Leksykon wiedzy o Chinach współczesnych ebook

Tytuł oryginału

Dictionnaire de la Chine contemporaine

Redakcja

Elżbieta Sobolewska

Projekt okładki

Barbara Ćwik

Fotografia na okładce

Nikada/iStockphoto.com

Konsultacja sinologiczna

dr hab. Irena Kałużyńska

Wykonanie map do wydania polskiego

Jarosław Talacha

Copyright © by ARMAND COLIN 2006

Copyright © for the Polish edition by Wydawnictwo Akademickie Dialog 2009

Podręcznik akademicki dotowany przez Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego.

Ouvrage publié avec le concours du Ministère français chargé de la culture – Centre National du Livre.

Książka wydana przy wsparciu francuskiego Ministerstwa Kultury – Narodowego Centrum Książki.

Wydanie elektroniczne, Warszawa 2015

ISBN ePub 978-83-8002-214-0

ISBN mobi 978-83-8002-218-8

Skład i łamanie

Wydawnictwo Akademickie DIALOG

00-112 Warszawa, ul. Bagno 3/218

tel./faks: 22 620 87 03

email: [email protected]

www.wydawnictwodialog.pl

Skład wersji elektronicznej:

Virtualo Sp. z o.o.

Autorzy haseł

Élisabeth ALLÈS, antropolog, CNRS (Centre Nationale de la Recherche Scientifique).

Viviane ALLETON, językoznawca, EHESS (École des Hautes Études en Sciences Sociales).

Rigas ARVANITIS, ekonomista, IRD (Institut de Recherche pour le Développment).

Claude AUBERT, agronom, INRA (Institut National de la Recherche Agronomique).

Estelle AUGUIN, socjolog, Université Paris 5.

Stéphanie BALME, politolog, CERI (Centre d’Études et de Recherches Internationales).

Marianne BASTID-BRUGUIÈRE, historyk, CNRS.

Patricia BATTO, politolog, CEFC (Centre d’Études Français sur la Chine contamporaine), Hongkong.

Lucien BIANCO, historyk, EHESS.

Pascal BOUCHERY, antropolog, Université de Poitiers.

Jean-Pierre CABESTAN, prawnik i politolog, CNRS.

Bruno CABRILLAC, ekonomista, Ministerstwo Gospodarki, Finasów i Przemysłu.

Catherine CAPDEVILLE-ZENG, antropolog.

Michel CARTIER, historyk, EHESS.

Rémy CASTETS, politolog, IEP (Institut d’Études Politiques), Paryż.

Anne CHENG, historyk idei, INALCO (Institut National des Langues et Civilisations Orientales).

Dora CHESNE, politolog.

Leila CHOUKROUNE, prawnik, HEC (Haute Études Commerciales).

Yives CITOLEUX, ekonomista, Université Paris 1.

Sébastien COLIN, geograf, Université Paris 8.

Béatrice DAVID, antropolog, Université Paris 8.

Sylvie DÉMURGER, ekonomista, CNRS.

Yves DOLAIS, prawnik, Université d’Angers.

Jean-François DOULET, geograf, Université d’Aix-en-Province.

Marie-Dominique EVEN, antropolog, CNRS.

Guilhem FABRE, socjolog, Université du Havre.

Chloé FROISSART, politolog, IEP, Paryż.

Luca GABBIANI, historyk, IEP, Strasburg.

Laurent GALY, historyk, INALCO.

François GIPOULOUX, ekonomista, CNRS.

François GODEMENT, politolog, IEP, Paryż.

Isabelle GOI, ekonomista, Université d’Auvergne.

Vincent GOOSSAERT, historyk, CNRS.

Florence GRAEZER-BIDEAU, antropolog, Université de Lausanne.

Stéphane GROS, antropolog, Université Paris 10.

Karin GUÉRIN, socjolog, EHESS.

Samuel GUÉRINEAU, ekonomista, Université d’Auvergne.

Gilles GUIHEUX, socjolog, Université Paris 7.

Adeline HERROU, antropolog, CNRS.

Diana HOCHRAICH, ekonomista, Ministerstwo Gospodarki, Finasów i Przemysłu.

Nathalie HOFFMANN, politolog.

Marie HOLZMAN, socjolog, Université Paris 7.

Jean-François HUCHET, ekonomista, CEFC, Hongkong.

JI Zhe, socjolog, EHESS.

Antoine KERNEN, politolog, Université de Lausanne.

André KNEIB, kaligraf, INALCO.

Françoise KREISSLER, historyk, INALCO.

Christian LAMOUROUX, historyk, EHESS.

Françoise LEMOINE, ekonomista, CEPII (Centre d’Études Prospective et d’Informations Internationales).

Nina LEVIN-JALLADEAU, koordynator, Festival de Trois Continents.

LIVE Yu-sion, socjolog, Université de la Réunion.

Emmanuel MA MUNG, geograf, CNRS.

Jean-Marie MARTIN-AMOUROUX, ekonomista, CNRS.

Pascal MAZODIER, statystyk, INSEE (Institut National de la Statistique et des Études Économic).

Michal MEIDAN, politolog, INALCO.

Françoise MENGIN, politolog, CERI.

Aurore MERLE, socjolog, Université Lyon 2.

Évelyne MICOLLIER, antropolog, IRD.

Pierre MIÈGE, socjolog, Berkeley University.

Valérie NIQUET, politolog, IFRI (Institut Français des Relations Internationales).

Jacqueline NIVARD, historyk, EHESS.

Frédéric OBRINGER, historyk, CNRS.

David A. PALMER, socjolog, EFEO (École Française d’Extrème Orient).

Élisabeth PAPINEAU, antropolog, Institut National de Santé Publique, Québec.

Sandra PONCET, ekonomista, Université Paris 1.

Caroline PUEL, dziennikarz, „Le Point”.

Mary-Françoise RENARD, ekonomista, Université d’Auvergne.

Jean-Lous ROCCA, historyk, CERI.

Alain ROUX, historyk, INALCO.

Françoise SABBAN, historyk, EHESS.

Thierry SANJUAN, geograf, Université Paris 1.

Éric SAUTEDÉ, politolog, Institut Ricci, Makau.

Alain SÉPULCHRE, inżynier, CEFC, Hongkong.

Stéphanie SOUCHE, ekonomista, Université Clermont-Ferrand 2.

Isabelle THIREAU, socjolog, CNRS.

Alain THOTE, archeolog, EPHE (École Pratique des Hautes Etudes).

Nicolas TOURNADRE, językoznawca, Université Paris 8.

Émile TRAN, socjolog, EHESS.

Sabine TRÉBINJAC, antropolog, CNRS.

Justine WHITE, ekonomista, World Bank Institute.

Jean-Paul WIEST, politolog, Université de Hongkong.

Pierre-Étienne WILL, historyk, Collège de France.

WU Junyu, pejzażysta, EHESS.

Michèle ZEDDE, lalkarz.

ZHANG Ning, historyk, Université de Genève.

ZHANG Yinde, profesor literatury porównawczej, Université Paris 3,

ZHENG Aiqing, prawnik, Uniwersytet Ludowy, Pekin.

ZHUO Jian, architekt-urbanista, Uniwersytet Tongji, Szanghaj.

Przedmowa: Chiny współczesne

Reformy, rozpoczęte w Chinach w chwili zakończenia Rewolucji Kulturalnej, intensyfikowane i radykalizowane od 1992 r., trwają już blisko trzydzieści lat. Chińskie społeczeństwo, które przystąpiło do wielokierunkowej liberalizacji gospodarki, dziś zbiera owoce otwarcia, ale też staje wobec konieczności ustosunkowania się do wartości, jakie kierowały jego życiem przez ponad pół wieku.

Pojawienie się Chin na arenie światowej, jako nowego mocarstwa gospodarczego ma też ciemne strony. Wzrost gospodarczy wiąże się z uzależnieniem energetycznym, a także mocnym powiązaniem z gospodarką światową. Zróżnicowanie tak społeczne, jak i regionalne ulega pogłębieniu. Czy dla klasy średniej, mieszkańców chińskich miast, którzy stali się właścicielami swojego mieszkania, poznali przyjemności związane z czasem wolnym i aspirują do osiągnięcia poziomu życia ludności krajów rozwiniętych, model społeczeństwa konsumpcyjnego w dłuższej perspektywie okaże się satysfakcjonujący?

Chiny współczesne to już na pewno nie Chiny z końca lat 1970., gdzie dominowały kolektywizm i bieda, ale też i nie te z początku lat 1990., czasu pytań dotyczących chińskiej drogi i szans na skuteczne pogodzenie systemu komunistycznego z gospodarką rynkową. Początek XXI w. zastał odnowione społeczeństwo chińskie choć wewnętrznie zróżnicowane. Szybko postępują procesy urbanizacyjne, następuje rozwój przedsiębiorstw prywatnych i coraz powszechniejsza staje się komunikacja internetowa.

Prezentowany leksykon ma dwa cele: ułatwienie zrozumienia złożoności dokonujących się przemian i nakreślenie, zarówno w płaszczyźnie wewnętrznej, jak i zewnętrznej, sylwetki kraju będącego obecnie jednym z głównych biegunów światowej przestrzeni.

Reżim w Chinach, wczoraj totalitarny, obecnie autorytarny, zachowuje dla państwa potężną rolę. Nie ma szans, by do reform chińskich dopasować kalendarz i sposoby przejścia do gospodarki rynkowej byłych krajów komunistycznych. Chiny nie są posowiecką Rosją, ani też nie staną się nową liberalną Ameryką.

Chińskie władze zdecydowały się na modernizację struktur gospodarczych, narzędzi komunikacji i mechanizmów administracyjnych według zasad stopniowo wprowadzanych w całym kraju. Chiny jednak nastawiły się przede wszystkim na przemiany, a nie na zerwanie ze swą przeszłością, czy raczej przeszłościami, jak długotrwała „tradycja”, później modernizacja republikańska, a na koniec rewolucja socjalistyczna.

Chiny za Deng Xiaopinga stopniowo reformowały swoją spuściznę. Zasady władzy obejmujące politykę, administrację i gospodarkę, ustalone głównie w latach 1950. dla zaprowadzenia społeczeństwa socjalistycznego, nie zostały natychmiast poddane weryfikacji, ale były stopniowo przystosowywne do nowych warunków i nadal odgrywają wielką rolę w mechanizmach rozwoju. Świadczy o tym pomoc bankowa dla przedsiębiorstw państwowych związanych z władzami lokalnymi czy tworzenie wielkich grup, jak firmy naftowe, prowadzących działalność o strategicznym znaczeniu dla państwa.

W pierwszym okresie reformatorzy przeprowadzali decentralizację zarządzania gospodarczego i ochraniali państwowy system społeczno-gospodarczy przez ograniczanie reform, zarówno geograficzne, jak i sektorowe, wzorując się na „małych tygrysach azjatyckich”, Japonii i państwach zachodnich.

Społeczeństwo chińskie zostało przekształcone właściwie dopiero w latach 1990., dzięki ograniczaniu centralnego planowania, wycofywaniu sektora państwowego z przemysłu i handlu, rozwojowi przedsiębiorstw prywatnych i szybkiej implantacji wielkich grup międzynarodowych, powstaniu rynków pracy i mieszkań, a także stopniowemu demontażowi struktur zatrudnienia i opieki społecznej.

Zmiany nie dokonywały się jednak bez ponownego poszerzenia zakresu kompetencji władz lokalnych i powiększenia korupcji, powstawania nowych przepaści między pokoleniami, między pracownikami firm prywatnych i zagranicznych a tymi z przestarzałych przedsiębiorstw państwowych, między społecznością miejską a wiejską.

Trwałe podstawy tożsamości chińskiej strukturyzują jej teraźniejszość i przyszłość, niezależnie od Komunistycznej Partii Chin (KPCh), rządzącej bezalternatywnie, ponieważ obecnie nie ma możliwości jej wyeliminowania.

Chiński nacjonalizm najczęściej przejawia się w pragnieniu rewanżu za akty agresji na Chinach dokonane przez mocarstwa zachodnie i Japonię w czasach nowożytnych, a także za własną trwającą od XVIII w. niezdolność do sprostania wewnętrznym wyzwaniom. Należy go też postrzegać jako zachowanie wynikające z ogromu kraju, zróżnicowania społeczeństwa, zarówno narodowości Han, jak i mniejszości narodowych. Nacjonalizm, niezależnie od występujących czynników podziału, stanowi wyraz kontynuacji wielowiekowego marzenia, skutecznie instrumentalizowanego od czasów cesarskich, o zjednoczeniu chińskiego świata.

Czynnik terytorialny jest w Chinach niezwykle istotny. Trudnym problemem staje się nierówny rozwój obszarów nadmorskich oraz terenów położonych wewnątrz kraju i na zachodzie. Od lat 1990. rząd centralny podejmuje próbę jego rozwiązania przez zagospodarowanie rzeki Jangcy, mające za główne zadanie budowę tamy Trzech Przełomów i skierowanie części wody na tereny Chin północnych, a także przez program rozwoju obszaru zachodniego, mający na celu zniesienie izolacji Chin środkowych i terenów przygranicznych.

Terytorium Chin stanowi także miejsce złożonej kombinacji sieci gospodarczych różnych szczebli i interesów, gdzie znaczną rolę nadal odgrywają lokalizmy regionalne, chociaż protekcjonizm został znacznie zredukowany i pojawiają się bieguny oddziaływania ogólnokrajowego i międzynarodowego, jak metropolia szanghajska.

Rozwój chiński ma znaczny wymiar lokalny. Kontynuuje podziały wynikające z przeszkód topograficznych na obszarze wielkości niemal kontynentu. Podziały regionalne mają źródło w odmiennej historii i stają się podstawą powstawania tożsamości lokalnej, przeciwstawiającej się anonimowości w przeludnionym kraju. Od lat 1950. lokalni działacze uzyskali znaczną władzę – wbrew postulowanej centralizacji państwa. Rynek jest podzielony między północ i południe, między Chiny Hanów i peryferie, między tereny nadmorskie, wewnętrzne i przygraniczne.

Rozwój gospodarczy został najpierw skoncentrowany na strefach otwartych i dynamicznych wsiach chińskiego wybrzeża. Uprzemysłowienie rejonów wiejskich odniosło sukces w delcie Rzeki Perłowej, delcie Jangcy oraz w prowincjach Zhejiang i Jiangsu, od dawna uczestniczących w gospodarce światowej. Od 1990 r., symbolicznej daty utworzenia Nowej Strefy Pudong w Szanghaju, miasta stały się liderami rozwoju gospodarczego, i witrynami najnowszych dokonań.

Głębokie przemiany miast przejawiają się w renowacji zabudowy, powiększeniu ich obszarów i policentryzacji. Tworzenie centrów biznesowych z coraz wyższymi wieżowcami wiąże się z wysiedleniem na peryferie ludności mniej zasobnej, a także przenoszeniem tam działalności przemysłowej i większych urządzeń infrastruktury miejskiej. Chińskie miasta są organizowane na zasadzie sieci, największe z nich przynależą także do sieci światowych i azjatyckich metropolii, a jako przestrzenie wpływów regionalnych i krajowych integrują, w miarę możliwości, terytorium Chin.

Miasta są w większości miejscami uprzywilejowanymi rekompozycji chińskiego społeczeństwa i nowych stratygrafii społecznych. Dekolektywizacja miejska nastąpiła po rozwiązaniu na wsi komun ludowych. Zmiany strukturalne i funkcjonalne większości jednostek pracy zmuszają jednak ludność do konfrontacji z ryzykiem bezrobocia, choroby i starości, a władze lokalne próbują znaleźć, w sposób różnorodny i nierówny, nowe kolektywne rozwiązania sprzyjające zmniejszeniu nierówności i niesprawiedliwości.

Mieszkańcy miast uzyskują różny status, w zależności od zarejestrowanego miejsca zamieszkania oraz prawa, lub jego braku, do dostępu do usług miejskich. Kiedy ludność najbardziej zasobna odkrywa przyjemności związane z dodatkową siedzibą na czas weekendu, migranci przybyli z wewnętrznych regionów Chin pracują za bardzo skromną zapłatę w warunkach niebezpiecznych, jedzą i śpią na placach budów.

Zmiany zachodzące w Chinach są mimo to zadziwiające. W miastach pojawiają się nowe instytucje publiczne i często osiągany jest poziom życia ludności krajów rozwiniętych. Konsumpcja, poziom wykształcenia ludzi młodych i znajomość spraw zagranicznych w stolicach prowincji wnętrza kraju, świadczą o prawdziwym rozwoju Chin.

W dziedzinie edukacji Chiny dokonały określonych wyborów prywatyzacyjnych. Chińskie uniwersytety w ciągu ostatnich dziesięciu lat pomnożyły liczbę studentów, wyraźnie poprawiły warunki nauczania, przegrupowały się, tworząc wielkie bieguny nauczania i badań, są gotowe stawić czoła wyzwaniom międzynarodowym.

Chińska wieś nie doświadcza takiego samego losu. Dawniej idealizowana przez dyskurs maoistowski stała się miejscem o dużej gęstości zaludnienia, terenem eksperymentów wyboru chińskiej drogi, gdzie miał być przesądzany los kraju. W rezultacie, mieszkańcy miast zsyłani na wieś w okresie Rewolucji Kulturalnej opuścili ją w przekonaniu, że należy pożegnać Chiny niedorozwoju i nędzy, jakich chiński świat wiejski był najlepszym odzwierciedleniem. Nawet jeśli pierwsze reformy z końca lat 1970. objęły wieś przez przeprowadzenie dekolektywizacji ziemi, wzrost gospodarczy miast spowodował dalsze zwiększenie dysproporcji między wieśniakami a mieszkańcami miast, i wsie stały się przestrzeniami niecenionymi lub, te najbliższe miast, weszły w ich orbitę.

Świat wiejski w ciągu tych trzydziestu lat został jednak poddany wielkim wstrząsom i nastąpiły tam znaczne zmiany. Przestrzenie podmiejskie mogą się obecnie wzbogacać i modernizować dzięki integracji z gospodarką miast: przez industrializację wskutek dekoncentracji lub rozwoju endogenicznego, poszerzenie strefy zabudowy miejskiej, tworzenie ośrodków rekreacyjnych, uprawę płodów rolnych, głównie specjalistyczną. Te przestrzenie przejściowe są zawsze lepiej związane z sieciami miasta, któremu nadają nowy wymiar.

Wioski bardziej oddalone, trudniej dostępne dla środków transportu, odizolowane, prowadzące podstawową działalność rolniczą, zostały zmodernizowane w znacznie mniejszym stopniu. Peryferie obszarów rozwiniętych i wnętrze kraju są miejscami, skąd wyrusza emigracja. Ludzie młodzi i przedsiębiorczy opuszczają wieś, gdzie może zabraknąć rąk do pracy, gdzie usługi publiczne, jak ochrona zdrowia czy edukacja, znajdują się w coraz gorszym stanie.

Społeczeństwo chińskie doznało też wstrząsów w takich dziedzinach jak struktury produkcji, sposoby życia i ideologia. Wartości odziedziczone po pierwszych trzydziestu latach reżimu komunistycznego są obecnie weryfikowane przez prawa rynku, rentowność i sukces materialny. Dawna solidarność zbiorowa często pęka pod ciężarem egoizmu, materializmu i nastawienia konsumpcyjnego. Redefiniuje się zasady dotyczące tego, co legalne i nielegalne, sprawiedliwe i niesprawiedliwe, równodostępne i nierównodostępne.

Nie można dostrzegać w obecnych przemianach tylko typowej modernizacji i znacznej westernizacji społeczeństwa. Chiny się rekomponują, zapożyczając z pewnością wiele z zagranicy, z Zachodu oraz w jeszcze większym stopniu z Hongkongu czy Japonii, ale też reaktywują dawne obyczaje i rytuały, wartości wynikające w jakiejś mierze z przednowoczesnej „tradycji” lub z kolejnych modernizacji, mających zmienić Chiny w czasach republiki, maoizmu czy ery reform XX w.. Szkoły filozoficzne, jak konfucjanizm, oraz obyczaje, jak kult przodków, również uczestniczą we współczesnych rekompozycjach.

Można wskazać pewne kontynuacje chińskiej tradycji. Prymat rodziny, nawet tej przemodelowanej wskutek spadku rozrodczości, pozostaje nadal brzemienny dla mentalności Chińczyków, a zauważalny wzrost indywidualizmu nie może być mylony z pozycją, jaką zajmuje on w społeczeństwach zachodnich. Honorowa zasada „twarzy”, uprzywilejowane stosunki międzyludzkie i sieci powiązań stanowią dla jednostek tożsamościowe punkty odniesienia, narzędzia działania i ochronę w trudnych sytuacjach.

Chińska modernizacja objęła także instytucje. Reformy w KPCh uczyniły z niej partię narodową, zgodnie z zasadą „trzech reprezentacji” usiłującą asymilować różne grupy wyłaniające się w społeczeństwie. Formy demokracji lokalnej przejawiły się w niektórych wsiach i dzielnicach miast. Poglądy społeczeństwa znalazły pewne odzwierciedlenie w sprawach zgłaszanych do Biur Listów i Wizyt, przy czym najczęściej wyrażane niezadowolenie dotyczy dziedzin życia codziennego. Pozostający pod kontrolą internet pozwolił mimo wszystko na spektakularny rozwój blogów.

Chiny przestały być światem represji i kontroli – w znaczeniu ideologicznego jarzma, wzajemnego śledzenia się obywateli, samowładztwa sił politycznych i policyjnych. Jednakże totalitaryzm chiński dopuszcza jedynie tolerancję dla działalności apolitycznej. Media nadal podlegają cenzurze. Problemy narodowe, demokracja, prawa człowieka, samookreślenie mniejszości narodowych stanowią dziedziny zarezerwowane dla partii i państwa.

Chińskie państwo, mimo reform instytucjonalnych i prawnych, jest nadal na wszystkich poziomach sterowane przez organy KPCh. Zależności między władzą centralną a rządami lokalnymi znacząco się zmieniły w wyniku reform i zróżnicowanego rozwoju gospodarczego, czyli wskutek pojawienia się nowego układu sił. Prowincje nadmorskie i coraz liczniejsze wielkie miasta uzyskały samodzielność finansową, pozwalającą im na faktyczną wolność decyzyjną i niezależność od centrum. Różne instancje władzy chińskiej, będąc dla siebie konkurentami, przeciwnikami lub po prostu partnerami, stale negocjują, bez większego ryzyka doprowadzenia do erupcji państwa, w sprawie wzajemnych relacji i kompetencji.

Chiny ukazują się obecnie jako światowa potęga, nie tylko gospodarcza, ale też polityczna. Od początku reform podstawowe spory graniczne zostały rozstrzygnięte i często w spornych rejonach podjęto współpracę transgraniczną, jak między chińskim Północnym Wschodem a rosyjskim Dalekim Wschodem, między Sinkiangiem a przygranicznymi krajami Azji Środkowej, między chińskim Południowym Zachodem a krajami Półwyspu Indochińskiego. Chiny czerpią korzyści z dynamicznie rozwijającej się gospodarki, będącej po kryzysie azjatyckim w latach 1997-1998 czynnikiem stabilizacji dla całego regionu.

Chiny, kontynuując swój starożytny schemat imperialny, chcą chyba reaktywować pozycję „wielkiego” w świecie, na miarę ich bycia „wielkim” w Azji. W tym celu wykorzystują trzy podstawowe narzędzia: partnerstwo z krajami należącymi do Stowarzyszenia Narodów Azji Południowo-Wschodniej (ASEAN), gdzie Chiny chcą ukazać się jako potęga godna zaufania inicjatywę dotyczącą wielostronnego zgrupowania krajów Azji Wschodniej, Środkowej i Południowej w Szangajskiej Organizacji Współpracy (SOW) występowanie w roli regionalnego pośrednika w negocjacjach dotyczących problemu północnokoreańskiego.

Chiny skorzystały z globalizacji i przyjęły ogromne inwestycje zagraniczne, które w znacznej mierze przyczyniły się do modernizacji ich przemysłu. Szybki wzrost gospodarczy, będący nakazem dla władz, stał się zależny od rynków światowych, zapewniających zbyt towarów, a także zaopatrzenie w ropę naftową i inne surowce. Chiny, dotarłszy na szczyt potęg gospodarczych, zaczynają odgrywać nową rolę polityczną na scenie międzynarodowej.

Prezentowany leksykon chce pomóc w zrozumieniu dzisiejszych Chin dzięki wykorzystaniu dokonań nauk społecznych i rezultatów badań podjętych przez wielu specjalistów. Wydaje nam się ważne, by zaproponować klucz do zrozumienia tego kraju z punktu widzenia stosunków międzynarodowych, najnowszej historii, polityki, prawa, gospodarki, geografii, socjologii, antropologii, nauki, techniki i kultury.

Terminy hasłowe, którym poświęcono odrębne artykuły, odpowiadają kategoriom przyjętym w naukach społecznych, ale uwzględniają też specyfikę chińską, proponując, np. dla chińskiego wyrazu hukou stosowanie terminu „zameldowanie” czy „rejestracja miejsca zamieszkania”. Takie podejście ułatwia przeniesienie Czytelnika od jego bezpośrednich zainteresowań ku szerszym horyzontom poznania. Ponieważ hasło „religia” jest niezbędne, naszym zadaniem było też ukazanie Czytelnikowi, jakie problemy stwarza w Chinach to zachodnie pojęcie i wskazanie mu też innych, bardziej właściwych haseł.

Lista odsyłaczy na końcu każdego artykułu umożliwia kontynuowanie badań danego pojęcia, a indeks na końcu książki daje pełną listę haseł, a także występujących w nich głównych pojęć czy terminów chińskich.

Thierry Sanjuan

Tabela chronologiczna

Okres nowożytny: 1839-1949

1839-1842 – Pierwsza wojna opiumowa i Traktat Nankiński.

1850-1864 – Powstanie Tajpingów.

1858-1860 – Druga wojna opiumowa i grabież Pekinu przez siły francusko-angielskie.

1894-1895 – Wojna chińsko-japońska i Traktat z Shimonoseki.

1900 – Powstanie Bokserów i atak na przedstawicielstwa państw zachodnich w Pekinie.

1912 – Proklamowanie utworzenia Republiki Chińskiej przez Sun Yat-sena (Sun Jat-sen) w Nankinie (1 stycznia).

1916-1927 – Okres „panów wojny”.

1919 – Ruch narodowy i modernizacyjny (4 maja).

1921 – Założenie w Szanghaju Komunistycznej Partii Chin (KPCh).

1927 – Przewrót Chiang Kai-sheka (Jiang Jieshi; Czang Kaj-szek) wymierzony w siły komunistyczne bazujące w Szanghaju.

1927-1937 – Rząd narodowy w Nankinie.

1931 – Zajęcie Mandżurii przez Japończyków.

1934-1935 – Wielki Marsz.

1937 – Ofensywa wojsk japońskich i masakra nankińska.

1945 – Kapitulacja Japonii.

1945-1949 – Wojna domowa między narodowcami a komunistami.

Chińska Republika Ludowa od 1949 r.

1949 – Proklamowanie powstania Chińskiej Republiki Ludowej (ChRL) przez Mao Zedonga na placu Tian’anmen w Pekinie (1 października).

1950-1953 – Wojna w Korei.

1956-1957 – Kampania Stu Kwiatów.

1958-1961 – Wielki Skok Naprzód; głód.

1960 – Zerwanie stosunków chińsko-radzieckich.

1962 – Konflikt chińsko-indyjski.

1964 – Pierwsza próba nuklearna.

1966-1976 – Rewolucja Kulturalna.

1967-1968 – Chaos społeczny i polityczny; wojna domowa; represje wobec Czerwonej Gwardii.

1969 – Incydenty chińsko-radzieckie na rzece Ussuri.

1971 – Przyjęcie ChRL do Organizacji Narodów Zjednoczonych; śmierć Lin Biao.

1972 – Wizyta prezydenta Richarda Nixona w Pekinie.

1976 – śmierć Zhou Enlaia (styczeń); śmierć Mao Zedonga (wrzesień); aresztowanie Bandy Czworga.

Okres reform i otwarcia od 1978 r.

1978 – Dojście do władzy Deng Xiaopinga; jego wezwanie do reform i otwarcia Chin na świat; początek dekolektywizacji rolnictwa; koniec kampanii masowych.

1979 – Ruch demokratyczny Pekińska Wiosna; uznanie ChRL przez Stany Zjednoczone; chiński atak zbrojny na Wietnam; przyzwolenie na bezpośrednie inwestycje zagraniczne.

1980 – Wybór Hu Yaobanga na pierwszego sekretarza KPCh; utworzenie czterech specjalnych stref gospodarczych (Zhuhai, Shenzhen, Shantou, Xiamen).

1980-1981 – Proces Bandy Czworga.

1982 – Uchwalenie nowej Konstytucji ChRL.

1983 – Odkrycie w Kantonie grobu Nan Zhao, króla Nan Yue z II w. p.n.e.

1984 – Początek reformy gospodarczej w miastach; otwarcie na świat czternastu wielkich miast nadmorskich (Beihai, Zhanjiang, Kanton, Fuzhou, Wenzhou, Ningbo, Szanghaj, Nantong, Lianyungang, Qingdao, Yantai, Tianjin, Qinhuangdao, Dalian); wznowienie stosunków chińsko-radzieckich; podpisanie umowy chińsko-brytyjskiej, na mocy której w 1997 r. przekazano Chinom Hongkong.

1985 – Otwarcie na świat trzech delt (Rzeki Perłowej, południowego Fujianu, Jangcy).

1986 – Odkrycie cywilizacji epoki brązu w prowincji Syczuan.

1987 – Upadek Hu Yaobanga, zastąpionego przez Zhao Ziyanga; początek kontaktów i wymiany handlowej z Tajwanem.

1987-1988 – Zamieszki w Tybecie.

1988 – Utworzenie Specjalnej Strefy Ekonomicznej Hainan, otwarcie półwyspów Shandong i Liaodong oraz wszystkich miast nadmorskich.

1989 – Ruch studencki i represje na placu Tian’anmen (4 czerwca); Jiang Zemin zastępuje Zhao Ziyanga na stanowisku sekretarza generalnego KPCh.

Okres współczesny od 1990 r.

1990 – Utworzenie w Szanghaju Nowej Strefy Pudong.

1992 – Początek reform Deng Xiaopinga (styczeń-luty); zdefiniowanie zasad „socjalistycznej gospodarki rynkowej” (grudzień); otwarcie portów rzecznych, stolic prowincji oraz niektórych miast przygranicznych; decyzja o budowie tamy Trzech Przełomów.

1993 – Jiang Zemin zostaje prezydentem ChRL.

1994 – Częściowa wymienialność chińskiego yuana; nowy kurs wymiany; reforma fiskalna dotycząca dystrybucji podatków między rządem centralnym a władzami lokalnymi.

1995-1996 – Skierowanie ostrzału z broni kontynentalnej na Tajwan w wyniku wizyty tajwańskiego prezydenta Lee Teng-huia w Stanach Zjednoczonych i przed jego reelekcją w głosowaniu powszechnym.

1997 – Śmierć Deng Xiaopinga; odzyskanie Hongkongu.

1998 – Katastrofalne powodzie w dorzeczu Jangcy i na Północnym Wschodzie.

1999 – Odzyskanie Makau.

2000 – Zainicjowanie polityki rozwoju chińskiego zachodu.

2001 – Wejście ChRL do Światowej Organizacji Handlu (WTO).

2002 – Wprowadzenie zasady „trzech reprezentacji” (siły produkcyjne, świat kultury współczesnej, naród) do statutu KPCh; Hu Jintao zostaje sekretarzem generalnym KPCh.

2003 – Hu Jintao zostaje prezydentem ChRL; uruchomienie tamy Trzech Przełomów i zgromadzenie wody w zbiorniku powyżej tamy; pierwszy Chińczyk w kosmosie.

2004 – Hu Jintao zostaje przewodniczącym Centralnej Komisji Wojskowej.

2005 – Uchwała przeciw secesji Tajwanu; konflikt handlowy ze Stanami Zjednoczonymi i Unią Europejską w sprawie materiałów tekstylnych; manifestacje antyjapońskie; przyjęcie kursu wymiany chińskiego yuana wyznaczanego w relacji do koszyka walut (dolar, euro, jen).

Nota od wydawcy:

Nazwy geograficzne utrwalone, jak np. Pekin zostały zapisane według tradycyjnego polskiego zapisu. Nazwy spolszczone, ale nieutrwalone zapisano zgodnie z normą ustaloną przez Komisję Standaryzacji Nazw Geograficznych poza Granicami Polski przy Głównym Geodecie Kraju. Pozostałe nazwy zapisano zgodnie z normą ONZ w transkrypcji pinyin.

Hasła

A

ADMINISTRACJA TERYTORIALNA

Chińska Republika Ludowa (ChRL) jest państwem wielonarodowym. Od cza­sów cesarstwa Chiny były zjednoczone w jedno państwo i na swym ogromnym terytorium nigdy nie wprowadziły modelu federalnego. Obecne Chiny odziedziczyły dawne podziały na prowincje, do tych zaś dołączyły specjalne jednostki terytorialne miast wydzielonych, największych mniejszości narodowych i byłych kolonii na południu kraju.

Pierwszy szczebel podziału terytorialnego to prowincje. W ChRL są 23 prowincje (sheng), średnia powierzchnia każdej z nich jest bliska obszarowi Wielkiej Brytanii. 17 prowincji wywodzi się z „18 prowincji” cesarskich Chin, 3 prowincje (Liaoning, Jilin, Heilongjiang) to tereny dawnej Mandżurii, przyłączone do Chin, prowincje Qinghai i Hainan zostały zaś wydzielone odpowiednio z Tybetu i Guangdongu. Za prowincję władze ChRL uznają też Tajwan.

4 jednostki miejskie o randze prowincji, czyli miasta wydzielone (shengxiashi), podlegają bezpośrednio administracji centralnej (zhongyang): Pekin, Tiencin, Szanghaj i Chongqing. To ostatnie miasto zostało oddzielone od prowincji Syczuan w 1996 r. i obejmuje główne powiaty, w których znajduje się zbiornik tamy Trzech Przełomów.

Na rozległych obszarach ziem zamieszkałych przez ludność innej narodowości niż Hanowie władze chińskie zgodnie z prowadzoną polityką narodowościową utworzyły terytoria o charakterze teoretycznie autonomicznym. Terytoria te przyporządkowane są niemal wszystkim szczeblom podziału administracyjnego, a niektóre jednostki autonomiczne znajdują się w obrębie większych jednostek administracyjnych.

Na szczeblu prowincji występują: region autonomiczny (zizhiqu) Mongolii Wewnętrznej, utworzony w 1947 r., region autonomiczny Sinkiang wydzielony w 1955 r. głównie dla ludności ujgurskiej, region autonomiczny Ningxia utworzony w 1957 r. dla chińskiej narodowości muzułmańskiej Hui, region autonomiczny Kuangsi utworzony w 1958 r. dla narodowości Zhuang oraz region autonomiczny Tybetu, wydzielony w 1965 r. z prowincji Qinghai i Syczuan.

W ChRL są dwa specjalne regiony administracyjne (tebie xingzhengqu): Hongkong, przywrócony Chinom w 1997 r., oraz Makau, oddany w 1999 r. Funkcjonują one w myśl zasady „jedno państwo – dwa systemy”, ogłoszonej w latach 1990. Regiony te to terytoria skolonizowane w XIX w. przez Wielką Brytanię i Portugalię, obecnie znajdują się one pod kontrolą rządu ChRL, przy czym przez co najmniej 50 lat uznawana będzie funkcjonująca tam gospodarka rynkowa.

W wyniku reform rozpoczętych w latach 1983-1984 pojawiła się tendencja do wyłaniania z prowincji niższych jednostek podziału administracyjnego: jednostek miejskich rangi okręgu (dijishi) oraz jednostek miejskich rangi powiatu (xianjishi). Takie jednostki obejmują dzielnice miejskie (shiqu) i powiaty oryginalnie wiejskie (xian). Wewnątrz jednostek miejskich dzielnice podzielone są na osiedla (jiedao), a następnie na komitety mieszkańców (jumin weiyuanhui).

Wszystkie jednostki administracyjne mają swoje odpowiedniki na właściwym szczeblu organizacyjnym Komunistycznej Patii Chin (KPCh), i tam faktycznie zapadają decyzje.

Komitety mieszkańców i komitety wieśniaków są jednostkami administracji terytorialnej mającymi w życiu codziennym Chińczyków istotne znaczenie, zwłaszcza wobec znacznej marginalizacji działających w miastach związków zawodowych.

Thierry Sanjuan

• JEDNO PAŃSTWO – DWA SYSTEMY, KOMITET MIESZKAŃCÓW, KOMITET WIEŚNIAKÓW, NARODOWOŚĆ

ADOPCJA

Historia adopcji jest w Chinach bardzo stara. Praktyki oddawania i adoptowania dzieci istniały od zawsze i były rezultatem zbiorowej decyzji podejmowanej przez rodziców, dziadków, wujków i ciotki konkretnego dziecka. Porzucenie, oddanie, powierzenie czy adopcja dziecka mogły być ze strony rodziny tak aktami starannie przemyślanymi, jak też spontanicznymi.

„Tradycyjna” adopcja oznaczała przeważnie transfer dziecka wewnątrz tego samego rodu. Za panowania dynastii Qing (1644-1911) uznawano jedynie adopcję agnata, czyli oddanie syna przez młodszego brata starszemu bratu, natomiast adopcja dziecka obcej rodziny była zakazana. Niemniej praktyki porzucenia, oddawanie czy adopcja dzieci obcej rodziny były zjawiskiem częstym.

Do zmian w tej sferze życia przyczyniło się wprowadzenie kontroli urodzin. Kobieta, aby uzyskać „certyfikat jednego dziecka” (zapewniający pewne przywileje socjalne) i uniknąć kary finansowej może twierdzić, że jej druga córka (dziecko ponadplanowe) jest dzieckiem siostry lub kuzynki.

Coraz częstsze stają się praktyki porzucania dzieci płci żeńskiej, ponieważ rodzina, ograniczona do posiadania jednego dziecka, preferuje potomstwo męskie. Zdecydowaną większość wśród osób dopuszczających się porzucenia dziecka stanowią chłopi-migranci pracujący w miastach na kontraktach okresowych i planujący powrót do rodzinnych wiosek. Posiadanie męskiego potomka jest dla nich niezbędne w celu otrzymania ziemi. Przebywający na wsi synowie stanowią gwarancję otrzymania ziemi uprawnej, mimo krótszej lub dłuższej nieobecności ich ojców.

Co więcej, chłopi, w odróżnieniu od mieszkańców miast, są pozbawieni opieki socjalnej, nie uzyskują stałych dochodów, ani pomocy emerytalnej. Posiadanie syna stanowi polisę ubezpieczeniową. Na wsi posiadanie córki nie wiąże się z takimi samymi korzyściami jak posiadanie męskiego potomka. Córka nie stanowi zastawu pod ziemię, jest słabszą siłą roboczą w pracach rolnych, a w przyszłości przynależy do swych teściów.

Rodzice porzucają dzieci w miejscach publicznych (szpital, schody budynku mieszkalnego, pobocze drogi, toalety publiczne) lub oddają je osobie trzeciej, która zobowiązuje się znaleźć mu rodzinę adopcyjną. Niemal większość praktyk porzucenia, oddania bądź przyjęcia do adopcji nie odbywa się na terenie sierocińców czy ośrodków opieki społecznej, lecz dokonuje się przez działania prywatne wielu pośredników urzędowych, jak personelu medycznego, lub rodziców czy bliskich przyjaciół rodziny.

W przeciwieństwie do adopcji zagranicznej bazującej na sierocińcach, Chińczycy nie zwracają się raczej w sprawach adopcji do instytucji publicznych. Postępują tak, gdyż wstydzą się ujawniać fakt bezpłodności, a także przez ostrożność, ponieważ rodzice adopcyjni zazwyczaj nie spełniają warunków wymaganych przy adop­­­cji legalnej (choćby fakt nieposiadania dziecka).

Większość adopcji odbywa się potajemnie i nie jest rejestrowana, ponieważ nie spełnia wymogów prawa rodzinnego, przepisów regulujących kwestię adopcji i planowania rodziny. W przypadkach, kiedy dziecko zostaje zarejestrowane, rodzina adopcyjna zazwyczaj wykorzystuje różnego rodzaju znajomości, by uzyskać metrykę urodzenia dziecka bez uciekania się do formalności adopcyjnych.

Porzucenia i adopcje stają się coraz częstsze, czego nie wykazują oficjalne statystyki, wyraźnie ukrywające te fakty. W Chinach każdy zna osobiście lub ze słyszenia jakąś rodzinę adoptującą dziecko lub oddającą dziecko do adopcji.

W odróżnieniu od adopcji wewnątrz Chin znane są dane dotyczące adopcji zagranicznej. Z ogólnej liczby 40000 dzieci adoptowanych w 2004 r. za pośrednictwem organizacji międzynarodowych 11000 pochodziło z Chin.

Karine Guérin

• JEDNO DZIECKO, MAŁŻEŃSTWO, RELACJA RODZINNA, RODZINA

ADWOKAT

Zawód adwokata, zlikwidowany w Chinach w 1957 r., został przywrócony w 1979 r.

Zgodnie z tymczasowym rozporządzeniem z 1980 r., adwokaci byli funkcjonariuszami sądowymi, podległymi Ministerstwu Sprawiedliwości. Ustawa, która weszła w życie 1 stycznia 1997 r. pozwoliła na zasadnicze zmiany w statusie prawnym adwokata, odtąd uznanego za „pracownika prawniczego w służbie społeczeństwa”, a także umożliwiła powstanie prywatnych kancelarii adwokackich, istniejących odtąd obok kancelarii państwowych.

Znaczna większość adwokatów obecnie prowadzi prywatną praktykę. Kandydaci do zawodu adwokata od 2002 r. muszą zdać egzamin państwowy, wspólny dla wszystkich zawodów prawniczych. Ministerstwo Sprawiedliwości co roku wydaje roczne licencje na wykonywanie zawodu.

Adwokaci, mimo że w ostatnich latach ich liczba znacznie wzrosła, są nadal bardzo nieliczni (ok. 150 tys.) i źle rozmieszczeni na terytorium kraju. Przygotowywana obecnie ustawa ma trochę przybliżyć status chińskiego adwokata do standardów międzynarodowych oraz wzmocnić prawo do obrony.

Od 1992 r. zagraniczne kancelarie adwokackie mogą uzyskać od Ministerstwa Sprawiedliwości pięcioletnią licencję na otwarcie przedstawicielstw w Chinach. Od 2002 r. co trzy lata mogą ubiegać się o licencję na otwarcie nowego biura. Zagraniczni adwokaci nie mogą jednak zajmować się prawem chińskim, ani występować przed chińskimi sądami.

Yives Dolais

• PRAWA CZŁOWIEKA, PRAWO, SPRAWIED­LIWOŚCI WYMIAR

AFRYKA

Polityka afrykańska Chin została nieśmiało zainaugurowana w latach 1960. w związku z zakończeniem epoki kolonialnej i rozwojem ruchu afro-azjatyckiego. Pierwsze państwa afrykańskie, które pod koniec lat 1950. nawiązały stosunki dyplomatyczne z Chińską Republiką Ludową (ChRL) to Maroko, Sudan i Gwinea, ale stosunki polityczne i handlowe przedstawiały się skromnie.

W latach 1960 ChRL przeciwstawiła się Związkowi Radzieckiemu, ale słabość gospodarcza Chin zmniejszała jej atrakcyjność dla krajów afrykańskich. Z drugiej strony, rozwój gospodarczy Tajwanu, a także pozycja zajmowana przez tajwański rząd w Radzie Bezpieczeństwa ONZ sprawiły, że niektóre państwa afrykańskie preferowały tego partnera.

W latach 1970. stonowanie chińskiej polityki zagranicznej i ocieplenie stosunków ze Stanami Zjednoczonymi pozwoliło ChRL nawiązać oficjalne kontakty z większością krajów afrykańskich. W dziedzinie gospodarczej zaangażowanie ChRL ograniczało się głównie do projektów komunikacyjnych (pociąg w Tanzanii łączący Dar-­-el-Salam z Lusaką), realizowanych przez wielonarodowe ekipy.

Od końca lat 1980. podstawowym czynnikiem w stosunkach Chin z krajami afrykańskimi stał się dostęp do surowców naturalnych, o czym świadczy przykład Sudanu, gdzie Chiny a także Angola i Gabon zainwestowały w sektor naftowy.

O ile stosunki handlowe Chin z większością krajów afrykańskich są dość ograniczone, wymiana handlowa z RPA i krajami bogatymi w surowce naturalne rozwija się dynamicznie, przyczyniając się do wzmocnienia wpływów politycznych Chin na kontynencie afrykańskim. Handel między Chinami a Afryką wzrósł szybko od początku lat 2000., z wartości 2,53 mln dolarów w 1993 r. do 39 mln dolarów w 2005 r.

W celu wzmocnienia pozycji Chin na kontynencie afrykańskim w październiku 2000 r. powołano do życia Forum Współpracy Chińsko-Afrykańskiej, wspierające gospodarczą obecność Chin na kontynencie afrykańskim. Oficjalne spotkania członków odbywają się raz w roku.

Obecnie w Afryce prowadzą działalność 674 państwowe przedsiębiorstwa chińskie. Ich inwestycje w 2004 r. wyniosły ponad 900 mln dolarów (przy wysokości 15 mld dolarów wszystkich inwestycji zagranicznych w Afryce w tym samym roku) i dotyczyły nie tylko sektora wydobywczego surowców naturalnych, ale także takich dziedzin, jak rybołówstwo, pozyskiwanie drewna i telekomunikacja.

Ogółem, zachowując wobec Afryki retorykę trzecioświatową, Chiny realizują swe cele zarówno pragmatyczne, jak i wielkomocarstwowe.

Michal Meidan

• ENERGIA I ZASOBY NATURALNE, POLITYKA ZAGRANICZNA, ROPA NAFTOWA

AIDS

Epidemia AIDS stała się ważnym problemem zdrowia publicznego.

Chociaż szacunkowa liczba osób zakażonych wirusem HIV pozostaje stosunkowo niska, między 650 tys. a 1020 tys. pod koniec 2003 r., można jednak wydzielić obszary geograficzne charakteryzujące się większym zagrożeniem HIV, jak też bardziej narażone grupy społeczne.

W latach 1990. rozszerzanie się epidemii powodowało przede wszystkim używanie zakażonych strzykawek przez konsumentów narkotyków dożylnych, a także stosunki heteroseksualne, identycznie z mo­delami epidemiologicznymi występującymi w Tajlandii, Wietnamie, Birmie czy południowych Chinach.

Badania prowadzone od 2003 r. ukazują geograficzne rozszerzanie się epidemii na cały kraj i wszystkie grupy społeczne. Większość osób została zakażona przez krew, wstrzykiwanie narkotyków bądź transfuzję zakażonej krwi, która trafiła do obrotu w wyniku nadużyć, do jakich dochodziło podczas kupna i sprzedaży krwi i plazmy, szczególnie w prowincji Henan.

W ostatnich latach nastąpił znaczny wzrost zakażeń drogą płciową: 5,5% ogółu zakażeń HIV w 1997 r., 10,9% w 2002 r., 19,8% przez stosunki heteroseksualne i 11.1% przez stosunki homoseksualne, co daje łącznie 30,9% zakażeń drogą płciową w 2004 r.

Homoseksualiści stanowią pod względem podatności na zakażenie HIV trzecią grupę, po konsumentach narkotyków drogą dożylną oraz prostytutkach męskich i żeńskich.

Głównymi społecznymi czynnikami podatności na zakażenie HIV są ubóstwo, mobilność krajowa i międzynarodowa ludności (w tym osób zawodowo trudniących się seksem), trudny dostęp do źle, mimo interwencji Ministerstwa Zdrowia w latach 1980., funkcjonującego systemu ochrony zdrowia, szczególnie na wsiach. Większą liczbę zakażeń stwierdzono także wśród ludności należącej do mniejszości narodowych zamieszkujących rejony przygraniczne południowych Chin, gdzie równocześnie występują czynniki podatności społecznej i ekonomicznej.

Rok 2004 stał się przełomowy pod względem urzędowych kroków podjętych w obliczu zagrożenia epidemią HIV. W 2004 r. kryzys wywołany epidemią SARS uświadomił rządowi konieczność zwrócenia bacznej uwagi na problemy zdrowia publicznego oraz ukazał wpływ ryzyka epidemiologicznego na rozwój gospodarczy.

Kluczowe elementy ostatnich zmian w dziedzinie ochrony zdrowia to przygotowanie kadr interwencyjnych do prewencji i kontroli AIDS oraz powołanie w lutym 2004 r. Komitetu Narodowego ds. AIDS, podległego Radzie Państwowej.

Dostęp do prezerwatyw, do niedawna nadzorowany przez instytucje ds. planowania rodziny, obecnie jest promowany przez różne organizacje urzędowe i pozarządowe, zaangażowane w walkę z AIDS. Wyraźny postęp nastąpił w rozumieniu dynamiki epidemii, stosowaniu terapii i indywidualnej odpowiedzialności wśród nosicieli HIV.

W grudniu 2003 r. rząd ogłosił politykę zalecającą dostarczanie darmowych środków antyretrowirusowych nosicielom HIV żyjącym w środowisku wiejskim oraz nosicielom ze środowisk miejskich będących w trudnej sytuacji materialnej, darmowych lekarstw dla zakażonych kobiet w ciąży, pomoc materialną i wsparcie dla rodzin osób będących nosicielami HIV. Jednak w czerwcu 2005 r. zaledwie 20 tys. pacjentów z 28 prowincji i regionów autonomicznych miało otrzymać darmową kurację antyretrowirusową.

Obecnie głównym wyzwaniem staje się efektywna realizacja podjętych działań na poziomie lokalnym z uwzględnieniem zróżnicowania regionalnego, stratyfikacji administracyjnej i różnorodności funkcjonowania chińskich instytucji, a także przeciwdziałanie piętnowaniu osób zakażonych HIV.

Évelyne Micollier

• EPIDEMIA, HOMOSEKSUALIZM, NARKOTYKI, PROSTYTUCJA, ZDROWIE

AKUPUNKTURA

Akupunktura (zhenjiu) to procedura terapeutyczna, polegająca na wkłuciu cienkich metalowych igieł (klasycznie dzielonych na dziewięć kategorii) w pewne precyzyjnie zlokalizowane punkty ciała, w celu leczenia wcześniej zdiagnozowanych dolegliwości.

Punkty akupunkturowe znajdują się na kanałach „fikcyjnych” (które nie odpowiadają ani naczyniom krwionośnym, ani nerwom), nazywanych przez zachodnich praktyków „meridianami”, którymi przemieszcza się qi, czyli życiowe tchnienie. Te kanały w liczbie 12 głównych i 8 „nadzwyczajnych” są w chińskiej nauce medycznej związane z różnymi organami ciała i różnymi pojęciami kosmologicznymi.

W kontekście tej teorii lekarz uważa, że można oddziaływać na organy wewnętrzne przez działania na powierzchni ciała. Dzięki ruchom igły dąży się do odpowiedniego uregulowania przepływu qi i zlikwidowania zaburzeń, w opinii lekarza odpowiedzialnych za choroby.

Żadne źródło pisane, wbrew temu, co się często głosi, nie potwierdza istnienia akupunktury jako zwartego systemu terapeutycznego znanego przed II lub I w. p.n.e. Pierwsze zachowane manuskrypty opisujące przebieg „kanałów”, wzdłuż których interweniują lekarze (III–II w. p.n.e.), dotyczą moksy, techniki koncepcyjnie bliskiej akupunkturze, gdzie podżega się punkty ciała stożkami lub pałeczkami z prochu strzelniczego.

Od tamtego czasu akupunktura została naukowo opracowana i przetworzona w system medyczny. Liczba punktów akupunkturowych wzrosła do kilkuset, wskazania terapeutyczne zostały sprecyzowane, przekaz wiedzy został zorganizowany dzięki kartom czy też statuetkom z brązu przedstawiającym przebieg kanałów i usytuowanie punktów. Z okresu cesarskiego zachowało się blisko 180 dzieł o akupunkturze.

Stosunek do akupunktury przedstawiał się różnie w różnych okresach historycznych, raz była ona ceniona, raz pogardzana, a nawet zakazywana, jak na początku XIX w. W czasach współczesnych akupunktura stała się znana daleko poza granicami Chin i odgrywała nawet rolę symboliczną i ideologiczną. Zastosowanie akupunktury w anestezjologii stało się podczas Rewolucji Kulturalnej narzędziem propagandy politycznej.

Akupunktura jest w Chinach uznawana za jedną z głównych metod terapeutycznych w tzw. „tradycyjnej medycynie chińskiej”. Czasami praktykowana bywa także w postaci elektroakupunktury. Obecnie prowadzi się badania, których celem jest wyjaśnienie jej działania, jak też udowodnienie jej skuteczności na podstawie kryteriów biochemicznych.

Akupunkura w trochę zmodyfikowanej formie zdobyła ważne miejsce na Zachodzie i reprezentuje medycynę chińską wśród wielu medycyn alternatywnych.

Frédéric Obringer

• FARMAKOPEA, MEDYCYNA, MEDYCYNA TRADYCYJNA, ZDROWIE

ALKOHOL

Od chińskiej starożytności napoje alkoholowe zajmowały ważne miejsce w posiłkach świątecznych, ucztach na część przodków, a także w wyobrażeniach uczonych i poetów. Słowo jiu określa wszelkie rodzaje napojów alkoholowych, fermentowanych i destylowanych: piwo, wino zbożowe czy gronowe, wódkę.

Pośród napojów fermentowanych należy wymienić huangjiu (żółte wino), najsłynniejsze z nich pochodzą z Shaoxing na południu Chin, otrzymywane są w wyniku fermentacji zacieru z kleistego ryżu i zawierają 12°–17° czystego alkoholu.

Produkt destylacji różnych win zbożowych, mogący osiągnąć wysoką zawartość czystego alkoholu, nazywany jest shaojiu (wódka warzona/palona) w Chinach południowych i baijiu (biała/czysta wódka) w Chinach północnych. Należy tu też mao-­-tai, alkohol otrzymywany z białego sorgo o zawartości 53° czystego alkoholu.

Należy wspomnieć też o nalewkach medycznych, w tym o słynnej żeńszeniówce.

Wina żółte są zawsze niezbędnym elementem uroczystości ślubnych, natomiast konsumpcja innych napoi alkoholowych, szczególnie w środowisku miejskim, ma tendencje zmienne ze względu na zróżnicowaną ofertę, od koniaku po wina gronowe. Produkcja win gronowych w Chinach, szczególnie w prowincjach Shandong i Sinkiang, odniosła prawdziwy sukces. Najpopularniejszym napojem obecnie jednak staje się piwo.

Frédéric Obringer

• GASTRONOMIA, ŚWIĘTO KALENDARZOWE, ŻYWNOŚĆ

ALMANACH

Chiny oficjalnie przyjęły kalendarz gregoriański w 1912 r. Do tamtej pory życie codzienne biegło według rytmu wyznaczanego przez kalendarz tradycyjny, łączący kalendarz słoneczny i księżycowy. System kalendarza słoneczno-księżycowego był stosowany od 104 r. p.n.e. i nadal jest obecny w almanachach (lishu).

W tym systemie rachuby rok składał się zwykle z 12 miesięcy po 29 lub 30 dni, co daje łącznie 354 dni. W celu zlikwidowania różnicy między rokiem księżycowym i rokiem słonecznym (365 dni) dodawano w ciągu 19 lat siedem razy miesiąc przestępny (w latach 1, 4, 7, 10, 12, 15 i 18 cyklu), co sprawiało, że niektóre lata liczyły 13 miesięcy (384 dni).

Pierwszy dzień roku (Nowy Rok Chiński) przypada na drugi miesiąc po przesileniu zimowym, stąd zmienia się zależnie od roku i wypada w styczniu bądź w lutym kalendarza gregoriańskiego. Także inne wielkie święta związane są z czasem księżycowym.

Zestawiając dwie serie znaków cyklicznych, 10 „niebiańskich pni” i 12 „ziemskich gałęzi”, ustanowiono cykl wynoszący 60 lat (5 razy 12), a każdy rok oznaczono kombinacją dwóch znaków cyklicznych, jednym z „pni” i jednym z „gałęzi”.

„Ziemskie gałęzie” są powiązane z 12 symbolicznymi zwierzętami (szczur, wół, tygrys, królik, smok, wąż, koń, baran, małpa, kogut, pies i świnia), stąd nazwy Rok Szczura czy Rok Smoka, powtarzające się co 12 lat. „Ziemskie gałęzie” służą także oznaczaniu 12 dwugodzinnych okresów dnia, z których pierwszy przypada na godziny 23.00-1.00.

Inny podział roku opiera się na równonocach i przesileniach, czyli na kalendarzu słonecznym. Są to 24 okresy odpowiadające pozycjom słońca na ekliptyce. Nazwa każdego z okresów wiąże się z życiem wiejskim.

Typowe almanachy podają szczegóły dotyczące bieżącego roku (liczba dni każdego miesiąca, fazy księżyca, godziny wschodu i zachodu słońca dla każdego dnia i każdej prowincji). Jednakże rola almanachów nie ogranicza się tylko do tych informacji. Zawierają one także objaśnienia astrologiczne i wskazują dni pomyślne lub niepomyślne dla podejmowania działań mniej lub bardziej ważnych w życiu rodzinnym i zawodowym, jak śluby, przeprowadzki czy podróże.

Frédéric Obringer

• GEOMANCJA, NOWY ROK, ŚWIĘTO KALENDARZOWE, WRÓŻBA

AMERYKA ŁACIŃSKA

Stosunki między Chińską Republiką Ludową (ChRL) a Ameryką Łacińską do czasu zbliżenia chińsko-amerykańskiego w 1972 r. były bardzo luźne. Jedynie Kuba stanowiła w tym względzie wyjątek, jednakże po 1964 r., w wyniku konfliktu chińsko-radzieckiego, stosunki między Pekinem i Hawaną uległy pogorszeniu.

Chile pod przywództwem Salvatore Allende, jako pierwszy kraj w regionie nawiązał w 1972 r. stosunki dyplomatyczne z China­mi. Mimo zamachu stanu dokonanego przez generała Augusto Pinocheta w 1973 r. Pekin podtrzymywał bliskie kontakty z Santiago.

Wkrótce po wizycie Richarda Nixona w Pekinie w 1972 r. Chiny znormalizowały stosunki z państwami antykomunistycznymi, takimi jak Peru, Argentyna, Meksyk, Wenezuela i Brazylia.

Wejście ChRL do Organizacji Narodów Zjednoczonych w 1971 r. również sprzyjało wzmocnieniu więzi z Ameryką Łacińską, kontynentem odległym, słabo znanym rządowi w Pekinie i cieszącym się umiarkowanym zainteresowaniem chińskich władz.

Począwszy od lat 1980. władze chińskie przejawiały niechęć do polityki i działań podejmowanych przez USA w tym regionie, a także wspierały wszelkie próby utworzenia układu zdolnego osłabić wpływy supermocarstw, szczególnie Związku Radzieckiego, co pomogło im uzyskać tam lepszy wizerunek.

Stosunki gospodarcze i handlowe między Chinami i Ameryką Łacińską przez długi czas były jednak ograniczone. Chiny koncentrowały współpracę na kilku dostawcach surowców naturalnych niewystępujących w Chinach (jak miedź). Działania ChRL, zarówno polityczne, jak i ekonomiczne, zderzały się zawsze z działaniami rządu tajwańskiego, utrzymującego nadal stosunki z piętnastoma państwami Ameryki Środkowej, Łacińskiej i Karaibów.

Mimo dominacji Stanów Zjednoczonych i wpływów Tajwanu obecność ChRL w Ameryce Łacińskiej począwszy od lat 2000. zaczęła wyraźnie rosnąć. Chiny zacieśniły kontakty z krajami potrzebnymi CHRL gospodarczo, czyli z Brazylią, Meksykiem, Argentyną, a ostatnio z Wenezuelą. Wartość handlu między Chinami i Ameryką Łacińską wzrosła z 2,29 mld dolarów w 1990 r. do 26,8 mld w 2003 r. Ta wymiana powinna wyraźnie wzrosnąć w przyszłości, w związku z bogatymi zasobami surowców naturalnych w tym regionie (Chile – miedź, Wenezuela – ropa naftowa).

Dzięki wzmocnieniu statusu jako potęgi światowej, wzrasta też w tym regionie waga polityczna Chin.

Michal Meidan

• ENERGIA I ZASOBY NATURALNE, POLITYKA ZAGRANICZNA, ROPA NAFTOWA, STANY ZJEDNOCZONE

ANALFABETYZM

W XX w. Chiny stopniowo objęły podstawową edukacją całość swego licznego społeczeństwa, podobnie jak wcześniej, w odpowiednio mniejszej skali, zrobiły to kraje Europy Zachodniej.

W ciągu pierwszych czterdziestu lat reżimu komunistycznego zwiększono z 40% do 90% ogół dzieci objętych nauczaniem podstawowym. Znacznie zmniejszono też analfabetyzm dorosłych, co stało się możliwe dzięki licznym kampaniom nauki pisma i tworzeniu specjalnych klas, w których nauczano 1,5-2 tys. chińskich znaków, czytania i pisania prostych tekstów, rachunków i podstawowych pojęć. Związane z tym ciężary finansowe i organizacyjne ponosiły wspólnoty lokalne.

Od wprowadzenia obowiązku szkolnego na mocy ustawy z 1986 r. z międzynarodową pomocą poczyniono wiele starań, by doprowadzić do powszechnej edukacji i obniżyć wskaźnik rezygnacji z nauki, wynoszący 34% w szkole podstawowej, i w ten sposób zapobiec nawrotowi analfabetyzmu.

Ocenia się, że w 1990 r. wśród ludności powyżej 15 roku życia było 180 mln analfabetów, a w 2000 r. około 85 mln. Zmniejszenie tej liczby spowodowała naturalna śmierć 70 mln ludzi i edukacja pozostałych.

Analfabetyzm utrzymuje się przede wszystkim na wsi i wśród mniejszości narodowych, ale przejawia się także w ośrodkach miejskich wskutek napływu robotników rolnych, których nie stać na opłacenie miejskich szkół dla swych dzieci. Tym niemniej analfabetyzm maleje, głównie dzięki upowszechnieniu oświaty i obniżeniu wskaźnika rezygnacji z nauki.

Liczba nowych analfabetów, oceniana na 3,5 mln rocznie w 2000 r., została w 2005 r. zmniejszona o połowę. Obecnie jest niższa niż 2 mln rocznie, co jest wynikiem wzrostu liczby absolwentów klas nauki pisma w ostatnich dziesięciu latach.

Stopniowe, rozpoczęte w 2006 r. wprowadzanie bezpłatnej, dzięki subwencjom rządu centralnego, nauki w szkołach podstawowych, początkowo w rejonach najbiedniejszych, ma na celu utrzymanie zwycięstwa odniesionego w walce z analfabetyzmem, ciągle jeszcze kruchego, gdyż władze lokalne zajmują się tym problemem z różnym zaangażowaniem.

Marianne Bastid-Bruguière

• EDUKACJA, MIGRANT

ANTROPOLOGIA

Antropologia i socjologia, przez ponad dwadzieścia lat objęte zakazem jako „nauki burżuazyjne”, zostały zrehabilitowane w 1978 r.. Chińskie Stowarzyszenie Antropologii reaktywowano w 1980 r., następnie ponownie otwarto dwa byłe wydziały antropologii: na Uniwersytecie Sun Yat-sena w Kantonie w 1981 r. i na Uniwersytecie Xiamen w prowincji Fujian w 1984.

Działalność naukowa skoncentrowana jest tu jednak głównie na etnologii, zarezerwowanej w Chinach dla badań „narodowości” nie-Han i wykładanej także w Instytutach Narodowości w prowincjach Junnan, Kuangsi i w Pekinie. Dopiero w 1993 r. Instytut Socjologii Uniwersytetu Pekińskiego został przekształcony w Instytut Socjologii i Antropologii.

Zapisy zwyczajów i obyczajów były prowadzone przez odpowiednie instytucje już w czasach cesarskich, jednakże rozwój badań nad folklorem (minsuxue), etnologią (minzuxue), a także antropologią społeczną i kulturową (renleixue) rozpoczął się dopiero w początkach XX w.. Intelektualne podstawy tych dyscyplin miały swoje korzenie w różnych prądach zachodnich nauk społecznych, zwłaszcza w brytyjskiej szkole funkcjonalnej.

Podczas okupacji japońskiej na północy, a później na południowym wschodzie Chin w latach 1937-1945 wiele uniwersytetów przeniosło się na południowy zachód. Wygnani w górskie rejony etnologowie podjęli pionierskie badania nad narodem Han i mniejszościami etnicznymi.

Po powstaniu Chińskiej Republiki Ludowej (ChRL) niektórzy znani antropologowie, jak Lin Chunsheng i Rui Yifu, wyemigrowali na Tajwan, gdzie stworzyli wydziały antropologii i archeologii na Uniwersytecie Narodowym i w Instytucie Etnologii Akademii Sinica.

W Chinach kontynentalnych dyscyplina ta przyjęła ewolucjonistyczny model etnologii radzieckiej i musiała uczestniczyć w politycznym projekcie narodowościowym. Odtąd aż do czasu kampanii Stu Kwiatów w latach 1957-1958, skutkującej uwięzieniem bądź zesłaniem do obozów reedukacji przez pracę wielu pracowników uniwersyteckich, etnologia koncentrowała się wyłącznie na badaniach mniejszości narodowych.

W latach 1980. pionierami przywróconej dyscypliny byli, mimo sędziwego wieku, ponownie Liang Zhaotao, Chen Guoqiang i Fei Xiaotong.

W latach 1990. antropologia otworzyła się na badania całości społeczeństwa chińskiego, szczególnie narodowości Han, zarzucone w końcu lat 1950.. Badania te doprowadziły do uznania różnorodności wewnątrz samych Hanów, a także różnorodności „kultur lokalnych”. Uprzywilejowanymi tematami badań były wspólnoty wiejskie (rody, kulty), urbanizacja, migracja, konsumpcja, zdrowie i turystyka.

Obecnie dywersyfikuje się pole badawcze, szczególnie dzięki dostępowi do prac teoretycznych w języku angielskim lub do ich przekładów na chiński. Antropologia ma jednak odpowiadać na potrzeby państwa, a obiektami jej badań są te z antropologii stosowanej.

Élisabeth Allès i Béatrice David

• HAN, NARODOWOŚĆ, SOCJOLOGIA, STO KWIATÓW

ARCHEOLOGIA

Rozwój chińskiej archeologii przebiegał w trzech fazach.

Począwszy od XI w. uczeni (lettrés) podejmowali już działania, które można uznać za naukowe badania przeszłości: interesowali się wydobywaniem szczątków materialnych w celu uzupełnienia bądź skorygowania informacji zawartych w zachowanych tekstach dotyczących starożytności. Ich zainteresowanie, bardziej niż same stanowiska wykopaliskowe, budziły obiekty i zawarte na nich inskrypcje. Opisując swe znaleziska w katalogach, uczeni po raz pierwszy wyrazili pogląd, że epigrafika (paleografika) może służyć korygowaniu błędów zawartych w przekazach tekstowych.

Dwie charakterystyczne cechy tej fazy, trwającej aż do początku XX w., wpływają na obecne oblicze chińskiej archeologii: z jednej strony, zainteresowanie archeologów skupia się na obiektach znalezionych w grobach na niekorzyść badań nad warunkami życia, wioskami czy szlakami wymiany handlowej; z drugiej strony, badanie tekstów dostarczonych przez wykopaliska przeważa nad badaniami kultury materialnej.

Na początku XX w. archeologia obrała nowy kurs związany z wprowadzeniem zachodnich metod badawczych. W 1921 r. J. Gunnar Andersson (1874-1960) jako pierwszy zidentyfikował stanowiska neolityczne w Chinach środkowych. Następnie do działania przystąpili chińscy archeolodzy znający zachodnie metody badań. Doktor nauk antropologicznych z Uniwersytetu Harvarda, Li Ji (1895-1979) pokierował wykopaliskami na terenie ostatniej stolicy dynastii Shang (ok. 1500-1050 r. p.n.e.), w pobliżu miasta Anyang (prowincja Henan), prowadzonymi przez Akademię Sinica w latach 1928-1937.

Proklamowanie w październiku 1949 r. powstania Chińskiej Republiki Ludowej (ChRL) nie wpłynęło na zmianę wcześniejszych orientacji chińskich archeologów, zmieniła się jedynie oprawa ideologiczna i zasady organizacyjne. Wraz z modernizacją kraju dokonano ważnych odkryć archeologicznych. Rewolucja Kulturalna nie wstrzymała badań archeologicznych, ale odcięła je od wszelkich innowacji metodologicznych.

Otwarcie ekonomiczne zainicjowane reformami Deng Xiaopinga w 1978 r. zaowocowało rozpoczęciem olbrzymich wykopalisk na terenie całych Chin i wieloma wspaniałymi odkryciami. Rozpoczęła się era rozwoju obfitującego w innowacje.

Chińscy archeologowie uświadomili so­bie swoje opóźnienie względem Zachodu w rozwiązywaniu takich problemów, jak rekonstruowanie dawnych technik przez archeologię eksperymentalną czy odtworzenie warunków z dawnych epok. Od 1991 r. prawo zezwoliło specjalistom zagranicznym na uczestnictwo w pracach archeologicznych, od poszukiwania stanowisk archeologicznych po restaurację obiektów.

Obecnie, mimo skromnych środków lu­dzkich i finansowych oraz niemożności wyeliminowania nielegalnych wykopalisk zasilających obficie międzynarodowy handel, Chiny wprowadziły archeologię prewencyjną. Są otwarte na nowe zagadnienia i wysyłają za granicę najlepszych młodych archeologów, aby tam uzupełnili wykształcenie.

Alain Thote

• ARCHEOLOGIA I WŁADZA LOKALNA

ARCHEOLOGIA I WŁADZA LOKALNA

Otwarcie gospodarcze Chin przyczyniło się do zmiany podejścia, jakie państwo, prowincje i regiony mają do swego dziedzictwa archeologicznego.

Zmiany wymagał szczególnie tradycyjny pogląd, głoszący że cywilizacja chińska ukształtowała się na bazie jednego ośrodka, Niziny Środkowej i później promieniowała na coraz dalej położone regiony, by wreszcie ukształtować państwo, jakie znamy obecnie. Pogląd ten obaliły odkrycia dokonane w takich prowincjach, jak Liaoning na północy, Zhejiang i Jiangsu na południowym wschodzie, Hunan i Jiangxi na południu, czy Syczuan na zachodzie.

W tych regionach począwszy od neolitu rozwijały się różne kultury, bogate i oryginalne. W II tysiącleciu, w epoce brązu, pewne cywilizacje, jak Sanxingdui w Syczuanie, rywalizowały z cywilizacją Shang (ok. 1500-1050 r. p.n.e.). Jednakże, w odróżnieniu od Shang, nie znały one pisma i nie pozostawiły innych śladów niż szczątki materialne, odkryte dzięki rozwojowi gospodarczemu regionu.

Od lat 1980-1990 archeologia stała się czynnikiem tożsamościotwórczym, tak w sensie narodowym jak i lokalnym. Tożsamość narodowa opiera się obecnie na poglądzie, że cywilizacja chińska ukształtowała się w wyniku istnienia wielu ośrodków kulturotwórczych, często odległych od siebie, lecz w pewnym stopniu od siebie zależnych. W celu wzmocnienia tej tożsamości, ocenia się wiek tej cywilizacji na około 5 tys. lat, porównywalnie z Bliskim Wschodem i Egiptem.

Wielkie odkrycia archeologiczne, jak choćby znaleziska z epoki królestwa Chu w prowincji Hubei (ok. VIII-III w. p.n.e.), przyczyniły się do kształtowania tożsamości prowincjonalnych i lokalnych, ale też doprowadziły do powstania sporów dotyczących zachowania i konserwacji zabytków odkrytych w wykopaliskach. Znaleziska te, często świadkowie wspaniałej przeszłości, traktowane są jako gwarancja pomyślnej teraźniejszości: dąży się, aby pozostawały raczej w gestii władz lokalnych, a nie prowincji lub też w gestii władz prowincji, a nie państwa.

Alain Thote

• ARCHEOLOGIA, LOKALNOŚĆ

ARCHITEKTURA

Architektura jest uważana w Chinach za starożytną dziedzinę sztuki. Tradycja wiąże ją z innymi dziedzinami działalności artystycznej, takimi jak rzeźba, malarstwo, kaligrafia, poezja i literatura.

Długa historia architektury chińskiej rozpoczyna się działaniami mistrzów budowlanych, dobrze wykształconych, znających przekazy literatury ustnej i reguły znane z piśmiennictwa.

W odróżnieniu od dawnych budowli zachodnich, tworzonych głównie z kamieni lub cegieł, struktura tradycyjnych budynków chińskich jest wykonana głównie z drewna, co tłumaczy zachowanie się do dziś niewielu dawnych zabytków architektonicznych.

Konstrukcja domów, dzieło głównie cieśli, bardzo wcześnie została usystematyzowana i ustandardyzowana. Pierwszy podręcznik budowlany, Yinzhao Fashi, został wydany w 1100 r., za panowania dynastii Song (960-1279). Znormalizował on zasadę modułów, nazwę i skład każdego z elementów, określił reguły i procedury sztuki budowlanej, podzielonej na 13 dziedzin. W tym okresie budynek postrzegano jako wyraz statusu społecznego właściciela, jego konstrukcja była ściśle określona pod względem rozmiaru, formy, kolorów i dekoracji.

Do początku XIX w. chińska tradycja architektoniczna pozostawała bardzo odporna na obce wpływy. Architektura zachodnia pojawiła się dopiero na terenie koncesji zagranicznych. Zachodni kupcy i ich architekci wybudowali dla siebie całe dzielnice. Ten przełom architektoniczny był bardzo brutalny.

Początki nowoczesnej architektury chińskiej wyznacza założenie przez Liang Sichenga (1901-1972), syna znanego reformatora Liang Qichao (1873-1929), pierwszych wydziałów architektury na chińskich uniwersytetach, w 1928 r. na Uniwersytecie Północno-Wschodnim, a w 1946 r. na Uniwersytecie Qinghua.

Liang Sicheng studiował przez trzy lata sztuki piękne na Uniwersytecie Pensylwanii i po powrocie do Chin przekazał metody i praktyki zachodnich architektów w zakresie konstrukcji i koncepcji architektonicznej. Wiedza ta wpisała się w próby integracji nowoczesnych technik konstrukcyjnych z tradycyjną kulturą chińską.

Liang Sicheng podjął też pierwsze systematyczne badania nad historią architektury chińskiej. Badania kontynuowała większość wielkich architektów epoki, także wykształconych w Europie czy Stanach Zjednoczonych, jak Yang Tingbao, Chen Zhi i Tong Jun. Ciekawe projekty architektów tej generacji spowodowały odrodzenie sztuki architektonicznej w XX w.

Po 1949 r. przerywana przez kolejne wojny działalność budowlana została podjęta na wielką skalę. Potrzeby odbudowy i masowej budowy stanowiły wielką szansę, lecz także i wielkie wyzwanie dla chińskich architektów. Nowoczesne założenia architektoniczne, lepiej odpowiadające warunkom ekonomicznym i społecznym epoki, stały się dominującą doktryną.

W 1952 r. Uniwersytet Tongji w Szanghaju założył własny Wydział Architektury, kierowany przez Huang Zuoshena (1915-1975), pierwszego chińskiego ucznia Waltera Gropiusa z Uniwersytetu Harwarda. „Szkoła Tongji” wkrótce stała się pierwszym przekaźnikiem myśli i wiedzy szkoły Bauhausu, symbolu nowoczesnej architektury.

Dwa wielkie prądy, klasyczny model sztuk pięknych i ruch architektury nowoczesnej, reprezentowane przez dwie wielkie szkoły, odpowiednio Qinghua i Tongji, do dziś dominują w chińskiej architekturze. Z powodów politycznych w latach 1950-1960 udostępniono miejsce także architekturze radzieckiej.

Począwszy od lat 1980., w związku z otwarciem kraju i globalizacją, chińska twórczość architektoniczna nabiera wielonarodowego charakteru. Zaczyna wyłaniać się nowa generacja architektów, a mówienie o współczesnej, typowo chińskiej architekturze traci sens.

Zhuo Jian

• DZIEDZICTWO, MIASTO, URBANISTYKA

ARMIA

Chińskie siły wojskowe wskutek podjęcia przez Deng Xiaopinga polityki reform i otwarcia, mających na celu stworzenie podstaw przyszłej potęgi Chin, w latach od lat 1980. poddano radykalnym przemianom.

Chińska Armia Ludowo-Wyzwoleńcza (ChALW) przeszła proces stopniowej redukcji, w 1980 r. liczyła ponad 4 mln ludzi, obecnie – 2,3 mln osób.

Od początku lat 1990., wskutek pierwszej wojny w Zatoce Perskiej, środki budżetowe przeznaczone na armię wzrastały rocznie o około 10%, celem osiągnięcia przez armię poziomu technologicznego, pozwalającego Chinom na „wojnę ograniczoną w warunkach nowoczesnej technologii”. Budżet na obronę w 2005 r. oficjalnie wzrósł do 30,7 mld dolarów, jednak w rzeczywistości wyniósł zapewne dwa razy więcej.

Obecnie głównym celem rządu jest stworzenie sił wojskowych mniej licznych, ale bardziej operatywnych, lepiej wyekwipowanych i wyszkolonych.

W sferze dyplomacji i polityki międzynarodowej ChRL współuczestniczy w międzynarodowych operacjach pokojowych. W praktyce następuje rozwój wybranych sił wojskowych, stosownie do bardzo zróżnicowanych celów.

Oficjalna chińska doktryna obrony narodowej ma charakter ściśle obronny, jednak zadania ChALW obejmują też udział w utrzymaniu porządku wewnętrznego i przygranicznego, a także wspieranie strategii dyplomatycznej ChRL przez zdobycie skutecznych środków przymusu.

Skuteczna zdolność uciekania się do użycia siły uważana jest przez chińskich strategów za niezbędny element polityki wobec Tajwanu, nie tylko w obliczu tajwańskich tendencji niezależnościowych, lecz także w perspektywie interwencji Stanów Zjednoczonych.

Chiny, z powodu wysokich kosztów i niewielkich możliwości zakupu wyposażenia dla armii, a także ograniczonych środków (średnio około 3% PKB, który ma wielkość PKB Francji), zdecydowały o przyjęciu strategii rozwoju bazującej na utworzeniu jednostek wyposażonych w najbardziej nowoczesne środki technologiczne, zwłaszcza w dziedzinie technologii informacyjnych, zdolnych do szybkiego reagowania. Wielki wysiłek skierowany jest na wzmocnienie zabezpieczenia logistycznego tych jednostek.

Z drugiej strony, olbrzymia większość armii, a także policji wojskowej (milion osób) pełni służbę, której zadania sprowadzają się do utrzymania porządku wew­nętrznego i udziału w akcjach ratunkowych w przypadku kataklizmów naturalnych. Wyposażenie tych jednostek chińskiej armii jest na ogół złe.

Chiny zintensyfikowały także rozwój wojsk morskich i powietrznych, zapóźnionych w stosunku do krajów zachodnich, szcze­gólnie Stanów Zjednoczonych i Japonii.

Embargo europejskie na sprzedaż bro­ni Chinom, nałożone po stłumieniu demokratycznych manifestacji na placu Tian’anmen w 1989 r., do dziś nie zostało zdjęte. Rozwój potencjału zbrojnego dokonuje się dzięki programowi dynamicznej akwizycji, szczególnie od Rosji, która od początku lat 1990. stała się głównym dostawcą broni do Chin.

W dziedzinie marynarki wojennej Chiny weszły w posiadanie 4 niszczycieli typu Sovremennyi wyposażonych w broń rakietową, mających zniechęcić USA do podjęcia ewentualnej interwencji w Cieśninie Tajwańskiej. Chiny wyposażyły się też w nowe okręty podwodne Kilo, znacznie cichsze od tych, jakimi dotychczas dysponowały.

Pekin dąży też do samodzielnego wzmocnienia swych sił morskich, na razie jednak z niewielkim sukcesem, szczególnie w dziedzinie obrony przeciwlotniczej i technologii informacyjnych.

W celu zmodernizowania sił powietrznych Chiny dokonały ważnych zakupów od Rosji (SU-27 i SU-30) i rozwijają swój potencjał lotniczego transportu grup wojskowych i aprowizacji. Chociaż nie posiadają jeszcze samolotów AWACS, zakupiły już samoloty IŁ-76, pozwalające na wzmocnienie potencjału bojowego. Jednakże podniesienie poziomu technicznego wojska, zwłaszcza względem Stanów Zjednoczonych, jest bardzo kosztowne i trudne technologicznie.

Z tego powodu Chiny nadal preferują rozwój potencjału „zróżnicowanego”, zgodnego z asymetryczną strategią „od słabości do siły”. Dla Pekinu priorytetem jest wzmocnienie potencjału rakietowego i nuklearnego, w ramach strategii zastraszania mającej przynieść zwycięstwo „bez walki”. Dlatego Chiny rozwinęły ilościowo i jakościowo arsenał rakietowy i nuklearny, by skutecznie odpowiedzieć na projekt obrony rakietowej realizowany przez Stany Zjednoczone i ich sojuszników.

Dla Pekinu potencjał rakietowy i nuklearny stają się miernikiem potęgi, szczególnie w oczach sąsiadów, co dla Chin jest bardzo ważne. Stosując wobec Tajwanu strategię otwartego zastraszania, ChRL nadal gromadzi setki rakiet konwencjonalnych o krótkim zasięgu, mających w razie konfliktu zniechęcić wroga do stawiania oporu. Strategię nuklearną ChRL, pomimo szlachetnej zasady „nieużycia jako pierwszy”, cechuje strategiczna dwuznaczność, podobnie jak w przypadku stanowiska Chin w sprawie nierozpowszechniania broni jądrowej.

Valérie Niquet

• NIEROZPOWSZECHNIANIE BRONI MASOWEGO RAŻENIA, OBRONA, ROSJA, STANY ZJEDNOCZONE, TAJWAN

AZJA POŁUDNIOWO-WSCHODNIA

Tysiącletnie stosunki między tymi dwoma światami wybrzeża były historycznie wyznaczane przez trzy podstawowe czynniki: względną bliskość geograficzną, powstanie wspólnot chińskich w Azji Południowo-Wschodniej oraz starożytne kontakty polityczne i handlowe.

Te fakty przyczyniały się często do sprzecznego wizerunku Chin na tym obszarze. Azja Południowo-Wschodnia, terytorialnie bardzo rozległa i podlegająca różnym wpływom religijnym, cywilizacyjnym i politycznym zawsze była sceną rywalizacji wrogich sobie cesarstw i potęg. Państwa te, zależnie od charakteru więzi ustalonych z władzą chińską, a także swego oddalenia, nadal odczuwają wpływ Chin, jako zagrożenie, albo potencjalne partnerstwo w dziedzinie politycznej lub handlowej.

Obecność chińskich wspólnot w Azji Południowo-Wschodniej doprowadziła do powstania grup aktywnych gospodarczo i politycznie. Odegrały one decydującą rolę w okresie walk antyjapońskich i w większości procesów niepodległościowych.

Powstanie Chińskiej Republiki Ludowej (ChRL) w 1949 r. zapoczątkowało okres nowych napięć, wynikających z obaw o rozszerzenie komunizmu w Azji Południowo-Wschodniej i oskarżeń Pekinu o większość kryzysów dosięgających regionu.

Dążenie Chin do bycia potęgą, pragnienie uznania ich zwierzchności nad wielkimi obszarami morskimi przylegającymi do Azji Południowo-Wschodniej (Morze Południowochińskie), pośrednie lub bezpośrednie wspieranie działań uważanych za rebelianckie (partie komunistyczne, organizacje narodowościowe) budziły w regionie wielki niepokój.

Stosunki między tymi dwoma obszarami pogorszyły się w latach 1960. (upadek Sukarno w Indonezji, Rewolucja Kulturalna w Chinach). Utworzenie Stowarzyszenia Narodów Azji Południowo-Wschodniej (ASEAN) w 1967 r., mającego na celu zapewnienie stabilizacji i rozwoju gospodarczego regionu, zostało przez Pekin potraktowane jako chęć trzymania Chin w ryzach.

Dopiero w sierpniu 1990 r. ChRL udało się nawiązać lepsze kontakty z regionem. Był to jednak krótki przebłysk, ponieważ w 1992 r. ChRL uchwaliła prawo morskie, podtrzymujące jej roszczenia w zakresie obszarów morskich. Chiny jednak od tego czasu wyrażają chęć rozwijania przyjaznych i korzystnych kontaktów z krajami regionu. Biorą aktywny udział w forach regionalnych, dążąc do wykreowania wizerunku Chin jako kraju dynamicznego i skłonnego do ugody, nie kierującego się hegemonistycznymi dążeniami, lecz działającego na rzecz strategicznego partnerstwa i wzajemnie korzystnej współpracy gospodarczej. Zostało to formalnie potwierdzone partnerstwem Chin i ASEANu w 2003 r.

Od czasu kryzysu finansowego w 1997 r., potęga gospodarcza Chin nadal niepokoi Azję Południowo-Wschodnią. ASEAN, reprezentujący ponad pół miliarda mieszkańców, obawia się, że będzie „karłem” w relacjach z Indiami, Chinami i Japonią. Tę obawę zwiększa napływ do Chin większości bezpośrednich inwestycji zagranicznych, ze stratą dla dawnych „tygrysów” azjatyckich.

Podpisanie w 2002 r. porozumienia w dziedzinie współpracy ekonomicznej wyraźnie zwiększyło wymianę handlową między dwoma partnerami. Wartość tej wymiany rośnie rocznie o około 40% (przekraczając wartość 100 mld dolarów w 2004 r.), co może spowodować uzależnienie Azji Południowo-Wschodniej od chińskiego partnera. ASEAN stał się już czwartym partnerem gospodarczym ChRL. Obie strony podpisały też w końcu 2004 r. porozumienia w zakresie handlu towarowego i polityki rozwiązywania konfliktów.

Otwarcie w pierwszym kwartale 2005 r. 880 filii chińskich przedsiębiorstw w Azji Południowo-Wschodniej powoduje obawy, że kraje te staną się dla ChRL jedynie „zobowiązanymi do świadczenia usług”. Jest to tym groźniejsze, że Chiny dążą do ustanowienia w regionie strefy wolnego handlu od 2010 r.

Obecnie wielu członków ASEANu zastanawia się, czy rozwój wymiany gospodarczej nie da Pekinowi środków umożliwiających realizację jego celów politycznych i przejęcia kontroli nad niektórymi strategicznymi dziedzinami.

Nathalie Hoffmann

• CHIŃCZYCY ZAGRANICZNI, KRYZYS AZJA­TYCKI, MIGRACJE MIĘDZYNARODOWE I DIASPORA, POLITYKA ZAGRANICZNA, WODY TERYTORIALNE

AZJA ŚRODKOWA

Powstanie, wskutek rozpadu Związku Ra­dzieckiego w grudniu 1991 r., pięciu republik w Azji Środkowej: Kazachstanu, Kirgistanu, Tadżykistanu, Uzbekistanu i Turkmenistanu pozwoliło Chinom po kilku dziesięcioleciach praktycznej nieobecności na uzyskanie pewnych wpływów w regionie.

Stosunki polityczne, handlowe i kulturalne między Chinami i Azją Środkową są w rzeczywistości bardzo stare. Chińskie dynastie zawsze usiłowały, często uciekając się do działań zbrojnych, poszerzyć swe terytoria w kierunku zachodnim, w celu lepszej ochrony centrum cesarstwa. W czasach pokoju stosunki handlowe z tymi obszarami rozwijały się bardzo pomyślnie, o czym świadczy Szlak Jedwabny i bogactwo niektórych terenów, należących dziś do Regionu Autonomicznego Sinkiang. To przez Azję Środkową dotarł do świata chińskiego islam.

Jednakże potężna ingerencja Rosji w dru­giej połowie XIX w., powstanie Związku Radzieckiego w 1917 r., a następnie konflikt chińsko-radziecki z końca lat 1960. stopniowo ograniczyły wpływy chińskie w tym regionie.

Narodziny republik Azji Środkowej oznaczały dla Chin ważny przełom geopolityczny. Przełom ten miał jednak dwojaki charakter. Z jednej strony oznaczał koniec radzieckiego terroru i odsunięcie wielkiego rosyjskiego sąsiada od zachodnich granic Chin, a także zapowiadał rekonstrukcję regionu, w którym rozwijające się Chiny mogły zająć odpowiednie dyplomatyczne i ekonomiczne miejsce. Z drugiej strony, stał się źródłem niepokoju. Chińskie obawy budził przede wszystkim Region Autonomiczny Sinkiang, gdzie żyją ważne narodowości tureckie (Ujgurzy i Kazachowie) oraz irańskie (Tadżykowie), głównie muzułmańskie, posiadające silne powiązania etniczne, językowe, kulturalne i religijne z ludnością mieszkającą po drugiej stronie granicy.

Według władz chińskich nowy byt narodowy ludów Azji Środkowej mógł ożywić nacjonalizm ujgurski i pobudzić regionalny separatyzm. Władze obawiały się też, że w nowo powstałych republikach mogą się zrodzić radykalne ruchy pantureckie czy islamskie, uważane za szkodliwe dla stabilizacji w regionie. Te obawy doprowadziły Chiny do szybkiego uznania nowych sąsiadów. Negocjacje graniczne prowadzono z Kazachstanem, Kirgistanem i Tadżykistanem, spadkobiercami dawnego spornego przebiegu granicy chińsko-radzieckiej, której dwaj komunistyczni wrogowie nie zdołali wyznaczyć.

Negocjacje graniczne utrudniała topografia terenu, szczególnie w masywie Pamiru, a także protesty w Kirgistanie i Tadżykistanie, podnoszone przez ludność lokalną i niektórych urzędników, krytykujących swe rządy za cesje terytorialne na rzecz Chin. Jednakże ostatecznie negocjacje zostały zakończone: przebieg granicy chińsko-kazachskiej wyznaczono w 1998 r., a granic chińsko-kirgiskiej i chińsko-tadżyckiej w 2002.

Chiny zaprosiły trzech sąsiadów do dyskusji, w ramach wielopaństwowej struktury, do której przyłączyła się też Rosja, nad problemami bezpieczeństwa w regionie. Struktura ta, utworzona w 1996 r. w celu demi­litaryzacji wspólnych granic, początkowo nazywana „Szanghajską Piątką”, przekształciła się w czerwcu 2001 r. w Szanghajską Organizację Współpracy (SOW). Obecnie, po przyłączeniu się Uzbe­kistanu, liczy 6 członków.

Dla Chin cele polityczne i strategiczne tej struktury sprowadzają się do walki z „nacjonalistycznym separatyzmem”, „religijnym radykalizmem” i „międzynarodowym terroryzmem”. Inaczej mówiąc, SOW jest dla nich środkiem czuwania nad stabilnością Regionu Autonomicznego Sinkiang.

Chiny, aby zmniejszyć obawy o bezpieczeństwo w regionie, dzielone obecnie przez różne państwa członkowskie i będące bez wątpienia motorem współpracy, dążą do nadania tej wielopaństwowej strukturze także celu gospodarczego.

We wrześniu 2003 r. premier Chin, Wen Jiabao, zaproponował partnerom z SOW utworzenie dla sześciu państw członkowskich strefy wolnego handlu oraz stworzenie banku rozwoju. Wysuwając tę propozycję Chiny liczyły przede wszystkim na stworzenie stabilnego i dynamicznego środowiska ułatwiającego rozwój Sinkiangu, który uczyniły jednym z głównych beneficjentów projektu rozwoju terenów zachodnich.

Azja Środkowa staje się nowym rynkiem zbytu dla produktów chińskich, nawet jeśli słabość struktur gospodarczych niektórych państw nie pozwala jeszcze na rzeczywisty dynamizm. W 2003 r. wymiana handlowa Chin z Azją Środkową stanowiła zaledwie 0,5% ich całkowitej wymiany zagranicznej.

Obecnie największe zainteresowanie władz chińskich wzbudzają złoża ropy naftowej w Kazachstanie i złoża gazu w Turkmenistanie. Chińskie spółki naftowe, w ramach dywersyfikacji źródeł zaopatrzenia, są w tym rejonie najbardziej aktywne. W 2003 r. zostało podpisane porozumienie chińsko-kazachskie dotyczące budowy naftociągu o długości 3100 km, między Aktiubinskiem a Urumczi.

Azja Środkowa jest zatem dla Chin bardzo ważnym rejonem strategicznym. Chińskie wpływy są jednak ograniczane przez Rosję, która zawsze traktowała ten rejon jako swoje przedpole, a także przez Stany Zjednoczone, które dobrze się tam zakorzeniły od czasu wojny w Afganistanie jesienią 2001 r.

Sébastien Colin

• ENERGIA I ZASOBY NATURALNE, ISLAM, NARODOWOŚĆ, POLITYKA ZAGRANICZNA, REGION PRZYGRANICZNY, UJGUR, SINKIANG, ZACHÓD (PROGRAM ROZWOJU)