Bezdomny.

Znalazłszy się w cieniu z lekka już zieleniejących lip, pisarze ruszyli na wyścigi ku pstrokatej budce z napisem „Piwo i napoje orzeźwiające”.

Odnotujmy wszakże pierwszą cechę szczególną tego strasznego majowego wieczoru. Nie tylko przy budce, ale i w całej alei, równoległej do Małej Bronnej, nie było żywej duszy. Kiedy, zdawałoby się, nie było już czym oddychać, kiedy słońce, rozpaliwszy Moskwę do białości, spadało, spowite w suchą aureolę, za Sadowoje Kolco – nikt nie przyszedł pod lipy, nikt nie usiadł na ławeczce, pusta była aleja.

– Poproszę narzan – powiedział Berlioz.

– Nie ma narzanu – odparła kobieta w budce i nie wiedzieć czemu przybrała obrażoną minę.

– A piwo jest? – spytał ochryple Bezdomny.

– Wieczorem będzie dostawa – odpowiedziała kobieta.

– A co jest? – zapytał Berlioz.

– Napój morelowy, ale tylko ciepły – odrzekła kobieta.

– No już dobrze, niech będzie!

Morelowy napój zakipiał obfitą, żółtawą pianą i w powietrzu zapachniało fryzjernią. Po wypiciu literaci natychmiast dostali czkawki, zapłacili i usiedli na ławeczce twarzą do stawu, a plecami do Bronnej.

Tu zdarzyła się nowa przedziwna historia dotycząca tylko Berlioza. Przestał nagle czkać, serce mu załomotało i na moment obsunęło się w głąb, a potem wróciło jakby przekłute tępą igłą. Poza tym zaś ogarnął Berlioza zupełnie nieuzasadniony strach tak silny, że zapragnął natychmiast uciec z Patriarszych Stawów gdzie oczy poniosą. Rozejrzał się ponuro, nie rozumiejąc, co go tak przestraszyło. Potem zbladł, wytarł czoło chusteczką i pomyślał: „Co ze mną jest? Nigdy czegoś takiego nie było… serce nawala… jestem przemęczony. Pora rzucić wszystko do diabła i jechać do Kisłowodska…”

W tym momencie upalne powietrze przed Berliozem zgęstniało i uformowało się na kształt przezroczystego obywatela przedziwnej powierzchowności. Dżokejka na malutkiej główce, kusa, kraciasta, wiatrem podszyta marynarczyna… Obywatel był wysoki jak tyka, ale wąski w barach, strasznie chudy i z szyderczą – zwracam uwagę – fizjonomią.

Życie Berlioza układało się tak, że nie przywykł do niezwykłych zjawisk. Zbladł przeto jeszcze bardziej, wytrzeszczył oczy i pomyślał w panice: „To nie może być!”

Ale to, niestety, było i tykowaty, przezroczysty obywatel kołysał się przed Berliozem w lewo i w prawo, nie dotykając ziemi.

W tym momencie Berlioza zdjął taki lęk, że aż zamknął oczy. A kiedy je otworzył, było po wszystkim: przepadła zjawa, zniknął kraciasty obywatel, a z serca wyskoczyła tępa igła.

– A niech to diabli! – zawołał redaktor. – Wiesz, Iwanie, że o mało mnie przed chwilą szlag przez ten upał nie trafił?! Nawet jakieś halucynacje miałem. – Tu spróbował się uśmiechnąć, ale w oczach miał rozdygotany lęk i ręce mu drżały.

Stopniowo jednak uspokoił się, powachlował chusteczką i stwierdziwszy nader dziarsko: „A więc tak…”, podjął przerwany piciem napoju morelowego wątek.

Jak się potem okazało, mowa była o Jezusie Chrystusie. Chodzi o to, że redaktor zamówił u poety do kolejnego numeru miesięcznika duży poemat antyreligijny. Iwan Nikołajewicz napisał ów poemat w nader krótkim czasie, ale, niestety, bynajmniej nie zadowolił nim redaktora. Wprawdzie główny bohater, czyli Jezus, został namalowany bardzo czarnymi barwami, ale mimo to, zdaniem redaktora, Bezdomny powinien był napisać poemat na nowo. I otóż teraz właśnie redaktor miał coś w rodzaju wykładu o Jezusie – mającego wydobyć podstawowy błąd poety.

Trudno powiedzieć, co właściwie przyniosło Iwanowi niepowodzenie. Może zbyt wielka siła wyrazu, może zupełna nieznajomość tematu. Tak czy owak jednak, Jezus wyszedł w jego ujęciu jak postać absolutnie żywa i realnie istniejąca, aczkolwiek obdarzona najróżniejszymi negatywnymi cechami.

Berlioz natomiast pragnął poecie dowieść, iż problem tkwi nie w tym, czy Jezus był dobry czy zły, lecz że go, jako takiego, nigdy nie było na świecie. A wszystkie opowieści o nim stanowią zwykłe wymysły i bajeczki.

Trzeba stwierdzić, iż redaktor był człowiekiem oczytanym i nader kompetentnie powoływał się w swym wykładzie na starożytnych historyków, na przykład na słynnego Filona z Aleksandrii oraz wysoce uczonego Józefa Flawiusza, którzy nigdzie słowem nie wspomnieli o istnieniu Jezusa. Demonstrując solidną erudycję, Michał Aleksandrowicz poinformował poetę również o tym, iż fragment księgi piętnastej rozdziału czterdziestego czwartego słynnych Roczników Tacyta, w którym mowa o kaźni Chrystusa, jest niczym innym jak późniejszą wstawką apokryficzną.

Dla poety wszystko to było nowością. Zasłuchany, wlepiał w Michała Aleksandrowicza swoje bystre zielone oczy i co jakiś czas czkał lekko, przeklinając szeptem morelowy napitek.

– Nie ma ani jednej religii Wschodu – mówił Berlioz – w której dziewica nie zrodziłaby boga. Również chrześcijanie, tworząc swojego Chrystusa, który w istocie nigdy nie istniał, nie wymyślili niczego nowego. Na to właśnie należy kłaść nacisk…

Wysoki tenor Berlioza rozbrzmiewał w pustej alei. W miarę jak Michał Aleksandrowicz zagłębiał się w ostępy, w jakie bez ryzyka skręcenia karku może zachodzić jedynie człowiek wysoce wykształcony, poeta uzyskiwał coraz więcej ciekawych i pożytecznych wiadomości – zarówno o łaskawym bogu nieba i ziemi, egipskim Ozyrysie, jak i o sumeryjskim Tammuzie, o Marduku, a nawet o mniej znanym gniewnym bogu Huitzilopochtli, którego żarliwie czcili kiedyś meksykańscy Aztekowie.

I właśnie w chwili, gdy Berlioz opowiadał o tym, jak Aztekowie lepili z ciasta figurki Huitzilopochtli, w alei pojawił się pierwszy człowiek.

Jakiś czas potem, kiedy, prawdę mówiąc, i tak już było za późno, różne instytucje przedkładały rysopisy tego człowieka. Ich zestawienie musi zdumiewać. W pierwszym stwierdzano na przykład, iż człowiek ów był małego wzrostu, miał złote zęby i utykał na prawą nogę. W drugim, że człowiek był wzrostu gigantycznego, miał platynowe koronki i utykał na nogę lewą. Trzeci zaś stwierdzał lakonicznie, że człowiek ów nie miał żadnych znaków szczególnych.

Trzeba uznać, że wszystkie te rysopisy były nic niewarte.

W rzeczywistości nieznajomy nie utykał na żadną nogę, wzrostu zaś nie był ani małego, ani olbrzymiego, lecz po prostu wysokiego. Co się tyczy zębów, to z lewej strony miał koronki platynowe, a z prawej złote. Nosił drogi szary garnitur i dobrane w kolorze zagraniczne pantofle. Na ucho naciągnął zawadiacko szary beret, a pod pachą trzymał laseczkę z czarną gałką w kształcie głowy pudla. Na oko był po czterdziestce. Usta jakby krzywe. Gładko wygolony. Brunet. Prawe oko czarne, lewe nie wiedzieć czemu, zielone. Brwi czarne, ale jedna wyżej, druga niżej. Jednym słowem – cudzoziemiec.

Przechodząc obok ławki, na której siedzieli redaktor i poeta, cudzoziemiec zerknął na nich, przystanął i raptem usiadł na ławce sąsiedniej, o dwa kroki od naszych znajomych.

„Niemiec…” – pomyślał Berlioz.

„Anglik… – pomyślał Bezdomny. – Że też mu nie gorąco w rękawiczkach”.

Cudzoziemiec zaś prześlizgnął się wzrokiem po wysokich domach, które otaczały staw z czterech stron. Widać było, iż ogląda to miejsce po raz pierwszy i czyni to z zainteresowaniem.

Gość zatrzymał chwilę wzrok na górnych piętrach, gdzie słońce, opuszczając na zawsze Michała Aleksandrowicza, oślepiająco załamywało się w okiennych szkłach, następnie zaś przeniósł spojrzenie w dół, gdzie szyby zaczął już spowijać przedwieczorny mrok, i uśmiechnąwszy się jakoś pobłażliwie, oparł brodę na rękach złożonych na gałce laski.

– Bardzo dobrze i satyrycznie pokazałeś, Iwanie, narodziny Jezusa, syna bożego – mówił Berlioz. – Chodzi jednak o to, że jeszcze przed Jezusem narodził się cały zastęp synów bożych, powiedzmy, fenicki Adonis, frygijski Attis czy perski Mitra. W istocie zaś nie narodził się żaden, nikogo z nich nigdy nie było. Jezusa też. Dlatego trzeba, żebyś zamiast narodzin czy hołdu trzech królów pokazał głupie plotki o tym hołdzie. Bo tak jak jest, z twojej opowieści wynika, że Jezus narodził się naprawdę!

W tym momencie Bezdomny, próbując opanować uciążliwą czkawkę, wstrzymał oddech, w związku z czym czknął głośniej i boleśniej. Jednocześnie zaś Berlioz przerwał swe przemówienie, ponieważ cudzoziemiec wstał i podszedł do pisarzy.

Spojrzeli nań ze zdziwieniem.

– Zechcą mi panowie wybaczyć – powiedział przybysz z cudzoziemskim akcentem, jednakże nie kalecząc słów – że jako nieznajomy pozwalam sobie… atoli temat uczonego dyskursu panów jest tak frapujący, że…

Tu uprzejmie zdjął beret, więc przyjaciołom nie pozostało nic innego, jak z lekka się podnieść i ukłonić.

„Nie, chyba raczej Francuz…” – pomyślał Berlioz.

„Polak?” – pomyślał Bezdomny.

Trzeba dodać, że na poecie cudzoziemiec wywarł od pierwszego słowa jak najgorsze wrażenie, Berliozowi zaś raczej się spodobał, a właściwie nie tyle spodobał, ile… jak by tu powiedzieć… wydał ciekawy, czy co…

– Czy panowie pozwolą się przysiąść? – spytał uprzejmie cudzoziemiec i kiedy przyjaciele rozsunęli się jakby mimowolnie, zręcznie usiadł między nimi, włączając się natychmiast do rozmowy.

– Jeśli się nie przesłyszałem, zechciał pan powiedzieć, że Jezus w ogóle nie istniał? – spytał cudzoziemiec, zwracając ku Berliozowi swe lewe, zielone oko.

– Owszem, nie przesłyszał się pan – odparł uprzejmie Berlioz. – Tak właśnie powiedziałem.

– Nadzwyczaj ciekawe! – zawołał cudzoziemiec.

„Po diabła się tu pcha?” – pomyślał naburmuszony Bezdomny.

– A czy pan zgodził się z rozmówcą? – spytał nieznajomy, zwracając się na prawo, ku Bezdomnemu.

– Stuprocentowo! – potwierdził tamten, lubił bowiem wyrażać się kwieciście i obrazowo.

– Zadziwiające! – wykrzyknął nieproszony dyskutant, następnie zaś, rozejrzawszy się nie wiadomo czemu po złodziejsku i ściszywszy swój niski głos, zapytał: – Zechcą mi panowie wybaczyć moje natręctwo, ale jeśli dobrze zrozumiałem, panowie w dodatku nie wierzycie w Boga? – W jego oczach zjawił się strach i dodał: – Przysięgam, że nie powiem nikomu.

– Tak jest, nie wierzymy w Boga – odpowiedział Berlioz, uśmiechając się z lekka na widok tego przestrachu – ale można o tym mówić zupełnie spokojnie.

Cudzoziemiec odchylił się na oparcie ławki i spytał świszczącym z ciekawości głosem:

– Jesteście panowie ateistami?

– Tak, jesteśmy ateistami – odpowiedział z uśmiechem Berlioz, a rozsierdzony Bezdomny pomyślał: „Ale się ten zagraniczny bałwan przyczepił!”

– Ależ to wspaniałe! – zawołał dziwny przybysz, kręcąc głową i wpatrując się na przemian w obu pisarzy.

– Ateizm nikogo w naszym kraju nie dziwi – powiedział z dyplomatyczną uprzejmością Berlioz. – Większość naszych rodaków dawno i świadomie przestała wierzyć w bajeczki o Bogu.

W tym momencie cudzoziemiec wykonał, co następuje: wstał, uścisnął zdumionemu redaktorowi rękę i powiedział:

– Pozwoli pan, że podziękuję mu z całego serca!

– Za co mu pan dziękuje? – spytał Bezdomny, mrugając.

– Za nader ważną informację, która dla mnie, podróżnika, jest szczególnie interesująca – odparł zagraniczny dziwak, podniósłszy znacząco palec.

Nader ważna informacja musiała istotnie wywrzeć na podróżniku wielkie wrażenie – lękliwie rozejrzał się po okolicznych domach, jakby bał się ujrzeć ateistę w każdym oknie.

„Nie, to nie Anglik…” – pomyślał Berlioz, Bezdomny zaś pomyślał: „Gdzież to on się tak nauczył po rosyjsku, ciekawe…” – I znów się naburmuszył.

– Pozwoli pan jednak, iż zapytam – rzekł zagraniczny gość, ocknąwszy się z trwożnej zadumy – co począć z dowodami na istnienie Boga, których, jak wiadomo, jest dokładnie pięć.

– Niestety! – odrzekł z ubolewaniem Berlioz. – Każdy z tych dowodów jest nic niewart i ludzkość dawno spisała je na straty. Zgodzi się pan przecież, iż w kategoriach intelektualnych dowiedzenie istnienia Boga jest niemożliwe.

– Brawo! – zawołał cudzoziemiec. – Brawo! Powtórzył pan najściślej myśl wypowiedzianą w tej kwestii przez niespokojnego starca Immanuela. Ale w tym sęk, iż starzec najpierw zniszczył bez pardonu wszystkie pięć dowodów, następnie zaś, jakby pokpiwając z siebie, zaprezentował szósty, własny.

– Ależ Kantowski dowód – zaoponował z subtelnym uśmiechem redaktor erudyta – jest tak samo nieprzekonywający. Nie darmo Schiller mawiał, iż rozważania Kanta mogą przypaść do gustu jedynie niewolnikom, Strauss zaś po prostu je wyśmiewał. – Mówiąc to, Berlioz myślał: „Ale co to za jeden? I skąd tak dobrze zna rosyjski?”

– Wsadzić by tego Kanta za takie dowody na trzy lata na Sołówki! – rąbnął znienacka Iwan Nikołajewicz.

– Iwanie… – szepnął skonfundowany Berlioz.

Jednakże propozycja wysłania Kanta na Sołówki nie tylko cudzoziemca nie zdumiała, lecz zgoła wprawiła w zachwyt.

– Właśnie, właśnie! – zawołał z błyskiem w zielonym, zwróconym ku Berliozowi, oku. – To miejsce w sam raz dla niego! Przecież mówiłem mu wtedy, przy śniadaniu: „Pan, profesorze, za pozwoleniem, wymyślił coś bez ładu i składu. Może to i mądre, ale kompletnie niezrozumiałe. Wystawi się pan na pośmiewisko”.

Berlioz wytrzeszczył oczy. „Przy śniadaniu… Kantowi? Co on wygaduje?” – pomyślał.

– Jednakże – kontynuował cudzoziemiec, nie zwracając uwagi na zdumienie Berlioza – na Sołówki wysłać go nie można, a to z tej racji, że od przeszło stu lat przebywa w miejscu znacznie odleglejszym od Sołówek i wydobyć go stamtąd się nie da, zaręczam.

– A szkoda! – stwierdził zadziorny poeta.

– Ja też tak sądzę – przytaknął nieznajomy z błyskiem w oku i mówił dalej: – Jest jednak sprawa, która nie daje mi spokoju. Jeśli nie ma Boga, to kto kieruje życiem ludzkim i wszystkimi ziemskimi sprawami?

– Ludzie sami sobą kierują – odpowiedział pośpiesznie i gniewnie Bezdomny na to, prawdę mówiąc, niezbyt jasne pytanie.

– Za przeproszeniem – rzekł łagodnie nieznajomy – żeby kierować, trzeba mieć przynajmniej dokładny plan na jakiś porządny kawał czasu. Pozwoli pan, że spytam, jak człowiek może czymś kierować, skoro nie tylko nie ma możności zaplanowania czegoś na, powiedzmy, tak śmiesznie krótki czas jak tysiąclecie, ale nie może być pewny nawet własnego jutra. Przecież tak właśnie jest. – Tu zwrócił się ku Berliozowi. – Niech pan sobie wyobrazi, że zaczął pan właśnie kierować i rozporządzać sobą i innymi, zaczął pan znajdować w tym przyjemność, aż tu raptem okazuje się, że ma pan, hm… raka płuc… – Tu cudzoziemiec uśmiechnął się tak słodko, jakby sama myśl o raku płuc sprawiła mu przyjemność. – Tak, raka płuc – powtórzył dźwięcznie, mrużąc oczy jak kot. – I już po pańskim kierowaniu! I już nie interesuje pana żaden los prócz własnego. Krewni zaczynają pana okłamywać. Pan, czując, że coś jest nie tak, zaczyna się miotać od uczonych lekarzy do szarlatanów, a może i do wróżek. Jedno, drugie i trzecie jest, jak pan rozumie, bez sensu. I wszystko to kończy się tragicznie: ten, kto jeszcze niedawno mniemał, że czymś rządzi, leży znieruchomiały w drewnianej skrzyni, otoczenie zaś, pojmując, że leżący na nic się już nie zda, spala go w piecu. A bywa też jeszcze gorzej: człowiek wybierał się właśnie do Kisłowodska – tu cudzoziemiec wpatrzył się w Berlioza, zmrużywszy oczy – niby nic takiego, ale i to mu się nie udaje. Ni z tego, ni z owego poślizgnie się i wpadnie pod tramwaj. Czy chce pan powiedzieć, że sam tak sobą pokierował? Czy nie słuszniej byłoby mniemać, że pokierował nim zupełnie kto inny? – Nieznajomy dziwnie zachichotał.

Berlioz wysłuchał z uwagą nieprzyjemnej opowieści o raku płuc i tramwaju… i w miarę słuchania zaczęły mu doskwierać jakieś trwożne myśli. „To nie cudzoziemiec – myślał. – Nie cudzoziemiec… To jakiś bardzo dziwny typ… Ale co to właściwie za jeden?”

– Widzę, że ma pan ochotę zapalić – zagadnął nieznajomy Bezdomnego. – Jakie pan pali?

– A co, ma pan różne? – spytał ponuro poeta, któremu skończyły się papierosy.

– Jakie pan pali? – powtórzył nieznajomy.

– „Naszą Markę” – odpowiedział ze złością Bezdomny.

Nieznajomy natychmiast wyjął z kieszeni papierośnicę i wyciągnął ją ku Bezdomnemu.

– Oto „Nasza Marka”.

Zarówno redaktora, jak i poetę zdumiała nie tyle obecność w papierośnicy właśnie „Naszej Marki”, ile sama papierośnica. Była ogromna i zrobiona z dukatowego złota, a w chwili otwierania na jej wieczku zabłysnął błękitnym i białym ogniem brylantowy trójkąt.

W tym momencie literaci pomyśleli różnie. Berlioz: „Nie, jednak cudzoziemiec!”, a Bezdomny: „A niech go diabli wezmą!”

Poeta i właściciel papierośnicy zapalili, a niepalący Berlioz podziękował.

„Trzeba mu będzie powiedzieć tak – postanowił Berlioz – owszem, nie da się zaprzeczyć, człowiek jest śmiertelny. Atoli chodzi o to, że…”

Nie zdążył jednak wyrzec tych słów, gdy cudzoziemiec powiedział:

– Tak, człowiek jest śmiertelny, ale to jeszcze pół biedy. Gorzej, że ta śmierć bywa nagła, ot co! I że człowiek nie może nawet powiedzieć, co będzie robił dzisiejszego wieczoru…

„Dziwne stawianie sprawy…” – pomyślał Berlioz i zaprotestował:

– To już przesada. Swój dzisiejszy wieczór znam dosyć dokładnie. Oczywiście, jeśli na Bronnej spadnie mi na głowę cegła…

– Cegła ni z tego, ni z owego nigdy nikomu na głowę nie spada – przerwał mu dobitnie nieznajomy. – A że panu to nie grozi, ręczę. Pan umrze zupełnie inną śmiercią.

– Może pan wie, jaką? – spytał Berlioz z nieudawaną ironią, mimo woli dając się wciągnąć w dość bezsensowną rozmowę. – I zechce mi powiedzieć?

– Z chęcią – odparł nieznajomy. Zmierzył Berlioza wzrokiem, jakby chciał uszyć mu garnitur, wycedził przez zęby coś w rodzaju: „Raz, dwa… Merkury w drugim domu… księżyc zaszedł… sześć – nieszczęście… wieczór – siedem…”, po czym głośno i wesoło oświadczył: – Odetną panu głowę!

Bezdomny wściekle wytrzeszczył oczy, wpijając je w nieznajomego tupeciarza, Berlioz zaś spytał z cierpkim uśmiechem:

– A kto taki? Wrogowie? Interwenci?

– Nie – odpowiedział przybysz. – Rosyjska kobieta, komsomołka.

– Nno… – zamruczał poirytowany żartem nieznajomego Berlioz – wybaczy pan, ale to mało prawdopodobne.

– Ja też proszę o wybaczenie – rzekł cudzoziemiec – ale tak będzie. Notabene, chciałbym, jeśli to nie tajemnica, spytać, co pan będzie robił dziś wieczorem.

– Żadnej tajemnicy w tym nie ma. Zaraz wstąpię do siebie, na Sadową, a potem, o dziesiątej, będę przewodniczył zebraniu w Massolicie.

– Nic z tego nie będzie – zaoponował cudzoziemiec.

– A to dlaczego?

– A dlatego – odparł tamten, wpatrując się zmrużonymi oczyma w niebo bezgłośnie przekreślane lotami przeczuwających wieczorny chłód czarnych ptaków – że Anielcia kupiła już olej słonecznikowy. I nie tylko kupiła, ale nawet rozlała. A więc zebranie się nie odbędzie.

Jasne, że w tym momencie pod lipami zapanowało milczenie.

– Wybaczy pan – powiedział po chwili Berlioz, zerknąwszy na plotącego głupstwa cudzoziemca – ale co tu ma do rzeczy olej słonecznikowy i jakaś Anielcia?

– Olej słonecznikowy ma do rzeczy to – odezwał się raptem Bezdomny, najwidoczniej postanowiwszy wypowiedzieć nieproszonemu rozmówcy wojnę – że wy, obywatelu, musieliście chyba odwiedzać kiedyś szpital dla umysłowo chorych.

– Iwanie!… – zawołał półgłosem Berlioz.

Ale cudzoziemiec, bynajmniej nieobrażony, roześmiał się wesoło.

– Odwiedzałem, i to nieraz! – zawołał ze śmiechem, nie spuszczając jednak z poety oka, które się nie śmiało. – Czegóż to ja nie odwiedzałem! Szkoda tylko, że nie zdążyłem spytać profesora, czym jest schizofrenia. Więc niech już pan sam się o to dowie, Iwanie Nikołajewiczu!

– Skąd pan wie, jak się nazywam?

– Ależ, Iwanie Nikołajewiczu, któż by pana nie znał! – Tutaj cudzoziemiec wyciągnął z kieszeni wczorajszy numer „Litieraturnej Gaziety”. Iwan Nikołajewicz zobaczył na pierwszej stronie swoją podobiznę, a pod nią własne wiersze. Ale miłe mu jeszcze wczoraj świadectwo sławy i popularności tym razem jakoś go nie ucieszyło.

– Przepraszam – powiedział z zasępioną twarzą – czy mógłby pan chwilę zaczekać? Chciałbym zamienić z kolegą parę słów.

– Ależ z przyjemnością! – zawołał nieznajomy. – Tak tu przyjemnie pod tymi lipami. A zresztą nigdzie mi się nie śpieszy.

– Słuchaj, Misza – powiedział szeptem poeta, odciągnąwszy Berlioza na bok – to nie żaden zagraniczny turysta, tylko szpieg. Rosyjski emigrant, który się do nas zakradł. Wylegitymuj go, bo ucieknie…

– Tak sądzisz? – szepnął zaniepokojony Berlioz, myśląc: „Przecież ma rację…”

– Wierz mi – zachrypiał mu do ucha poeta – udaje durnia, żeby wybadać różne rzeczy. Przecież słyszysz, jak mówi po rosyjsku. – To powiedziawszy, poeta łypnął okiem ku nieznajomemu, uważając, by nie uciekł. – Chodź, zatrzymamy go, bo zwieje… – I pociągnął Berlioza ku ławce.

Nieznajomy tymczasem już nie siedział, lecz stał przy niej, trzymając jakąś książeczkę w ciemnoszarej oprawie, grubą, elegancką kopertę i wizytówkę.

– Panowie wybaczą, że w ferworze naszej dyskusji zapomniałem się przedstawić. Oto mój bilet wizytowy, paszport i zaproszenie do Moskwy na konsultację – powiedział dobitnie nieznajomy, patrząc badawczo na obu literatów.

Ci zaś zmieszali się. „Do diabła, słyszał wszystko…” – pomyślał Berlioz i uprzejmym gestem pokazał, że nie ma potrzeby przedstawiania dokumentów. Gdy cudzoziemiec podsuwał je redaktorowi, poeta dostrzegł wydrukowane na wizytówce cudzoziemskimi literami słowo „profesor” i pierwszą literę nazwiska złożoną z dwu „V” – czyli „W”.

– Bardzo nam przyjemnie – wymamrotał tymczasem nieco zmieszany redaktor i cudzoziemiec schował dokumenty do kieszeni.

Tak więc nawiązano stosunki dyplomatyczne i wszyscy trzej znów usiedli na ławce.

– A zatem, profesorze, został pan do nas zaproszony jako konsultant? – spytał Berlioz.

– Tak, jako konsultant.

– Jest pan Niemcem? – spytał Bezdomny.

– Ja?… – podchwycił profesor i zamyślił się. – Tak, chyba Niemcem.

– Fajnie pan mówi po rosyjsku – zauważył Bezdomny.

– Jestem w ogóle poliglotą i znam bardzo wiele języków – odpowiedział profesor.

– A jaka jest pańska specjalność? – spytał Berlioz.

– Jestem specjalistą w dziedzinie czarnej magii.

„Masz ci los!…” – zabrzmiało w Berliozowej głowie.

– I… i zaproszono pana do nas właśnie po tej linii? – spytał, zająknąwszy się z lekka.

– Tak, właśnie tak – potwierdził profesor, a następnie wyjaśnił: – W tutejszej Bibliotece Państwowej znaleziono autentyczne manuskrypty Gerberta z Aurillac, czarnoksiężnika z dziesiątego wieku. Mam je odcyfrować. Jestem jedynym specjalistą na świecie.

– Aha. Jest pan zatem historykiem? – z wyraźną ulgą i szacunkiem spytał Berlioz.

– Tak, jestem historykiem – potwierdził uczony i dodał ni z tego, ni z owego: – Bardzo ciekawa historia zdarzy się dziś wieczorem nad Patriarszymi.

Redaktor i poeta znowu osłupieli. Profesor zaś pokiwał na nich palcem i gdy się ku niemu nachylili, wyszeptał:

– Miejcie na uwadze, że Jezus istniał rzeczywiście.

– Widzi pan, profesorze – powiedział Berlioz z wymuszonym uśmiechem – szanujemy pańską erudycję, ale reprezentujemy w tym względzie odmienny punkt widzenia.

– Nie potrzeba żadnych punktów widzenia – rzekł profesor. – Po prostu istniał i koniec.

– Ale należałoby mieć dowody… – zaczął Berlioz.

– Dowodów też nie potrzeba – stwierdził profesor i zaczął mówić ściszonym głosem, przy czym jego akcent nie wiadomo dlaczego zniknął. – Wszystko jest proste: wczesnym rankiem, dnia czternastego wiosennego miesiąca nisan2…

II PONCJUSZ PIŁAT

Wczesnym rankiem, dnia czternastego wiosennego miesiąca nisan, pod krytą kolumnadę między dwoma skrzydłami pałacu Heroda Wielkiego zamaszystym krokiem kawalerzysty wszedł namiestnik Judei Poncjusz Piłat ubrany w biały płaszcz z podbiciem koloru krwi.

Najbardziej w świecie namiestnik nienawidził zapachu różanego olejku. Teraz zaś wszystko zwiastowało zły dzień, bo zapach ów zaczął go prześladować od świtu. Namiestnikowi wydawało się, że różaną woń wydają nawet cyprysy i palmy i że przeklęty powiew wplata się w zapach potu i skórzanego rynsztunku eskorty. Przez górne ogrody, z położonych na tyłach pałacu oficyn, gdzie kwaterowała przybyła wraz z namiestnikiem do Jeruszalajim pierwsza kohorta dwunastego Piorunowego Legionu, zawiewało pod kolumnadę dymem i z jego gorzkawą smugą, zwiastującą, iż kucharze w centuriach zaczęli już gotować obiad, zmieszał się znowu tłustawy, różany odór.

„O bogowie, bogowie moi, za co mnie tak karzecie?… Tak, to na pewno ona, znowu ona, nieuleczalna, straszna choroba, hemikrania… Boli pół głowy… Nie ma na nią lekarstwa, nie ma przed nią ratunku… spróbuję nie poruszać głową…”

Zawczasu przygotowany fotel stał już na mozaikowej posadzce, koło fontanny. Nie patrząc na nikogo, namiestnik zasiadł na nim i wyciągnął rękę w bok. Sekretarz z szacunkiem włożył mu w dłoń kawałek pergaminu. Nie mogąc powstrzymać bolesnego skurczu, namiestnik zerknął z ukosa na tekst, zwrócił go sekretarzowi i powiedział z wysiłkiem:

– Podsądny z Galilei? Sprawa była u tetrarchy?

– Tak, hegemonie – odpowiedział sekretarz.

– I co?

– Odmówił podjęcia decyzji i wyrok śmierci wydany przez Sanhedryn przesłał do zatwierdzenia waszej wysokości.

Grymas bólu skrzywił policzek namiestnika.

– Wprowadzić oskarżonego – powiedział cicho.

Dwu legionistów niezwłocznie przyprowadziło z ogrodu na taras, pod kolumnadę, przed fotel namiestnika człowieka lat dwudziestu siedmiu. Człowiek ów miał na sobie stary, podarty błękitny chiton, głowę spowitą białym zawojem i przepasaną rzemykiem, ręce zaś związane z tyłu. Pod lewym okiem widać było wielki siniak, a w kącie ust szramę z zaschniętą krwią. Przybysz patrzył na namiestnika z trwożną ciekawością.

Ten pomilczał chwilę, a następnie spytał cicho po aramejsku:

– A więc podjudzałeś ludzi do zburzenia jeruszalajimskiej świątyni?

Namiestnik siedział przy tym jak skamieniały. Tylko wargi poruszały się nieznacznie, wymawiając słowa. Trwał zaś jak skamieniały dlatego, iż bał się poruszyć głową rozpaloną piekielnym bólem.

Człowiek ze związanymi rękami pochylił się nieco ku przodowi i zaczął mówić:

– Dobry człowieku, możesz mi wierzyć…

Ale namiestnik, nie poruszając się i nie podnosząc głosu, natychmiast mu przerwał:

– Czy to mnie nazywasz dobrym człowiekiem? Mylisz się. W Jeruszalajim wszyscy szeptem nazywają mnie bezlitosnym potworem. I to jest prawda. – Po czym dodał równie spokojnie: – Wezwać centuriona Szczurobójcę.

Kiedy centurion pierwszej centurii Marek stanął przed namiestnikiem, wszystkim się wydało, że na tarasie zrobiło się ciemniej. Szczurobójca był o głowę wyższy od najwyższego z legionistów i tak szeroki w ramionach, że zupełnie przesłonił niewysoko jeszcze wzniesione słońce.

Namiestnik zwrócił się do niego po łacinie:

– Przestępca nazwał mnie „dobrym człowiekiem”. Wyprowadzić go i wytłumaczyć, jak należy ze mną rozmawiać. Ale nie okaleczyć.

I wszyscy prócz znieruchomiałego namiestnika odprowadzili wzrokiem Marka Szczurobójcę, który machnięciem ręki kazał aresztantowi iść za sobą.

Zresztą Szczurobójcę zawsze odprowadzano wzrokiem, gdziekolwiek się zjawił, a to z racji jego wzrostu. Ci zaś, którzy widzieli go po raz pierwszy, czynili tak i dlatego, że twarz centuriona była zeszpecona; uderzenie germańskiej maczugi strzaskało mu nos.

Ciężkie buty Marka zadudniły po mozaice, więzień bezszelestnie podążył za nim i pod kolumnadą nastała zupełna cisza. Słychać było tylko gruchanie gołębi w ogrodzie, koło tarasu, i kunsztownie miłą piosenkę fontanny.

Namiestnik miał ochotę wstać, podstawić skroń pod strumień wody i tak pozostać. Wiedział jednak, że i to mu nie pomoże.

Wyprowadziwszy aresztanta spod kolumnady do ogrodu, Szczurobójca podszedł do legionisty stojącego u podnóża brązowego posągu, wziął z jego ręki bicz i zamachnąwszy się z lekka, zdzielił więźnia po ramionach. Ruch centuriona był niedbały i lekki, ale więzień runął natychmiast na ziemię, jakby mu podcięto nogi. Zachłysnął się powietrzem, twarz mu zbielała, wzrok zmętniał.

Używając wyłącznie lewej ręki, Marek podniósł leżącego niby pusty worek i postawiwszy go na nogi, powiedział głucho, kalecząc aramejski:

– Namiestnika rzymskiego nazywać „hegemon”. Innych słów nie mówić. Spokojnie stać. Zrozumiałeś czy mam uderzyć?

Aresztant zachwiał się, ale zebrał siły; jego twarz odzyskała barwę, złapał oddech i powiedział ochryple:

– Zrozumiałem. Nie bij.

Po chwili stał znowu przed namiestnikiem.

– Imię? – zabrzmiał przygłuszony, zbolały głos.

– Moje? – spytał pośpiesznie aresztant, wyrażając całą swą istotą chęć odpowiadania jak należy, by uniknąć gniewu.

Namiestnik powiedział cicho:

– Swoje znam. Nie udawaj głupszego, niż jesteś. Twoje.

– Jeszua – zabrzmiała pośpieszna odpowiedź.

– Jak cię nazywają?

– Ha-Nocri.

– Skąd pochodzisz?

– Z miasta Gamali – odpowiedział aresztant, wskazując ruchem głowy, że gdzieś daleko na północy, na prawo od niego, jest miasto Gamala.

– Jakiej jesteś krwi?

– Nie wiem dokładnie – odparł żywo aresztant. – Nie pamiętam rodziców. Mówią, że mój ojciec był Syryjczykiem.

– Gdzie mieszkasz?

– Nie mam stałego mieszkania – odpowiedział nieśmiało aresztant – wędruję z miasta do miasta.

– Można to powiedzieć krócej. Jednym słowem, jesteś włóczęgą – rzekł namiestnik i spytał: – Rodzinę masz?

– Nikogo. Jestem sam na świecie.

– Umiesz czytać i pisać?

– Tak.

– Znasz jakiś język prócz aramejskiego?

– Tak, grecki.

Nabrzmiała powieka uniosła się i zamglone cierpieniem oko wpatrzyło się w aresztanta. Drugie pozostało zamknięte.

– Tak więc to ty zamierzałeś zburzyć świątynię i wzywałeś do tego ludzi? – powiedział Piłat po grecku.

Aresztant ożywił się znowu, strach zniknął mu z oczu i odpowiedział również po grecku:

– Ja, dobr… – tu w oczach ponownie błysnął mu strach, bo prawie się przejęzyczył – ja, hegemonie, nigdy w życiu nie zamierzałem burzyć świątyni i nikogo do takiego głupiego czynu nie namawiałem.

Na twarzy sekretarza, który skulony nad niskim stolikiem, zapisywał zeznania, odmalowało się zdziwienie. Podniósł głowę, ale natychmiast pochylił ją znów nad pergaminem.

– Wielu różnych ludzi zbiera się w tym mieście z okazji święta. Są wśród nich magowie, astrologowie, wróżbici i mordercy – mówił monotonnie namiestnik. – Trafiają się również łgarze. Ty na przykład łżesz. Zostało napisane jasno i wyraźnie: podjudzał do zburzenia świątyni. Ludzie zaświadczyli.

– Ci dobrzy ludzie – powiedział więzień i dodawszy pośpiesznie: hegemonie, ciągnął – są nieuczeni i poprzekręcali wszystkie moje słowa. W ogóle boję się, że to pomieszanie będzie jeszcze bardzo długo trwało. A wszystko dlatego, że tamten pisze nie to, co naprawdę mówię.

Zapadło milczenie. Teraz już dwoje chorych oczu wpatrywało się ciężko w aresztanta.

– Powtarzam po raz ostatni: przestań udawać obłąkańca, bandyto – powiedział miękko i monotonnie Piłat. – Niewiele twoich słów zostało zapisanych, ale wystarczy tego, żeby cię powiesić.

– O, nie, nie, hegemonie – mówił więzień, starając się ze wszystkich sił przekonać namiestnika. – Chodzi tu taki jeden z kozim pergaminem i ciągle coś zapisuje. Ale kiedyś zajrzałem do tego pergaminu i przeraziłem się. Niczego, absolutnie niczego z tego, co tam zostało napisane, nie powiedziałem. Błagałem go: spal, na Boga, ten swój pergamin! Ale on wyrwał mi go i uciekł.

– Co to za jeden? – spytał pogardliwie Piłat, dotykając skroni.

– Mateusz Lewi – wyjaśnił skwapliwie aresztant. – Był poborcą podatkowym. Spotkałem go w Betfage, na drodze, na rogu sadu figowego, i zacząłem z nim rozmawiać. Najpierw potraktował mnie opryskliwie, nawet znieważał, to znaczy wydawało mu się, że mnie znieważa, nazywając psem – tu więzień uśmiechnął się – chociaż nie widzę w tym zwierzęciu niczego złego i nie ma powodu do obrazy…

Sekretarz przestał notować i w zdumieniu zerknął ukradkiem – nie na więźnia, lecz na namiestnika.

– …ale kiedy mnie posłuchał, złagodniał – ciągnął Jeszua – aż wreszcie rzucił pieniądze na drogę i powiedział, że będzie wędrować ze mną.

Piłat uśmiechnął się półgębkiem, wyszczerzywszy pożółkłe zęby, i mruknął, odwracając się ku sekretarzowi:

– Co za miasto to Jeruszalajim! Czego się tu nie usłyszy! Poborca podatkowy – patrzcie no! – rzucił pieniądze na drogę!

Nie wiedząc, co odpowiedzieć, sekretarz uznał za stosowne naśladować uśmiech Piłata.

– Kiedy właśnie on powiedział, że od tej chwili znienawidził pieniądze – rzekł Jeszua, wyjaśniając dziwne zachowanie Lewiego. I dodał: – Odtąd stał się mym towarzyszem.

Ciągle jeszcze szczerząc zęby, namiestnik popatrzył na aresztanta, potem na słońce, które nieubłaganie wznosiło się ku górze, ponad konnymi posągami otaczającymi leżący z prawa w dole hipodrom, i nagle, w przypływie jakiejś mdlącej udręki, pomyślał, że najprościej byłoby przegnać tego dziwnego opryszka z tarasu, wymawiając tylko dwa słowa: „Powiesić go”. A potem przegnać także eskortę, odejść spod kolumnady w głąb pałacu, kazać zasłonić okna, zwalić się na łoże, zażądać zimnej wody, żałosnym głosem zawołać psa Bangę, poskarżyć mu się na hemikranię. I myśl o truciźnie zamigotała kusicielsko w zbolałej głowie namiestnika.

Milczał tak pewien czas, wpatrzony mętnym spojrzeniem w więźnia, boleśnie próbując sobie przypomnieć, po co stoi przed nim w niemiłosiernym, porannym jeruszalajimskim skwarze ten człowiek ze zniekształconą biciem twarzą i jakie niepotrzebne nikomu pytania przyjdzie mu jeszcze zadawać.

– Mateusz Lewi? – spytał ochryple, zamykając oczy.

– Tak, Mateusz Lewi – zabrzmiał wysoki, dręczący głos.

– Co jednak mówiłeś o świątyni tłumowi na rynku?

Głos brzmiący w odpowiedzi zdawał się dźgać Piłata w skroń, męcząc go niewypowiedzianie. Mówił zaś tak:

– Powiedziałem, hegemonie, że runie świątynia starej wiary i wyrośnie nowa świątynia prawdy. Mówiłem tak, żeby mnie łatwiej zrozumiano.

– Po co więc, włóczęgo, mąciłeś ludziom w głowach, opowiadając o prawdzie, o której nie masz pojęcia? Co to jest prawda?

W tym momencie namiestnik pomyślał: „O bogowie moi, pytam o to, co jest zupełnie niepotrzebne do osądzenia… Mój umysł odmawia mi posłuszeństwa… – I znów wydało mu się, że widzi puchar ciemnej cieczy. – Trucizny chcę, trucizny…”

Wtedy znowu usłyszał głos:

– Prawda polega przede wszystkim na tym, że boli cię głowa, i to tak bardzo, że małodusznie myślisz o śmierci. Nie tylko nie masz siły ze mną rozmawiać, ale trudno ci nawet na mnie spojrzeć. Mimo woli staję się twoim oprawcą i bardzo mnie to martwi. Nie jesteś w stanie o niczym myśleć. Marzysz tylko o tym, żeby przyszedł twój pies, zapewne jedyne stworzenie, do którego jesteś przywiązany. Ale twoje cierpienia zaraz się skończą, ból przeminie.

Sekretarz wytrzeszczył oczy na więźnia i urwał zapisywanie w pół słowa.

Piłat zaś podniósł na aresztanta udręczony wzrok i zobaczył, że słońce stoi już wysoko nad hipodromem, a jeden z jego promieni, wkradłszy się pod kolumnadę, podpełza ku znoszonym sandałom Jeszui, który stara się uchylić od słońca.

Wtedy namiestnik wstał z fotela i ścisnął głowę dłońmi, a na jego żółtawej, wygolonej twarzy pojawił się strach. Po chwili opanował go jednak wysiłkiem woli i znowu osunął się na fotel.

Więzień tymczasem mówił dalej, sekretarz zaś, niczego nie zapisując, wyciągał jedynie szyję niczym gęś i starał się nie uronić ani słowa.

– No widzisz, wszystko się skończyło – mówił więzień, spoglądając przyjaźnie na Piłata – i bardzo się z tego cieszę. Radzę ci, hegemonie, porzuć na jakiś czas pałac i pospaceruj po okolicy, powiedzmy, po ogrodach Eleony. Burza zacznie się… – aresztant odwrócił się i popatrzył na słońce – później, pod wieczór. Przechadzka wyszłaby ci na zdrowie, a ja bym ci chętnie towarzyszył. Przyszło mi do głowy parę nowych myśli, które, jak sądzę, mogłyby cię zainteresować, i chętnie bym się nimi z tobą podzielił, zwłaszcza że sprawiasz wrażenie bardzo mądrego człowieka.

Sekretarz śmiertelnie zbladł i upuścił zwitek pergaminu na posadzkę.

– Nieszczęście polega na tym – bez przeszkód ciągnął związany więzień – że jesteś zbyt zamknięty w sobie i straciłeś zupełnie wiarę w ludzi. Zgodzisz się przecież, że nie można obdarzać wszystkimi uczuciami wyłącznie psa. Ubogie jest twoje życie, hegemonie. – Tu mówiący pozwolił sobie na uśmiech.

Sekretarz myślał teraz tylko o tym, czy ma wierzyć własnym uszom czy nie. Wypadało jednak wierzyć. Spróbował więc wyobrazić sobie, jakąż to wyrafinowaną formę przybierze w odpowiedzi na tak niesłychane zuchwalstwo gniew porywczego namiestnika. Tego jednak wyobrazić sobie nie potrafił, choć dobrze Piłata znał.

Wtedy rozległ się zdarty, ochrypły głos namiestnika, który powiedział po łacinie:

– Rozwiązać mu ręce.

Jeden z konwojentów stuknął włócznią, przekazał ją drugiemu, podszedł i zdjął więźniowi pęta. Sekretarz podniósł rulon, postanawiając na razie niczego nie zapisywać i niczemu się nie dziwić.

– Przyznaj się – rzekł półgłosem po grecku Piłat – jesteś wielkim lekarzem.

– Nie, hegemonie, nie jestem lekarzem – odpowiedział więzień, z widoczną przyjemnością rozcierając nabrzmiały i purpurowy od ucisku przegub ręki.

Patrząc spode łba, Piłat przeszywał więźnia ostrym spojrzeniem; z jego oczu zniknęła mgiełka, zjawiły się zaś dobrze wszystkim znane błyski.

– Nie spytałem cię – powiedział – czy znasz przypadkiem i łacinę?

– Tak, znam – rzekł więzień.

Na żółtawe policzki Piłata wystąpił rumieniec. Spytał po łacinie:

– Skąd wiedziałeś, że chciałem zawołać psa?

– To bardzo proste – odpowiedział po łacinie więzień. – Przesuwałeś dłoń w powietrzu – tu Jeszua powtórzył gest Piłata – jakbyś chciał głaskać, i wargi…

– Tak – powiedział namiestnik.

Przez chwilę panowało milczenie, po czym Piłat spytał po grecku:

– A więc jesteś lekarzem?

– Nie, nie – żywo odparł więzień. – Wierz mi, nie jestem.

– No dobrze. Jeśli chcesz to zataić, zataj. Twojej sprawy to bezpośrednio nie dotyczy. Twierdzisz zatem, że nie wzywałeś do zburzenia… lub podpalenia czy jakiegokolwiek zniszczenia świątyni?

– Powtarzam, hegemonie, że nie wzywałem nikogo do podobnych postępków. Czy wyglądam na takiego, co stracił rozum?

– O nie, nie wyglądasz – odpowiedział cicho Piłat i uśmiechnął się jakoś okrutnie. – Przysięgnij zatem, że nic podobnego się nie zdarzyło.

– Na co chcesz, bym przysiągł? – spytał z widocznym ożywieniem więzień.

– Choćby na swoje życie – odpowiedział namiestnik. – Właśnie czas po temu, bo wisi ono na włosku, wiedz o tym.

– Chyba nie myślisz, hegemonie, żeś to ty je zawiesił? – spytał więzień. – Jeśli tak, to bardzo się mylisz.

Piłat wzdrygnął się i wycedził przez zęby:

– Mogę ten włosek przeciąć.

– I tu także się mylisz – zaprzeczył więzień z łagodnym uśmiechem, zasłaniając się ręką przed słońcem. – Nie zaprzeczysz chyba, że przecinać może tylko ten, kto wieszał.

– Tak, tak – powiedział z uśmiechem Piłat. – Nie wątpię, że jeruszalajimscy gapie szwendali się za tobą jak najęci. Język masz w każdym razie zawieszony dobrze, ktokolwiek to sprawił. A przy okazji: czy to prawda, że wjechałeś do Jeruszalajim wierzchem na ośle i że ciągnął za tobą tłum gawiedzi wznoszącej okrzyki na twoją cześć, jakbyś był prorokiem? – Tu namiestnik wskazał rulon pergaminu.

Więzień popatrzył na Piłata ze zdumieniem.

– Przecież nawet nie mam osła, hegemonie – powiedział. – Owszem, przyszedłem do Jeruszalajim przez Bramę Suzyjską, ale pieszo i w towarzystwie jednego jedynego Mateusza Lewiego. I nikt do mnie niczego nie wykrzykiwał, bo nikt mnie wtedy w mieście nie znał.

– A czy znasz może – ciągnął Piłat, nie spuszczając oczu z więźnia – niejakiego Dismasa, a także Gestasa, a także Bar-Rabbana?

– Nie znam tych dobrych ludzi – odpowiedział więzień.

– Naprawdę?

– Naprawdę.

– A teraz powiedz mi, dlaczego ciągle używasz słów „dobrzy ludzie”. Wszystkich tak nazywasz, czy co?

– Wszystkich – odpowiedział więzień. – Złych ludzi na świecie nie ma.

– Pierwszy raz o czymś takim słyszę – powiedział Piłat z uśmiechem. – Ale może za mało wiem o życiu. Dalej można nie zapisywać – powiedział do sekretarza, choć tamten i tak niczego nie zapisywał, i zwracając się do więźnia, ciągnął: – Czyś to wyczytał w jakiejś greckiej księdze?

– Nie, sam do tego doszedłem.

– I głosisz to ludziom?

– Tak.

– A na przykład taki centurion Marek, przezwany Szczurobójcą… czy jest dobry?

– Tak – odpowiedział więzień. – Co prawda, to człowiek nieszczęśliwy. Odkąd dobrzy ludzie go zmasakrowali, stał się szorstki i okrutny. Ciekawe, kto go tak okaleczył.

– Chętnie ci to opowiem – rzekł Piłat – ponieważ byłem tego świadkiem. Dobrzy ludzie rzucili się nań jak psy na niedźwiedzia. Germanie wczepili mu się w kark, w ręce i w nogi. Manipuł piechoty został otoczony i gdyby z flanki nie przebiła się turma kawalerii pod moim dowództwem, nie miałbyś, filozofie, okazji do rozmowy ze Szczurobójcą. A działo się to w czasie bitwy pod Idistaviso, w Dolinie Dziewic.

– Jestem pewny – powiedział w zamyśleniu więzień – że gdyby z nim porozmawiać, zmieniłby się całkowicie.

– Przypuszczam – powiedział Piłat – że nie sprawiłbyś radości legatowi legionu, rozmawiając z którymś z jego oficerów lub żołnierzy. Zresztą, ku ogólnemu zadowoleniu, nic z tego nie będzie. A ja będę pierwszym, który się o to postara.

W tym momencie pod kolumnadę wpadła jaskółka, zatoczyła koło pod złotym stropem, sfrunęła niżej, niemal musnęła ostrym skrzydełkiem twarz stojącego w niszy miedzianego posągu i zniknęła za kapitelem kolumny. Może wpadła na pomysł, by uwić tam gniazdo.

W trakcie tego jaskółczego lotu w lekkiej i rozjaśnionej teraz głowie namiestnika dojrzała właściwa formuła. Brzmiała, jak następuje: namiestnik rozpatrzył sprawę wędrownego filozofa Jeszui, przezwiskiem Ha-Nocri, i nie stwierdził znamion przestępstwa. W szczególności zaś namiestnik nie dostrzegł żadnego związku między postępowaniem Jeszui a zamieszkami, które niedawno zdarzyły się w Jeruszalajim. Wędrowny filozof okazał się chory umysłowo. W związku z tym namiestnik nie zatwierdza wyroku śmierci wydanego na Ha-Nocriego przez Mały Sanhedryn. Jednak ze względu na to, że szalone, utopijne wystąpienia Ha-Nocriego mogą wywołać w Jeruszalajim zamieszki, namiestnik usuwa Jeszuę z miasta i poddaje go izolacji w Cezarei Palestyńskiej, nad Morzem Śródziemnym, to jest tam, gdzie znajduje się rezydencja namiestnika.

Pozostawało podyktowanie tego sekretarzowi.

Skrzydełka jaskółki zatrzepotały nad samą głową namiestnika; ptak śmignął ku fontannie i uleciał w otwarty przestwór. Piłat podniósł wzrok na więźnia i ujrzał obok niego słup gorejącego pyłu.

– To wszystko o nim? – spytał sekretarza.

– Niestety nie – odpowiedział nieoczekiwanie sekretarz, podając Piłatowi inny kawałek pergaminu.

– A to co takiego? – spytał Piłat zasępiony. Przeczytawszy zaś to, co otrzymał, zmienił się na twarzy jeszcze bardziej. Czy to ściemniała krew napłynęła mu do szyi i głowy, czy stało się coś innego, dość, że skóra namiestnika straciła żółty odcień i zszarzała, a oczy jakby zapadły się w głąb.

Zapewne była to właśnie krew, która uderzyła do skroni i zaczęła w nich pulsować, bo ze wzrokiem namiestnika stało się coś dziwnego. Wydało mu się bowiem, że głowa więźnia gdzieś zniknęła, a na jej miejscu zjawiła się inna. Na tej łysiejącej głowie tkwił złoty wieniec o rzadkich liściach, skórę czoła wyżarł okrągły wrzód pokryty maścią, a dolna warga zapadniętych, bezzębnych ust zwisała kapryśnie. I wydało się też Piłatowi, że zniknęły różowe kolumny tarasu i majaczące w dole, za ogrodami, dachy Jeruszalajim… i że wszystko pogrążyło się w gęstej zieleni kapryjskich sadów. Ze słuchem także stało się coś dziwnego – w dali dały się słyszeć jakby ciche i złowrogie trąby, a następnie wyraźny, nosowy głos wyniośle cedzący słowa: „Zbrodnia obrazy majestatu…”

Pomknęły urywane, nieskładne i nieoczekiwane myśli: „Zginął!”, potem: „Zginęliśmy!”… A wśród nich coś zupełnie bezsensownego, o jakiejś nieśmiertelności, przy czym nieśmiertelność owa wywoływała czarną melancholię.

Piłat zebrał się w sobie, odpędził zjawę, powrócił wzrokiem na taras i znowu ujrzał przed sobą oczy więźnia.

– Posłuchaj, Ha-Nocri – powiedział, patrząc na Jeszuę jakoś dziwnie. Twarz miał groźną, ale oczy pełne lęku. – Czy mówiłeś kiedykolwiek coś o wielkim Cezarze? Odpowiadaj! Mówiłeś? Czy… nie… mówiłeś? – Przeciągnął słowo „nie” nieco bardziej, niż czyni się to na sądzie, i posłał Jeszui spojrzeniem jakąś myśl, jakby starając się podsunąć ją więźniowi.

– Mówić prawdę jest łatwo i przyjemnie – stwierdził więzień.

– Nie muszę wiedzieć – rzekł przytłumionym, gniewnym głosem Piłat – czy ci jest przyjemnie, czy nie, mówić prawdę. Ale będziesz musiał ją wyznać. Mówiąc zaś, zważaj na każde słowo, jeśli nie chcesz umrzeć niechybnie, i to w męczarniach.

Nikt nie wiedział, co się stało z namiestnikiem. Pozwolił sobie jednak podnieść rękę, jakby zasłaniając się przed słońcem, i posłać zza niej, jak zza tarczy, porozumiewawcze spojrzenie więźniowi.

– A zatem – powiedział – odpowiadaj: czy znasz niejakiego Judę z Kerijoth i co mianowicie mówiłeś mu, jeśli w ogóle mówiłeś, o Cezarze?

– To było tak – ochoczo odparł więzień. – Przedwczoraj wieczorem koło świątyni zawarłem znajomość z pewnym młodym człowiekiem, który przedstawił się jako Juda z miasta Kerijoth. Zaprosił mnie do swego domu w Dolnym Mieście i podejmował…

– To dobry człowiek? – spytał Piłat i w jego oczach błysnął diabelski ognik.

– Bardzo dobry i pełen ciekawości – potwierdził więzień. – Bardzo go zainteresowały moje myśli, przyjął mnie nadzwyczaj gościnnie…

– Świeczniki zapalił… – wycedził przez zęby Piłat, wpadając w ton więźnia; oczy mu pobłyskiwały.

– Tak – ciągnął Jeszua nieco zdziwiony, że namiestnik i o tym wie. – Poprosił, bym powiedział, co myślę o władzy państwowej. Ogromnie go to interesowało.

– I co mu powiedziałeś? – spytał Piłat. – Czy może powiesz, że już zapomniałeś? – Ale w głosie namiestnika brzmiała już beznadziejność.

– Mówiłem między innymi – opowiadał więzień – że wszelka władza to gwałt zadawany ludziom i że przyjdzie czas, kiedy nie będzie władzy Cezarów ani żadnej innej. Ludzie wstąpią do królestwa prawdy i sprawiedliwości, gdzie żadna władza nie będzie potrzebna.

– Co dalej?

– Dalej nie było niczego – powiedział więzień. – Wpadli jacyś ludzie, związali mnie i zaprowadzili do więzienia.

Sekretarz szybko kreślił słowa na pergaminie, starając się niczego nie opuścić.

– Na świecie nie było, nie ma i nie będzie nigdy władzy wspanialszej i lepszej dla ludzi niż władza imperatora Tyberiusza! – Słaby i urywany głos Piłata nabrał mocy, przy czym namiestnik patrzył jakby z nienawiścią na sekretarza i konwój. – I nie ty będziesz o tym sądzić, szalony złoczyńco! – Tu Piłat zawołał: – Wyprowadzić eskortę z tarasu! – I zwracając się do sekretarza, dodał: – Zostawić mnie z przestępcą, to sprawa państwowej wagi.

Konwojenci podnieśli włócznie i miarowo postukując podkutymi butami, wyszli z tarasu do ogrodu. W ślad za nimi poszedł sekretarz.

Na tarasie zapanowało milczenie, które przez pewien czas zakłócała tylko piosenka fontanny. Piłat patrzył, jak nad rurką wyginał się wodny wachlarzyk, a jego krawędzie załamywały się i opadały strumyczkami w dół.

Więzień odezwał się pierwszy.

– Widzę, że dzieje się coś niedobrego z powodu mojej rozmowy z tym młodzieńcem z Kerijoth. Mam przeczucie, hegemonie, że stanie mu się coś złego, i bardzo mi go żal.

– Myślę – odpowiedział z dziwnym uśmiechem namiestnik – że na świecie jest jeszcze ktoś, komu winieneś współczuć bardziej niż Judzie z Kerijoth, bo będzie się miał znacznie gorzej. Tak więc chłodny i zawzięty oprawca Marek Szczurobójca, ludzie, którzy, jak widać – wskazał zniekształconą twarz Jeszui – bili cię za twoje przepowiednie, zbójcy Dismas i Gestas, którzy wraz ze swymi wspólnikami zabili czterech żołnierzy, i wreszcie parszywy donosiciel Juda… – wszyscy oni są dobrymi ludźmi?

– Tak – odpowiedział więzień.

– I nadejdzie królestwo prawdy?

– Nadejdzie, hegemonie – odpowiedział z przekonaniem Jeszua.

– Nigdy nie nadejdzie! – zawołał raptem Piłat tak strasznym głosem, że Jeszua cofnął się o krok. Tak samo, przed wieloma laty, w Dolinie Dziewic Piłat krzyczał do swych kawalerzystów: „Bić ich! Bić! Szczurobójca w pułapce!” Teraz zaś jeszcze bardziej podniósł zdarty od rozkazywania głos, krzycząc tak, by go słyszano w ogrodzie: – Zbrodniarzu! Zbrodniarzu! Zbrodniarzu! – Następnie zniżył głos i spytał: – Czy wierzysz w jakichś bogów, Jeszuo Ha-Nocri?

– Bóg jest jeden – odpowiedział Jeszua – i w niego wierzę.

– Więc módl się do niego! I to jak najgoręcej! A zresztą – tu głos Piłata osłabł – to nic nie pomoże. Jesteś żonaty? – spytał jakby ze smutkiem, nie rozumiejąc, co się z nim dzieje.

– Nie, samotny.

– Wstrętne miasto – wymamrotał namiestnik, wzdrygnął się niczym zdjęty dreszczem i potarł ręce, jakby je umywając. – Zaiste, lepiej, by cię zarżnięto, zanim spotkałeś Judę z Kerijoth.

– To może mnie wypuść, hegemonie – poprosił nagle trwożnym głosem więzień – bo widzę, że chcą mnie zabić.

Twarz Piłata zniekształcił grymas. Zwrócił ku Jeszui pokryte czerwonymi żyłkami białka oczu i powiedział:

– Myślisz, nieszczęsny, że namiestnik Rzymu wypuści na wolność człowieka, który mówił to, co ty? O bogowie moi! A może sądzisz, że mam chęć zająć twoje miejsce? Nie podzielam twoich poglądów! A teraz słuchaj: jeśli od tej chwili wypowiesz choć jedno słowo, zaczniesz z kimś rozmawiać… strzeż się mnie! Powtarzam: miej się przede mną na baczności!

– Hegemonie…

– Milczeć! – zawołał Piłat i wściekłym spojrzeniem odprowadził jaskółkę, która znowu wpadła na taras, po czym krzyknął: – Do mnie!

Gdy zaś sekretarz i żołnierze wrócili na swoje miejsce, oznajmił, że zatwierdza wyrok śmierci na przestępcę Jeszuę Ha-Nocriego, wydany przez zgromadzenie Małego Sanhedrynu, i sekretarz zapisał te słowa.

Po chwili przed namiestnikiem stanął Marek Szczurobójca. Piłat kazał mu przekazać przestępcę naczelnikowi tajnej służby wraz z poleceniem namiestnika, by Jeszuę Ha-Nocriego oddzielić od innych skazańców, a także, by funkcjonariuszom tajnej służby zakazać pod surową karą rozmawiania z Jeszuą o czymkolwiek lub odpowiadania na jego pytania.

Na znak dany przez Marka żołnierze otoczyli Jeszuę i wyprowadzili go z tarasu.

Z kolei przed namiestnikiem stanął przystojny jasnowłosy młodzieniec. Na piersi miał lśniące lwie paszcze, na grzebieniu hełmu orle pióra, na pochwie miecza złote blachy. Nosił zasznurowane do kolan buty na potrójnej podeszwie, a przez lewe ramię przerzucił szkarłatny płaszcz. Był to legat, dowódca legionu. Namiestnik zapytał go, gdzie znajduje się kohorta sebasteńska. Legat oznajmił, że Sebasteńczycy otoczyli plac przed hipodromem, gdzie zostanie ogłoszony wyrok na przestępców.

Wówczas namiestnik rozkazał, aby legat wydzielił z rzymskiej kohorty dwie centurie. Jedna z nich, pod dowództwem Szczurobójcy, winna konwojować skazańców, wozy ze sprzętem do kaźni oraz oprawców w drodze na Łysą Górę, a po przybyciu wzmocnić górny kordon. Drugą należało posłać na Łysą Górę od razu, aby utworzyła kordon natychmiast. Namiestnik poprosił też legata, by w tym samym celu – roztoczenia ochrony na górze – wysłał dodatkowo pułk kawalerii, syryjską alę.

Kiedy legat opuścił taras, namiestnik kazał sekretarzowi zaprosić do pałacu przewodniczącego Sanhedrynu i dwóch jego członków, a także dowódcę jeruszalajimskiej straży świątynnej. Wyraził też prośbę o takie załatwienie sprawy, aby przed spotkaniem z nimi wszystkimi mógł nieco wcześniej porozmawiać w cztery oczy z przewodniczącym.

Polecenia namiestnika wykonano szybko i dokładnie. Słońce, spalające w tych dniach Jeruszalajim z jakąś niesłychaną zaciekłością, nie zdążyło jeszcze znaleźć się w zenicie, gdy na górnym ogrodowym tarasie, w pobliżu strzegącej schodów pary białych marmurowych lwów, namiestnik spotkał się z judejskim arcykapłanem Józefem Kajafą pełniącym obowiązki przewodniczącego Sanhedrynu.

W ogrodzie było cicho. Ale kiedy po wyjściu z kolumnady na zalaną słońcem przestrzeń górnych ogrodów ze sterczącymi na dziwacznych słoniowych nogach palmami oczom prokuratora odsłonił się widok na całe znienawidzone Jeruszalajim, z jego wiszącymi mostami, umocnieniami, a przede wszystkim z jeruszalajimską świątynią, tą niedającą się opisać górą marmuru ze złotą smoczą łuską zamiast dachu – wtedy ostry słuch Piłata ułowił daleko w dole, tam gdzie mur oddzielał dolne tarasy ogrodów od miejskiego placu, przygłuszony pomruk, z którego wybijały się chwilami jakieś ciche zawodzenia czy okrzyki.

Namiestnik pojął, że tam, na placu, zebrał się już ogromny tłum mieszkańców miasta podnieconych ostatnimi wydarzeniami, że tłum ten niecierpliwie oczekuje wyroku i że hałasują w nim obrotni sprzedawcy wody.

Namiestnik zaczął od zaproszenia arcykapłana pod kolumnadę, by ukryć się przed bezlitosnym upałem, ale Kajafa uprzejmie podziękował, wyjaśniając, że nie może tego zrobić. Wówczas Piłat okrył swą łysiejącą głowę kapturem i rozpoczął rozmowę. Rozmowa toczyła się po grecku.

Piłat powiedział, że rozpatrzył sprawę Jeszui Ha-Nocriego i zatwierdził wyrok śmierci.

Tak więc mającej się odbyć dzisiaj egzekucji będzie poddanych trzech przestępców: Dismas, Gestas, Bar-Rabban, a ponadto ów Jeszua Ha-Nocri. Dwaj pierwsi, podburzający ludność przeciw Cezarowi, zostali ujęci po walce z funkcjonariuszami władzy rzymskiej, toteż należą do namiestnika i nie mogą być brani pod uwagę. Pozostali, Bar-Rabban i Ha-Nocri, zostali pojmani przez władze miejscowe i skazani przez Sanhedryn. Zgodnie z prawem i obyczajem jeden ze zbrodniarzy winien zostać wypuszczony na wolność z okazji rozpoczynającego się dziś wielkiego święta Paschy.

Namiestnik pragnąłby zatem wiedzieć, którego z dwu przestępców Sanhedryn zamierza zwolnić: Bar-Rabbana czy Ha-Nocriego?

Kajafa pochylił głowę na znak zrozumienia i odpowiedział:

– Sanhedryn prosi o uwolnienie Bar-Rabbana.

Namiestnik wiedział doskonale, że arcykapłan tak właśnie odpowie. Jego zadanie polegało jednak na zademonstrowaniu ogromnego zdziwienia.

Piłat zrobił to nader kunsztownie. Brwi na jego wyniosłej twarzy powędrowały w górę i w zdumieniu spojrzał w oczy arcykapłana.

– Przyznam, że ta odpowiedź mnie zdziwiła – powiedział miękko. – Obawiam się, że zaszło nieporozumienie.

Tu wyjaśnił, o co mu chodzi. Władze rzymskie bynajmniej nie chcą przywłaszczać sobie prawa lokalnych władz duchownych i arcykapłan dobrze o tym wie, ale w tym wypadku zaszła chyba jawna omyłka. I władze rzymskie są, rzecz jasna, zainteresowane jej naprawieniem.

Bo też, w samej rzeczy, ciężar przestępstw Bar-Rabbana i Ha-Nocriego jest nieporównywalny. Jeśli ten ostatni, będąc wyraźnie niespełna rozumu, zawinił, wygłaszając niemądre przemówienia i mącąc w głowach mieszkańcom Jeruszalajim i niektórych innych miejscowości – to pierwszy jest obciążony znacznie poważniej. Nie dość, że pozwolił sobie na otwarte wzywanie do buntu, ale zabił strażnika podczas próby zatrzymania. Bar-Rabban jest znacznie bardziej niebezpieczny niż Ha-Nocri.

W związku z powyższym namiestnik prosi arcykapłana o zrewidowanie wyroku i uwolnienie tego ze skazańców, który jest mniej szkodliwy. Niewątpliwie to Ha-Nocri. A więc?

Kajafa popatrzył Piłatowi prosto w oczy i powiedział cicho, lecz stanowczo, że Sanhedryn wnikliwie rozpatrzył sprawę i po raz wtóry oświadcza, iż zamierza uwolnić Bar-Rabbana.

– Jak to? Nawet po moim wstawiennictwie? Po prośbie tego, którego ustami przemawia władza Rzymu? Powtórz to po raz trzeci, arcykapłanie.

– Po raz trzeci oświadczam, że uwalniamy Bar-Rabbana – powiedział cicho Kajafa.

Wszystko było skończone i nie było już o czym rozmawiać. Ha-Nocri znikał na zawsze i nikomu nie było już dane wyleczyć straszliwych bólów głowy namiestnika; nie było na nie lekarstwa prócz śmierci. Jednak nie ta myśl poraziła teraz Piłata. Całą jego istotę zdjął ów niepojęty smutek, który dał o sobie znać na tarasie. Spróbował go sobie wytłumaczyć, ale wyszło to dziwnie: namiestnikowi wydało się, że w rozmowie ze skazanym czegoś nie dopowiedział, a może nie dosłuchał.

Piłat odpędził tę myśl; zniknęła natychmiast, tak jak się zjawiła. Zniknęła, ale smutek pozostał niewyjaśniony, bo nie mogła go przecież wyjaśnić inna, krótka myśl, która mignęła jak błyskawica i zaraz zgasła: „Nieśmiertelność… nadeszła nieśmiertelność…” Czyja nieśmiertelność nadeszła? Tego namiestnik nie pojął, ale myśl o zagadkowej nieśmiertelności zmroziła go wśród upału.

– Dobrze więc – powiedział. – Niech tak będzie.

Rozejrzał się, obrzucając spojrzeniem widomy świat… i zdziwił na widok zmian, jakie w nim zaszły. Przepadł gdzieś krzak róży, ciężki od kwiatów, zniknęły otaczające górny taras cyprysy, a także drzewo granatu, biały posąg wśród zieleni, a nawet sama zieleń. Zamiast tego wszystkiego skłębił się jakiś szkarłatny męt z chwiejnymi wodorostami i wszystko jakby gdzieś popłynęło wraz z Piłatem, unoszonym przez duszący i palący zarazem najstraszniejszy z gniewów: gniew bezsilności.

– Za ciasno mi – wymamrotał – za ciasno.

Chłodną, wilgotną ręką szarpnął zapinkę na kołnierzu, aż upadła na piasek.

– Duszno dziś, gdzieś przechodzi burza – powiedział Kajafa, nie odrywając wzroku od poczerwieniałej twarzy namiestnika w przeczuciu mąk, których tamten miał jeszcze zaznać. – Straszny jest w tym roku miesiąc nisan.

– Nie – powiedział Piłat – nie chodzi o to, że duszno, lecz o to, że za ciasno mi z tobą, Kajafo. – Po czym, zmrużywszy oczy, dodał z uśmiechem: – Uważaj na siebie, arcykapłanie.

Ciemne oczy arcykapłana zabłysły: nie gorzej od namiestnika wyraził na swej twarzy zdumienie.

– Co ja słyszę, hegemonie? – odpowiedział dumnie i spokojnie. – Grozisz mi po wydaniu wyroku, który sam zatwierdziłeś? Czyż to możliwe? Przywykliśmy, że namiestnik Rzymu dobiera słowa, które wypowiada. Żeby nas czasem ktoś nie usłyszał…

Piłat spojrzał na arcykapłana martwymi oczami i wyszczerzył zęby w udawanym uśmiechu.

– Ależ arcykapłanie! Kto nas tu może teraz usłyszeć? Czyż przypominam tego włóczęgę niespełna rozumu, który zostanie dzisiaj stracony? Czyż jestem dzieckiem, Kajafo? Wiem, co mówię i gdzie to mówię. Ogród i pałac są strzeżone tak, że nawet mysz nie wciśnie się w żadną dziurę. I nie tylko mysz. Nie wciśnie się nawet ten, jak mu tam… z miasta Kerijoth. Notabene, czy znasz takiego, arcykapłanie? Jeśliby ktoś taki się tu dostał, bardzo by tego pożałował. W to mi przynajmniej uwierzysz, prawda? Wiedz zatem, arcykapłanie, że nie zaznasz odtąd spokoju! Ani ty, ani twój lud. – Tu Piłat wskazał w dal, na prawo, ku rozjarzonej w górze świątyni. – Ja ci to powiadam, ja, Piłat Poncki, Rycerz Złotej Włóczni!

– Wiem, wiem – odpowiedział bez bojaźni czarnobrody Kajafa z błyskiem w oku i wzniósłszy rękę ku niebu, ciągnął: – Lud Judei wie, że go okrutnie nienawidzisz i wiele nań cierpień sprowadzisz. Ale zguby jego nie sprawisz! Bóg go obroni. Usłyszy nas, usłyszy wszechmocny Cezar, obroni przed krzywdzicielem Piłatem!

– O, nie! – zawołał Piłat i z każdym słowem było mu coraz lżej. Nie musiał już udawać ani dobierać słów. – Nazbyt często skarżyłeś się na mnie Cezarowi. Teraz przyszła moja pora, Kajafo! Teraz poleci wieść ode mnie, i to nie do namiestnika w Antiochii, lecz prosto na Kapreę, do imperatora… wieść o tym, jak ratujecie w Jeruszalajim przed śmiercią jawnych buntowników. I napoję wówczas Jeruszalajim nie wodą ze stawów Salomona, jak chciałem to uczynić dla waszego dobra. O, nie! Pamiętasz, jak musiałem przez was zdejmować ze ścian tarcze z inicjałami imperatora, przesuwać wojska, ba! przyjechać samemu, by zobaczyć, co się u was dzieje? Zapamiętaj moje słowa, arcykapłanie! Zobaczysz jeszcze w Jeruszalajim niejedną kohortę! Zjawi się pod murami cały Legion Piorunowy, przybędzie arabska konnica! Usłyszysz wtedy gorzkie płacze i lamenty, wspomnisz ułaskawionego Bar-Rabbana i pożałujesz, żeś posłał na śmierć filozofa, który głosił pokój!

Na twarzy arcykapłana wystąpiły plamy, oczy mu płonęły. Podobnie jak namiestnik wyszczerzył zęby w uśmiechu i odpowiedział:

– Wierzysz w to, co teraz mówisz, hegemonie? Nie, nie wierzysz! Nie pokój przyniósł nam do Jeruszalajim ten zwodziciel. I ty, rycerzu, doskonale to rozumiesz. Chciałeś go wypuścić po to, by podburzał lud, znieważał religię i pchnął ludzi pod rzymskie miecze. Ale ja, arcykapłan Judei, póki żyję, nie pozwolę znieważać religii i lud mój obronię. Słyszysz, Piłacie? – Tu Kajafa groźnie podniósł rękę. – Posłuchaj, hegemonie.

Kapłan zamilkł i namiestnik usłyszał znowu coś w rodzaju szumu morza, które podpłynęło pod same mury ogrodów Heroda Wielkiego. Szum ten wzbierał z dołu, płynął pod nogi i ku twarzy namiestnika. Za jego plecami zaś, za skrzydłami pałacu, słychać już było trwożne sygnały trąbek, ciężkie stąpanie setek nóg i chrzęst żelaza – i namiestnik zrozumiał, że to rzymska piechota udaje się już, zgodnie z jego rozkazem, na złowrogą dla buntowników i przestępców przedśmiertną defiladę.

– Słyszysz, hegemonie? – powtórzył cicho arcykapłan. – Czy chcesz mi powiedzieć, że to wszystko – tu Kajafa podniósł obie ręce i ciemny kaptur zsunął mu się z głowy – to sprawa żałosnego zbója Bar-Rabbana?

Namiestnik otarł wierzchem dłoni mokre, chłodne czoło, popatrzył w ziemię, potem, zmrużywszy oczy, w niebo i widząc, że płonąca kula zawisła mu prawie nad samą głową, a cień Kajafy skurczył się u lwiego ogona, powiedział cicho i obojętnie:

– Południe blisko. Miło się rozmawia, ale trzeba robić swoje.

I przepraszając arcykapłana w nader wykwintnych słowach, poprosił, by ten zechciał usiąść na ławeczce w cieniu magnolii i zaczekać, aż on, Piłat, wezwie osoby niezbędne do ostatniej, krótkiej narady i wyda jeszcze jedną dyspozycję w związku z egzekucją.

Kajafa ukłonił się uprzejmie, przykładając rękę do serca, i pozostał w ogrodzie, Piłat zaś wrócił na taras i kazał oczekującemu nań sekretarzowi wezwać do ogrodu legata legionu, trybuna kohorty oraz dwóch członków Sanhedrynu i dowódcę straży świątynnej. Wszyscy oni oczekiwali już na wezwanie w okrągłej altance z fontanną na dolnym ogrodowym tarasie. Piłat dodał, że sam zjawi się za chwilę, i oddalił się w głąb pałacu.

Gdy sekretarz zwoływał zgromadzenie, Piłat odbył w osłoniętym przed słońcem ciemnymi zasłonami pokoju spotkanie z jakimś człowiekiem. Jego twarz do połowy skrywał kaptur, choć promienie słońca i tak do pokoju nie docierały. Spotkanie było nadzwyczaj krótkie. Namiestnik powiedział kilka słów, po czym przybysz wyszedł, Piłat zaś udał się przez kolumnadę do ogrodu.

Tam, w obecności wszystkich, których kazał zgromadzić, raz jeszcze oświadczył oschle i uroczyście, że zatwierdza wyrok śmierci na Jeszuę Ha-Nocriego, i oficjalnie zapytał członków Sanhedrynu, którego ze skazańców pragną zachować przy życiu. Usłyszawszy w odpowiedzi, że Bar-Rabbana, rzekł:

– Bardzo dobrze. – I kazał sekretarzowi wnieść to natychmiast do protokołu, po czym ściskając w dłoni podniesioną przez sekretarza z piasku zapinkę, powiedział uroczyście: – Już czas!

Wówczas wszyscy ruszyli w dół szerokimi marmurowymi schodami, między ścianami róż z ich odurzającym zapachem. I schodzili coraz niżej pod mur pałacowy, ku bramie prowadzącej na wielki, gładko wybrukowany plac, za którym widać było kolumny i posągi jeruszalajimskiego hipodromu.

Kiedy cała grupa, wyszedłszy z ogrodu na plac, wstąpiła na rozległe, wznoszące się wysoko kamienne podium, Piłat rozejrzał się, oceniając spod przymrużonych powiek sytuację. Przestrzeń, którą właśnie przemierzył, przestrzeń między murem pałacu a podium była pusta, ale za to z przodu nie było już widać placu – pochłonął go tłum. Tłum ten zalałby i samo podium, i ową pustą przestrzeń, gdyby nie powstrzymywały go potrójne kordony: Sebasteńczyków na lewo od Piłata i żołnierzy iturejskiej kohorty pomocniczej na prawo odeń.

Tak więc Piłat wszedł na podium, machinalnie ściskając w ręku niepotrzebną teraz zapinkę i mrużąc oczy. Mrużył je zaś nie dlatego, że oślepiało go słońce, bynajmniej. Nie chciał widzieć grupy skazańców wyprowadzanych – o czym dobrze wiedział – w ślad za nim na podium.

Gdy tylko w górze, na kamiennej krawędzi, nad brzegiem ludzkiego morza pojawił się biały płaszcz ze szkarłatnym podbiciem, o uszy niewidzącego Piłata uderzyła fala dźwięku: „Aa-a-a”. Zrodziwszy się gdzieś w dali, pod hipodromem, była najpierw niegłośna, potem zahuczała jak grzmot i po kilku sekundach zaczęła słabnąć. „Zobaczyli mnie” – pomyślał namiestnik. Tymczasem fala, nie osiągnąwszy dna, zaczęła znowu narastać i, rozkołysana, wzbiła się wyżej niż przedtem. Na grzbiecie tej drugiej fali, podobne pianie wieńczącej morskie bałwany, napłynęły gwizdy i pojedyncze, słyszalne wśród ryku jęki kobiece. „Wprowadzono ich na podium – pomyślał Piłat – a to jęki kobiet, które stratowano, gdy tłum zaczął napierać”.

Zaczekał chwilę, wiedząc, iż żadna siła nie zmusi tłumu do milczenia, nim tłum ten nie wyrzuci z siebie wszystkiego, co nagromadził, i zamilknie sam.

I kiedy ów moment nastąpił, namiestnik wzniósł prawą rękę, zdmuchując z ciżby resztę hałasu.

Wtedy Piłat nabrał do płuc, ile się dało, gorącego powietrza i zawołał, a jego rwący się głos rozległ się nad tysiącami głów:

– W imieniu Cezara Imperatora…

Tu w uszy namiestnika uderzył po kilkakroć żelazny, miarowy krzyk; to żołnierze kohort, unosząc włócznie i godła, zawrzeszczeli straszliwie:

– Niech żyje Cezar!

Piłat zadarł głowę wprost ku słońcu. Pod powiekami buchnął zielony płomień, od niego zajął się mózg i nad tłumem wzleciały ochrypłe aramejskie słowa:

– Czterech przestępców aresztowanych w Jeruszalajim za morderstwa, podburzania do buntu oraz znieważanie praw i wiary skazano na haniebną śmierć przez powieszenie na słupach. Nastąpi to zaraz na Łysej Górze! Przestępcy ci to: Dismas, Gestas, Bar-Rabban i Ha-Nocri. Właśnie stoją przed wami!

Piłat wskazał ręką w prawo, nie widząc żadnych przestępców, ale wiedząc, że są tam, gdzie być powinni.

Tłum odpowiedział przeciągłym pomrukiem – zdziwienia czy może ulgi. Kiedy znów nastąpiła cisza, Piłat ciągnął:

– Ale straconych będzie tylko trzech, ponieważ zgodnie z prawem i obyczajem, z wyboru Małego Sanhedrynu, zatwierdzonego przez władzę rzymską, wielkoduszny Cezar Imperator darowuje jednemu ze skazanych jego parszywe życie!

Wykrzykując te słowa, Piłat słyszał, jak pomruk ustępuje miejsca wielkiej ciszy. Teraz do jego uszu nie dolatywał żaden szelest ani westchnienie. W pewnej chwili wydało mu się nawet, że wszystko dokoła zniknęło zupełnie, że znienawidzone miasto umarło i tylko on jeden, z twarzą utkwioną w niebie, stoi spalany promieniami pionowego słońca. Przedłużył przez moment ową ciszę, a potem zaczął wykrzykiwać:

– Imię tego, który zostanie teraz wypuszczony na wolność, brzmi…

Zrobił jeszcze jedną pauzę, opóźniając imię i sprawdzając, czy wszystko powiedział. Wiedział bowiem, że zmartwiałe miasto zmartwychwstanie na dźwięk imienia szczęściarza i żadne następne słowa nie zostaną już usłyszane.

„To wszystko? – szepnął do siebie bezgłośnie. – Wszystko. Imię!”

I rozciągając nad umilkłym miastem literę „r”, zawołał:

– Bar-Rabban!

W tym momencie wydało mu się, że słońce nad nim zadźwięczało i pękło, zalewając mu uszy ogniem, w którym szalały ryki, piski, jęki, chichoty i gwizdy.

Odwrócił się i poszedł przez podium ku schodom, nie patrząc na nic prócz kolorowych kamyków pod nogami, żeby się nie potknąć. Wiedział, że za jego plecami spadają teraz na podium jak grad brązowe monety i daktyle i że wyjący tłum włazi sobie nawzajem na ramiona, by na własne oczy ujrzeć cud: człowieka będącego już we władzy śmierci, a jednak śmierci wyrwanego! Ujrzeć, jak legioniści zdejmują zeń pęta, mimowolnie sprawiając ostry ból wykręconym w czasie przesłuchań rękom, i jak ów człowiek, marszcząc się i wzdychając, krzywi twarz w bezsensownym, ogłupiałym uśmiechu.

Wiedział, że jednocześnie konwój prowadzi już ku bocznym schodkom tamtych trzech ze związanymi rękami – żeby wyjść z nimi na drogę wiodącą na zachód, za miasto, ku Łysej Górze. Dopiero znalazłszy się z tyłu, za podium, otworzył oczy, wiedząc, że jest już bezpieczny, bo nie może zobaczyć skazańców.

Do wrzawy tłumu, która zaczęła po trosze ucichać, wmieszały się teraz i pozwalały odróżnić przenikliwe nawoływania heroldów powtarzających po aramejsku i po grecku to, co wykrzyczał namiestnik. Do uszu Piłata doleciał też urywany, skoczny tupot koński i dźwięk trąbki, która wołała coś zwięźle i wesoło. W odpowiedzi rozległy się przenikliwe gwizdy chłopaków, którzy rozsiedli się na dachach domów przy ulicy prowadzącej z targowiska na plac koło hipodromu – i okrzyki: „Uwaga!”

Żołnierz, stojący samotnie na pustej części placu ze znakiem w ręku, pomachał nim niespokojnie. Namiestnik, legat legionu, sekretarz i żołnierze przystanęli.

Kawaleryjska ala przyśpieszonym kłusem wpadła na plac, aby przeciąć go bokiem, omijając zgromadzony tłum, i przez zaułek, wzdłuż porośniętych winoroślą murów, popędzić najkrótszą drogą ku Łysej Górze.

Pędzący kłusem mały jak chłopczyk i ciemnoskóry jak Mulat Syryjczyk, dowódca ali, przejeżdżając obok Piłata, krzyknął coś ostro i wyszarpnął z pochwy miecz. Dziki, spieniony kary koń rzucił się w bok i stanął dęba. Wsunąwszy miecz do pochwy, dowódca smagnął konia biczem po szyi, wyrównał szyk i przechodząc w galop, pomknął w zaułek. Za nim popędzili trójkami spowici kurzem jeźdźcy z tańczącymi ostrzami lekkich bambusowych pik. Obok namiestnika przemknęły twarze z wesoło wyszczerzonymi, lśniącymi zębami, a jeźdźcy w białych turbanach zdawali się jeszcze bardziej smagli.

Wzbijając podniebny kłąb kurzu, ala wpadła w zaułek i koło Piłata przemknął ostatni jeździec z płonącą w słońcu trąbką na plecach.

Osłaniając twarz od kurzu i marszcząc się z niezadowoleniem, Piłat ruszył dalej, ku bramie pałacowych ogrodów. W ślad za nim podążali legat, sekretarz i eskorta.

Było koło dziesiątej rano.