Kamieńska ostiumiczna ebook

Część pierwsza: W obliczu Obecnego (wymiar apofatyczny)

Czy pamiętacie etymologię słowa Absolut?

Ab-solvere oznacza uwalniać, rozwiązywać.

Ab-solut to coś, co zostało odwiązane i uwolnione.

Od czego? Od nas przede wszystkim, od naszego

poznania, od naszej zagarniającej, scalającej

myśli (…) Należy szukać tego, co absolutne, czyli

tego, co oddzielone od nas, co transcendentne,

co wzbudza nasze pragnienia, co niepojmowalne1.

Literatura polska w latach 1945–1989 borykała się ze zmorą ideologii komunistycznej. Po kolejnych przełomach (nade wszystko: Październik 1956, Marzec 1968) można mówić o uzyskaniu względnej suwerenności, jednak aż do obalenia komunizmu w 1989 literatura pozostaje w swoistym uwikłaniu polityczno-ideologicznym. Nawet dzisiaj budzą grozę słowa o „rezerwacie poezji” w socrealizmie, który opisał J. Sławiński2. Rok 1956 przynosi „odwilż”, która daje możliwość debiutu wydawniczego wielu twórcom (Herbert, Białoszewski, Grochowiak, Harasymowicz)3. Anna Kamieńska, podobnie jak W. Szymborska i T. Nowak, należy do grona tych poetów, którzy „wychodząc z wyraźnie zaznaczonej w momencie debiutu prywatności, refleksyjności, nie musieli od początku budować własnych warsztatów”4. Stąd problemy, które spotykamy w datacji okresu socrealizmu w poezji Kamieńskiej, a także niepewność, towarzysząca klasyfikacji kolejnych tomów wobec przełomu 1956. Niektórzy badacze utrzymują, że romans z socrealizmem trwa u Kamieńskiej aż do roku 1960 (Z. Chojnowski, K. Nowak)5, inni – do roku 1957 (A. Słucki)6. Wydaje się, że właściwą cezurą dla socrealistycznej poetyki Kamieńskiej jest właśnie rok 1957 (ogłoszenie tomu Pod chmurami) – jedynie trzy pierwsze zbiory wierszy można uznawać za socrealistyczne.

Niezależnie od przyjętych stratyfikacji warto zauważyć, iż w liryce Kamieńskiej sygnały sacrum odnajdujemy od początku. Poetyckie poszukiwanie piękna i sensu towarzyszy poetce, która w swej twórczości wyraziście kreuje podmiot mówiący, charakteryzujący się odpowiedzialnością za słowo oraz ujawniający poprzez wiersz swoją myśl o świecie i człowieku7. Wydaje się, że następujący po roku 1956 powrót krajowej poezji do tradycji i kultury, od której próbowano ją odseparować8, u Kamieńskiej nie jest konieczny – w jej twórczości antyk i chrześcijaństwo są fundamentalną podstawą jej pisarstwa. Obecna jest również problematyka religijna, choć odwołania biblijne posiadają w tym przypadku rozmaitą wartość i uzasadnienie9.

W części pierwszej niniejszego opracowania podjęto próbę ustalenia obrazu Boga we wczesnej twórczości Anny Kamieńskiej (1945–1970). Przyjęta powszechnie periodyzacja dziejów literatury polskiej (interesują nas dwa okresy: 1945–56 i 1956–76), pozwala dostrzegać w pisarstwie Kamieńskiej aż do przełomu religijnego (w roku 1970) przemiany, poprzez które omawiana liryka przechodzi na prawach przynależności do literatury polskiej. Jednak bardziej szczegółowe ustalenia powinny podążać w kierunku wyróżnienia etapów twórczości poetki, związanych z edycją kolejnych tomików wierszy. Wówczas analiza liryki A. Kamieńskiej przyjmuje następujący porządek chronologiczny:

etap I: 945–1957 (Wychowanie, O szczęściu, Bicie serca);

etap II: 957–1962 (Pod chmurami, Dobranoc matce, W oku ptaka);

etap III: 962–1967 (Źródła, Rzeczy nietrwałe, Odwołanie mitu);

etap IV: 967–1970 (Biały rękopis, Wygnanie).

Warto – mówiąc o periodyzacji poezji Anny Kamieńskiej – skomentować podział, który przedstawia w swym opracowaniu Z. Chojnowski. Jego zdaniem całość twórczości autorki Białego rękopisu można podzielić na pięć okresów: 1) „urząd szlachetnego rozumu” i „pracowita matka lęków” (eklektyzm młodzieńczych wierszy) – 1939–48; 2) „mowa prosta” i „muza skromna” (ku prywatnemu socrealizmowi) – 1949–54; 3) „rusałki wieczystych dolin” i „ojczyzna wulgarna” (w czyśćcu nieposłuszeństwa) – 1955–57; 4) „wróciliśmy więc znów do początku” (mit pierwotności) – 1957–68; 5) „pora daremności nauk” (mowa paradoksów) – 1970–86.

Zdaniem olsztyńskiego badacza Kamieńska w Wychowaniu (1949) dokumentuje swoje młodzieńcze poszukiwania z l. 1939–48. „Doświadczenia apokaliptyczne ujęły prawdy ogólne, piękno, wiarę w Boga, wiarę w człowieka i jego samego, tradycję, w ironiczny cudzysłów”10. Poezję Kamieńskiej w tym czasie cechuje pragnienie porządkowania świata-słowa oraz naiwny racjonalizm i humanizm socjalistyczny. Podmiot liryczny często jest pełnym pasji wychowawcą, który próbuje budować nowy ład po wojennej apokalipsie. Zwłaszcza po roku 1947 wiersze Kamieńskiej przenika klimat zadowolenia z życia w sielankowej rzeczywistości socjalistycznej ojczyzny.

Drugi etap – według periodyzacji Chojnowskiego – to stricte socrealistyczne tomy O szczęściu i Bicieserca z l. 1952–54. Kamieńska zajmuje się opiewaniem „świętych” komunizmu, tematyką walki o pokój, pochwałą powszechnej oświaty oraz nauki i scjentyzmu. Chociaż ujawnia się swoiste „pęknięcie” w liryce Kamieńskiej: napięcie pomiędzy oficjalnością a prywatnością, głosem agitatora i głosem osobistym11. Trzeci etap otwiera tom Podchmurami (1957), który Chojnowski postrzega jako prawie schizofreniczny ciąg ujęć lirycznych: z jednej strony wiersze Kamieńskiej nadal realizują wzorzec liryki socrealistycznej – z drugiej całkowicie od niego odbiegają. Bohater liryczny wierszy Kamieńskiej w styczności z przyrodą przeżywa swój akt przeistoczenia, dzięki siłom natury odnajduje własną moc psychiczną i moralną. Ideologia w tym czasie przestaje być dla Kamieńskiej inspiracją poetycką, zaś jej liryka (raczej nieświadomie i mimowolnie) zbliża się ku metafizyce, zajmując się nade wszystko problematyką prawdy i artyzmu w poezji.

Z kolei etap sprzed przełomu religijnego charakteryzuje zwrot ku przeszłości. Chojnowski – przeciw opiniom Matuszewskiego i Maciąga – nie zalicza wierszy Kamieńskiej z l. 1957–68 do liryki filozoficznej12. Jego zdaniem intelektualizm Źródeł, Rzeczy nietrwałych oraz Odwołania mitu, należy odczytywać jako poszukiwanie samoświadomości poetyckiej, próbę ukazania człowieka zagubionego pośród żywiołów świata. Wiele w tych poszukiwaniach postawy panteistycznej, ale często pojawia się tęsknota metafizyczna, szukanie świata „ponad”. Zdaniem Chojnowskiego w liryce Kamieńskiej l. 1957–68 uwidacznia się największa rozpiętość uczuć (badacz sięga po biblijne porównanie: od Pieśni nad pieśniami do Księgi Koheleta), jaką można odnaleźć wśród najwybitniejszych poetów polskich II połowy XX wieku.

W ostatnim etapie twórczości Kamieńskiej (1970–86) pojawia się programowo „przestrzeń transcendentna”. Chojnowski wskazuje, iż już od roku 1956 stałymi motywami utworów poetki były oczekiwanie i głód, jednak właśnie w ostatnim okresie krystalizuje się poetycka filozofia Kamieńskiej, którą można nazwać mistycyzmem poetyckim. Milczenie, prostota, pokora (przejrzystość) – należą do cech charakterystycznych tej liryki, która wypływa z osobistej „potrzeby świętości” Anny Kamieńskiej.

Wypada zgodzić się z ustaleniami olsztyńskiego badacza, chociaż wydaje się, iż periodyzacja twórczości Anny Kamieńskiej powinna bardziej uwzględniać osobiste przeżycia poetki, związane ze śmiercią najbliższych. Stąd bardziej uzasadniony byłby podział oparty nie tyle na przemianach w literaturze polskiej, ale uwzględniający biograficzne fakty, które – sąsiadując niejako z datami wydarzeń historycznych – w charakterystyczny sposób przesuwają poszczególne etapy twórczości poetki w jej poezji od zakończenia wojny do przełomu religijnego (i śmierci):

– 1945 (koniec wojny),

– 1 marca 1956 (śmierć matki),

– 21 grudnia 1967 (śmierć męża),

– 1970 (przełom religijny),

– 10 maja 1986 (śmierć poetki).

Przemiany (metamorfozy), które ustala Chojnowski dokonują się jako długotrwałe procesy i zapewne nie są u Kamieńskiej świadomym zabiegiem. Raczej przeciwnie, poszczególne tomiki dokumentują niejako ex post zmiany, które zaistniały w życiu wewnętrznym poetki: od naiwności młodej racjonalistki i entuzjastki nowego ładu – do poezji poszukującej tajemnicy istnienia, tajemnicy przekraczającej granicę śmierci. Stąd moja propozycja, aby wyznacznik w periodyzacji twórczości Kamieńskiej stanowił porządek chronologiczny, związany z edycją kolejnych tomików jej wierszy.

1. PUSTY KOŚCIÓŁ

Czas apokalipsy – Dzieciństwo – Zły bóg – Sola materia

1. Czas apokalipsy

Poszukiwania sensu, które charakteryzują człowieka, w sposób szczególny ujawniają się w Piśmie świętym. Biblijny status poezji Anny Kamieńskiej pozwala na analizę jej poszukiwań, tęsknot i pragnień, które można zapisać jako przestrzeń definiowania człowieka pomiędzy duchem a materią. Stąd święta Księga może posłużyć jako mapa poetyckiej wędrówki Kamieńskiej, od socrealistycznego zachwytu światem i nową ideologią – do głębokiego namysłu nad rzeczywistością sacrum. Od uwielbienia quasi-sakralnych odkryć powojennej rzeczywistości, poprzez zagubienie i utratę złudzeń, poetka przechodzi do trudnej rozmowy z nieznaną, duchową Obecnością. Trudno – zwłaszcza w pierwszych tomach Kamieńskiej – mówić o aspekcie teologicznym jej wierszy. W zamęcie rozmaitych idei poetka bardziej stawia pytania o relację duch – ciało, mniej w jej intuicyjnych zapisach konkretnych odpowiedzi. Biblia stanowi więc dla niej (choć z różną intensywnością na kolejnych etapach twórczości) rodzaj przewodnika13, jest Wergiliuszem w poetyckiej podróży po ziemskich piekłach i rajach. Ta apofatyczna droga podjęta zostaje przez poezję, aby dotknąć tajemnicy człowieka, przynieść rozwiązanie odwiecznego problemu życia i śmierci, rozwiązać aporię duchowego i materialnego wymiaru człowieka.

Wczesna Kamieńska nie sięga po Biblię w poszukiwaniu Absolutu, zajęta jest bowiem budowaniem „nowej ojczyzny”. Owszem, u Kamieńskiej w socjalistycznym krajobrazie jest miejsce na świątynię, jednak w Wychowaniu (1949) czas modlitwy podąża w kierunku przeszłości, aby ustąpić temu, co jest prawdziwym życiem i jedyną przyszłością człowieka:

Wiosłami dźwięku biją na płask dzwony

To kościół, który czas podwójny mierzy,

Bo czas modlitwy i – chcąc nie chcąc – drugi:

Pracy i życia, co gdzie indziej zmierza

I od Angelus odpryska daleko

(Biblioteka, W, s. 52)

W wierszu dzwony biją na Anioł Pański, ale nowy człowiek już nie rozumie ich wezwania (modlitwa to obco brzmiące Angelus), jego serce jest „daleko”, jego życiem stała się praca. Lud pracujący okazuje jednak swą wspaniałomyślność: nie przeszkadza mu nazbyt dźwięk dzwonów. Właściwie jest to dźwięk pogrzebowy – umiera religia i odpływa („wiosłami dźwięku”) na drugi brzeg, staje się zapomnianą melodią, która rozbrzmiewa niegroźnie po drugiej stronie Styksu. „Podwójny” czas nie jest tu sygnałem ambiwalencji – czas wiary to przeszłość, a prawdziwe życie przynosi nowa religia.

Prawdziwą „świętą” lub Angelusem nowej wiary staje się w omawianym utworze bibliotekarka. To ona jako gospodarz nowej świątyni, którą jest biblioteka, występuje do walki o młode umysły:

I będzie walka. Niby nic, a ogień

Młodych umysłów, kiedy nagle książka

Zapali wątpliwości sto i pragnień.

I będzie dzwon się kościelny z zegarem

Kłócić: to moje! moje!

On wybierze,

Bądźcie spokojni

(W, s. 53).

Walka jest już rozstrzygnięta, zegar historii wybija koniec ery religii. Bibliotekarka nie musi się lękać: jej zwycięstwo jest już zadecydowane – w wierszu słychać zetempowskie śpiewy, a wśród nich „najmilsze młodzieży” – piosenki radzieckie (zob. W, s. 53).

W następnym tomie proklamacja zwycięstwa idei socjalistycznych14 zostaje skonkretyzowana przez żarliwe wyznanie młodej dziewczyny, która wraca do rodzinnego domu i wie, że nie warto już modlić się podczas nabożeństwa majowego:

Powagą mnie obciąża

Siedemnaście lat życia,

Znam smak prawdziwych książek,

Czytałam Mickiewicza

(…)

Litanię, jak co roku,

Zaczyna kilka osób.

Po raz pierwszy w tym roku

Stoję sztywna, bez głosu.

Dymią knoty nabożnie,

Ktoś fałszywie zawodzi.

Wzrok

Matki bólem groźnym

Nagle we mnie ugodził.

Drży mi serce wzruszeniem,

Błyszczy księżyc wysoki,

I odważnym milczeniem

Odprowadzam obłoki

(Niewiara, Bs, s. 34).

Milczenie jest wyzwaniem rzuconym matce i jej wierze. Tytułowa niewiara prowadzi do odkrycia, że litania jest martwa – knoty świec „dymią”, nadzieje są „nierozumne”, ludzie „fałszywie zawodzą”, a matka przybiera pełną doloryzmu pozę i spogląda groźnie. I dlatego drży serce bohaterki wiersza (oczywiście, odnajdujemy tu wyraźny rys autobiograficzny), która pomimo młodego wieku odkrywa „prawdziwą” religię – wiarę w socjalistyczny świat15.

Podobny, choć bardziej subtelny, obraz rozpadu wiary i śmierci Boga przedstawia obrazek z powojennej Warszawy:

Dawno – nim padłaś, warszawska katedro,

Znałam przepaście lęku zwane Bogiem.

Ale to tylko serce tłukło się w żebrach

I płonął w żyłach ciemny życia ogień.

Więc kiedy minę podłożył faszysta,

Drugi raz w moim sercu się rozpłynęłaś.

Pomieszały się twoje gruzy święte

Z gruzami mieszkań. Łóżka poskręcane,

Czerepy stołów, talerze pęknięte

I głowy twych posągów odrąbane –

Na jednym stosie. O, góro kamienna,

Myje twe prochy ulewa wiosenna.

I już się wznosisz, świątynio w budowie!

(…)

Wola ludowa twoje ściany dźwiga,

Jak tolerancji pomnik mur ostyga

(Odbudowa katedry św. Jana, Bs, s. 59).

Zamiast trenu, jeremiady nad zburzoną świątynią, otrzymujemy poetycki opis odbudowy katedry, która jest przedstawiona niczym pomnik („wola ludowa” wznosi go jako pomnik tolerancji), zniszczone dzieło sztuki. W jej wnętrzu zamiast łaski świeci słońce, zaś – i to najbardziej dramatyczne – modlących się wiernych zastąpił „mały konik”:

mały konik w gałęziach rusztowań

Ciągnął wagonik wapna fosy brzegiem

i klękał z trudu przed pryzmatem cegieł

(Bs, s. 60).

Modli się („klęka”) tylko konik, i to „mały”, który jeszcze nie odkrył słodyczy ateizmu. Katedra zostanie odbudowana, jednak została zburzona wiara, nikt tutaj nie będzie się modlić – nowa władza okazuje tradycji nawet swoisty (humorystyczny) szacunek, ponieważ dobrze wie, że tradycja jest martwa. Z przymrużeniem oka można patrzeć na stare wiary, wszystkie ludowe wierzenia, które powoli opuszczą racjonalne i nowoczesne światy.

Ale nawet ten zdesakralizowany krajobraz pełen jest poezji – Kamieńska ma „wrodzoną zdolność widzenia poetyckiego”16. W miejsce starej religii przychodzi nowe, zamiast świętej rodziny z Nazaretu ateistyczny humanizm ustanawia internacjonalistyczną rodzinę, którą stanowią wszyscy ludzie pracy, oraz podaje nowy katechizm człowieka socjalistycznego:

Śpiewa

Młody niedoszły organista z wioski

I coś tłumaczy w cierpliwej piosence.

Trzeba pamiętać i kochać.

Nic więcej

(Nic więcej, Bs, s. 48).

Zbawienie jest zatem dane już teraz, w doczesnej rzeczywistości, a miejsce Boga zajął pracowity lud. Poezja zaś stała się pośrednikiem między niebem (tęsknotą człowieka), pojmowanym jak antyczny Olimp, a ziemią (miejscem jego życia):

Sztuka nas z wiecznością poufali.

Lecz niech Olimp wybaczy mi wszystek,

Zawsze będę dzień obecny chwalić,

Jedną chwilę, to niebo, ten listek.

Nie mam wielkich na wieczność widoków.

Dnia jednego – adieu – miejsce czyste.

I znów będzie na wiersza obłoku

Jedna chwila, to niebo, ten listek

(***Sztuka nas z wiecznością, Bs, s. 30).

„Jedna chwila, to niebo, ten listek” to elementy ody na cześć dotykalnej, zmysłowej rzeczywistości, w której poezja staje się substytutem wartości duchowych. W oczach bohatera lirycznego liczy się tylko „teraz”. Nie pozostawiono tu żadnego miejsca na kategorie ducha – istnieje tylko dotykalna materia. Poezja Kamieńskiej opiewa ideologię, w której nie ma miejsca na „zabawę w metafizykę”: materia – a nie duch, czas – a nie wieczność, ludzie (kolektyw) – a nie wspólnota człowieka z Bogiem. „Adieu” zostaje rzucone w pustkę, w której nie ma żadnych znaków boskości (wieczność „na wiersza obłoku” jest jedynie epifanią poezji).

Oczywiście, w zamian pojawiają się nowe wzorce świeckiej świętości: w poemacie Joliot miejsce cnót chrześcijańskich zajmują przymioty Stalina – jego „spokój i dobroć stanowcza” (zob. Osz, s. 54). Zmieniają się także miejsca kultu:

a każdy kościół dziś jeszcze jest źródłem cudów, łez i krwawych potów,

tu na pustyni z gruzu kiełkuje ziarno socjalistycznego miasta.

Wesołe pielgrzymki dążą do miejsca, gdzie drukuje się książki,

gdzie gra na placu muzyka w chłodzie pogodnych fontann

(…)

Lud, który w śmierć nie wierzy, który nie zna rozpaczy

(Warszawa, Osz, s. 13).

Triumfujący człowiek odnalazł w socjalistycznej ojczyźnie nową arkadię: pełno tu fontann, głód mądrości zaspokaja publiczna biblioteka, a święto odbywa się przy dźwięku muzyki na placu miasta. Socjalistyczne sacrum pozwala łaskawie stać kościołom, bowiem „pielgrzymi” szukają nowych cudów i zyskali wyższą (klasową) świadomość – stanowią lud, który nie wierzy w śmierć, ergo: nie wierzy w świat po śmierci17.

Po latach sama Kamieńska krytycznie oceni naiwną wiarę w socjalistyczną religię, jednak w epoce socrealizmu nie mamy prawa wątpić w szczerość i entuzjazm budowania nowego świata – wyraźny w tomach Bicie serca (1952) i O szczęściu (1954). Poeta do owej walki o przyszłość narodu i dobrobyt ludowej ojczyzny dodawał to, co w nim najlepsze – swoje serce i swoje słowo18. Tak naprawdę jednak kryzys światopoglądowy, dramat ateizmu powojennego pokolenia wyrasta z przeżycia okrucieństwa apokalipsy. „Wojna mocno zachwiała teizmem przyszłej wybitnej autorki”19 – stwierdza Z. Chojnowski. Wojna dotknęła całych społeczeństw pozbawiając je wiary religijnej, zaś poezji powojennej wspólny był „racjonalizm, dystans i opisowość jako reakcja na chaos, ogrom wojennego cierpienia i duchowe zagubienie w świecie «bez Boga»”20.

Przeżyty dramat wojennej apokalipsy przynosi nieodwołalne pytanie: Unde malum? Gdzie był Bóg? Dlaczego pozwolił na tak wielkie zło – i czy w ogóle jest? W tomie Pod chmurami Bóg okazał się nieudolnym władcą świata21, przypomina bezsilnych bogów mitologii i dlatego jego detronizacja jest nieodwołalna:

Co pozostało z ciał młodych (…)

Co z ciała wielkiego Zeusa?

(Archeologia, Pc, s. 69).

Socjalistyczny katechizm umieszcza więc Boga w ruinach archeologii (mitologia) lub religijnym skansenie (ludowe zabobony). Ideologia bez Boga ustanawia człowieka panem świata. Ale właściwie jest to tylko dowód ludzkiej bezradności, rozpaczy i rozdarcia, którego nie potrafimy zrozumieć, a nawet opisać. Przekonująco oddaje ten stan J. St. Lec w swoim wierszu, pochodzącym z 1967 roku:

Pod ścianą naszej rozpaczy

przemocą stawiany

nazwany przez nas

Bogiem22.

Podobny zapis niewiary (a może bardziej buntu wobec złego losu, ponieważ nie jest to reminiscencja z okresu wojny, ale gorycz po śmierci męża) odnajdujemy jeszcze w Wygnaniu (1970), w którym patrzą na nas „oczy bogów naszych wszechniemocnych”, gdy „otworzymy księgę pełną królewskich trupów” (***Jaki będzie, Wyg, s. 41). Trafnie wyraził to J. Łukasiewicz w swoim komentarzu do poezji Różewicza: „straszny jest los w świecie, gdzie nie ma Boga, gdzie Nic i Nikt są nie do zastąpienia”23. Apokaliptyczna wizja pustki nie pozostawia człowiekowi żadnej nadziei, także poezja nie przynosi żadnej pociechy:

nic nadchodzi

nic w czarodziejskim płaszczu

Prospera

nic z ulic i ust

z ambon i wież

nic z głośników

mówi do niczego

o niczym

nic płodzi nic

nic płodzi nic

nic czeka na nic

nic grozi

nic skazuje

nic ułaskawia24.

Nie tylko ideologia komunistyczna, ale cała współczesna laicka kultura, odrzucając sacrum, skazała człowieka na samotność, rozpacz i pustkę25. Można powiedzieć, że autorka Bicia serca próbuje ocalić swoje „ja” poetyckie w sposób właściwy poecie. „Kamieńska wierzy w poezję, w to jedno nie utraciła wiary do końca”26. Stąd nieustannie powracająca potrzeba sprawdzania statusu rzeczywistości nadprzyrodzonej, ponawianie negacji świata sacrum, kolejne dowody jego obojętnej (nie)obecności:

Osobliwe to muzeum

(…)

Dzwony głoszą niezmienne wyroki

tym, przed którymi wrota cudów

mściwie zatrzaśnięte

(Wrota cudów, Ź, s. 84).

Ten stały niepokój metafizyczny obecny w poezji Kamieńskiej stanowi antidotum na programową i ideologiczną dykcję socrealistycznej „poezji”. Pozwala porównać świat „wokół” ze światem poetyckiego wnętrza. Twórczość nie pozwala zamknąć się w stałych, gotowych formułach, a poeta ciągle ponawia trud rewizji starych/nowych reguł, świętych/świeckich dogmatów. W obliczu rosnących wątpliwości oraz pomieszania światów (sacrum – profanum)27, Kamieńska potrafi nazwać tylko to, co najbardziej intymne, a zarazem najbardziej osobiste, najmocniej naznaczone stygmatem własnej, dotykalnej egzystencji:

W żadnej z tych świątyń

dobry Bóg nie mieszka.

Puste są łona katedr.

Syn mi się urodził

(Matka, Ź, s. 15).

Wydaje się, że ów „dobry Bóg” jest nieobecny w tym świecie, ale spowity tajemnicą być może należy do innego świata, z którego przychodzi „syn [który] mi się narodził”. Niekoniecznie jednak jest to wina Boga, że człowiek nie potrafi dotknąć Jego obecności. Istnieje bowiem możliwość, iż – jak poświadcza J. Guitton, jeden z ulubionych filozofów Kamieńskiej28 – z tej nieobecności, pustki i rozpaczy rodzi się prawdziwa wiara29.

2. Dzieciństwo

W poetyckiej teologii Anny Kamieńskiej twórczość lat powojennych objawia się „w postaci pustego nieba (…) Bóg jako Stwórca, czy tym bardziej jako Opatrzność, jest na tym etapie nieobecny”30. Można mówić w tym okresie twórczości poetki – stwierdza Z. Zarębianka – o „teologii ateizmu, dyskursywnej negacji Boga, postrzeganego jako wytwór ludzkiego lęku i projekcja marzeń o niezmąconej szczęśliwości”31. Taka postawa wobec Boga wyrasta z koncepcji śmierci Boga (Nietzsche) oraz ideologii marksistowskiej32. Chociaż w wierszach z tomu Wychowanie (1949) „dzieci idą na katechizm codziennie/ gospodarz powozem na sumę jedzie” (Chata mazurska, W, s. 51), jednak bardziej istotna jest „nauka inna (...) Uśmiechnięty jak dziecko i jak ojciec tkliwy/ Uczony niech prowadzi lud w świat sprawiedliwy” (Joliot, Osz, s. 48)33. Nawet motto przywołanego poematu (z Lukrecjusza) odsyła do idei materialistycznych34.

Z porzuceniem wiary w Boga łączy się entuzjastyczna postawa apostoła nowej religii – w liście do matki bunt dziecka ugruntowany jest na racjonalistycznej wizji nowego świata:

Lecz ja nie wrócę wpierw, nim nie zrozumiem

Losu naszego, mamo, i twojego,

Nim się nauczę sił, co w ziemi leżą,

I tajemnicy kłosa pierzastego,

I temu spojrzę w gwiazdy bez obawy,

Komu ty zwierzasz wszystkie dzienne sprawy

(List ze szkoły, Bs, s. 8–9).

Patrzeć bez obawy w gwiazdy może naukowiec, ponieważ zgłębił tajniki astronomii i wie, że niebo jest puste. Nowa ideologia odwraca bohaterkę wiersza od matki i jej wiary, ale już wcześniejszy tomik zapowiadał taki scenariusz wydarzeń (są to nieodwołalne wyroki historii):

Cóż zostaje jej, matce – wylękłej, śledzącej oczyma,

Gdzie dziecko jej uniosą historii fale?

Modlić się do rąk polityków, do dłoni robotników,

Błagać ręce oparte o pługi, ręce nawykłe do pióra

Bierzcie łagodnie, bierzcie, nieście dziecko me w przyszłość swoją,

Otwierajcie jego oczy na blask rozumu,

Rozwiązujcie jego język niemy dla słusznej sprawy,

Kochajcie go ciepłem ziarna, płócien, stali…

(Wiec robotniczy w sprawie pokoju, Osz, s. 6).

Zdaniem Z. Chojnowskiego „nierzeczywiste i groteskowe jest to oddawanie przez matkę swego dziecka, które ma być kochane przez «lud pracujący», «ciepłem ziarna, płócien, stali»”35. Należy jednak wsłuchać się w głos matki (wylękłej, modlącej się, błagającej), która jest obrazem wszystkich matek opłakujących utratę swoich dzieci wskutek wojny. Ta matka matek dostrzega, że historia przekroczyła kolejną granicę i mądrość matki podpowiada, że należy powierzać dziecko „słusznej sprawie”. Stąd dramatyczny głos: „Bierzcie łagodnie… nieście me dziecko… Otwierajcie jego oczy… Rozwiązujcie jego język… Kochajcie…”! Historia wprowadza w nowy czas mesjański36, w którym władzę nad światem przejmuje mesjasz zbiorowy – enigmatycznie i ezoterycznie pojmowany „lud pracujący”, będący motorem historii37.

Dziecko komunizmu, na które z nadzieją patrzy poetka, rośnie i… „pokazuje rogi”. Dlatego Kamieńska porzuca socjalistyczny Eden i propagandową dykcję swoich pierwszych tomików. Nie jest to jeszcze afirmacja sacrum, ale znak gorzkiego rozczarowania świeckim zbawieniem:

Czas, który wali trony, co zgładza wodzów i króli,

ten jeden drobny ślad dziecka ocalił kapryśnie i tkliwie.

Na próżno dufnymi słowami depczecie lat glinę, poeci.

Wystarczy oddech dziecinny, by wstrzymać nad światem obłoki

(Ballada kijowska, Om, s. 16).

Ballada kijowska z tomu Odwołanie mitu (1967) przynosi inną wizję świętego miejsca niż zapisany w tomie Bicie serca (1954) wiersz Odbudowa katedry św. Jana. Obraz małej pasterki i jej kozy został utrwalony w kamieniu: „gdzieś z głębi fundamentów modliły się szeptem dwa ślady”. Wiersz zanotował prozaiczną czynność: dziecko przechodzi poganiając kozę i zostawia na mokrym betonie ślad (niczym horacjańskie Exegi monumentum), który na zawsze już będzie istniał w kijowskiej świątyni. Jakże inaczej odczytać należy ów ślad kozy w Balladzie kijowskiej niż obraz „małego konika” z warszawskiej katedry38.

Z kolei w cyklu poświęconym zmarłej matce, poetka zanotowała pełen niepokoju i rozdarcia obraz:

Zostaje gwiazda

(…)

Dzwon. A w dzwonie głos twój, mamo,

Do dziecinnej wiary wzywający,

Której już nigdy… nigdy

(***Urodził się, Dm, s. 201).

Dzwon wzywa do dziecięcej, ufnej wiary, ale jak uwierzyć w obliczu śmierci najbliższej osoby? – zdaje się pytać poetka. W jaki sposób pogodzić wiarę ze śmiercią?39 Ten dylemat okazuje się dostępny tylko czystemu poznaniu – dziecko podążające na śmierć prowadzi rozmowę z matką:

Szedł tłum. Na czele chłopiec mały.

Obdarte buty, skarpetki spadły w obwarzankach.

– Mamo, czy umrzeć bardzo boli?

– Nie bardzo, synku. Tylko trochę.

Tylko chwileczkę.

– A co będzie potem? Czy prawda,

że tam będzie ogród?

Lecz jeśli ogród –

zza krzaka może Bóg wyskoczyć!

Mamo, czy Bóg podobny jest do esesowca?

Chciałbym, by był jak ciocia Sura,

co wyjmowała z beczek kiszone jabłuszka.

Czy Bóg podobny jest do cioci Sury?

Więc jak to będzie potem, mamo?

– Nie bój się, synku, nic nie będzie.

– Jak to dobrze, mamo, że po śmierci jest nic –

Może to wiedza, którą mają dzieci, nam odebrana?

(O śmierci, Wyg, s. 66).

Przedstawiona scena z cyklu Pieśni powszednich nie jest końcowym etapem edukacji – za chwilę matkę i dziecko spotka śmierć. Intrygujące, że w pytaniach dziecka zawarta jest cała teologia, zaś matka potrafi im przeciwstawić jedynie bezradną odpowiedź („Nie bój się, synku, nic nie będzie”). To dziecko-teolog próbuje zdefiniować Boga: słyszymy echa biblijnych przekazów, które (ze względu na brak czasu – zbliża się śmierć, ale i szczególny rodzaj dziecięcego widzenia spraw) dane są jednocześnie: ogród Eden, w którym Bóg ukryty może nagle się objawić („wyskoczyć”), ale tuż obok Mojżesz, bo to on spotkał Boga „w krzakach”. Z jednej strony sprawiedliwość Boga (może ukarać ludzi jak „esesowiec”), a z drugiej – miłosierdzie (dobry „jak ciocia Sura”).

Problem zła i śmierci, widziany oczami dziecka, odnajdujemy w poezji Swena Czachorowskiego. Naiwne pytanie:

mamo

mamo

dlaczego

pan bozia wypędził adama

kiedy mógł z dużej gliny

ulepić kogutka

(Kartki przypadkiem odczytane, 1953)40,

dotyczy jednak nie teologii (kim jest Bóg), ale ukrywa pragnienie powrotu do krainy cudowności, powrotu „z bagażem wszystkiego, co się dokonało, całego czarodziejstwa, co się wysnuło z oryginalnej i kreatorskiej wyobraźni poety”41.

Prywatna eschatologia Kamieńskiej wskazuje na jej powrót do dzieciństwa, w którym jest obecna wiara. W Dobranoc matce (1959) jest to wiara, „której już nigdy… nigdy”, zaś w późniejszym Wygnaniu (1970) wiara ukazana jest już w inny sposób – jako „wiedza, którą mają dzieci, nam odebrana”. Powrót do wiary dzieciństwa to również temat rozważania o nieskończoności i wszechmocy, które prowadzi dziecięcy podmiot Dwóch zdziwień:

Powiedziano mi że dwie proste równoległe

nie przetną się w nieskończoności

pan Zając nasz matematyk

oraz że Pan Bóg jest wszechobecny

ksiądz Jaworowski ze swoim chrząkaniem

i z tym cała klasa lata po klasie i na moje uwagi nie zwraca uwagi

Bardzo się zdziwiłam

te dwa zdziwienia

to dwie otchłanie mego dzieciństwa

nie licząc oczywiście śmierci

geometria i oko w trójkątnej powiece

wcześnie uczono nas nieskończoności

i geometria razem z teologią

chciały być mądrzejsze od życia

od zachodów słońca

od przebiegłości instynktów

gniazda rozpaczy

Nieskończoność na szerokość opustoszałego stołu

wszechobecność przekreślona na krzyż

(Dwa zdziwienia, Wps, s. 93).

Wiersz nie rozstrzyga, które zdziwienie jest „mądrzejsze”: zdziwienie uczennicy pana Zająca i księdza Jaworowskiego, czy też zdziwienie wspominającej tamte nauki nauczycielki (to ona jest autorem wypowiedzi, którą cechuje zabawna, podwójna homonimia: „cała klasa lata po klasie i na moje uwagi nie zwraca uwagi”). Jednak podważa autorytet geometrii i teologii, które „chciały być mądrzejsze od życia”. Smak życia to smak cierpienia42, pustka i rozpacz więcej mówią o celu (lub bezsensie) egzystencji niż wszystkie teoretyczne (teologiczne i geometryczne) wywody.

3. Zły bóg

Poszukiwanie Boga w poezji Kamieńskiej bynajmniej nie od razu prowadzi w stronę Księgi. „Jego punktem wyjścia jest niewiara, egzystencjalizm ateistyczny, eschatologia rozpaczy”43. Egzystencja, a nie Biblia, stanowi tutaj właściwe kryterium. Nieobecność Boga jest skutkiem zagubienia, które odnajdujemy w filozofii egzystencjalistów44. Już w tomie O szczęściu (1952) słyszymy wołanie człowieka z otchłani śmierci:

z najciemniejszej nocy woła człowiek, który czuwa,

A jest to krzyk i wiary, i rozpaczy zarazem:

Ludzie giną, nie wierzę, aby nadaremnie

(Joliot, Osz, s. 50).

Ten krzyk nie jest skierowany w pustkę, okazuje się, że w ciemności ukrywa się obojętny, złośliwy Stwórca: „Ten, który mnie sądzi, stał tam cały czas ukryty za pniem litery, odziany w skóry biedny samotnik, gardzący miłością, ojcostwem, i przyglądał się nam spokojnie jak wilk igraniu owiec” (Rzecz o literze, Om, s. 9). Ten demiurg nie jest przyjacielem człowieka, ale los świata spoczywa w jego ręku – zły bóg może więc tylko otrzymać parodię modlitwy, w którą wpisano lęk:

Ten tajemniczy, wielki Zwierz,

(…)

Módl się do niego z głębi sierści,

Kiedy dosięga cię

Kolczasty jęzor ciemności.

Zwierzo-boże!

Bądź mi miłościw!

Bądź wola twoja!

Oprócz ciebie i mnie

Nie ma nic na tym świecie

(Z głębi sierści, Wop, s. 20)45.

Bóg należy tu do świata natury46, a Jego wszechmoc objawia się przez niszczycielskie siły żywiołów, kataklizmy pustoszące świat ludzi. Jest to jednak siła osobowa, która w Źródłach (1962) ujawnia się przez przerażające znaki (świadczy o tym odwołanie do biblijnej Księgi Daniela):

co pisze swoje: Mane, Thekel, Fares

palcem płomienia

(Miasto Agadir i miasto Lar, Ź, s. 89).

Obcy, nieznany, nieżyczliwy Władca świata stoi u jego kresu – jak w wierszu z Rzeczy nietrwałych (1963), gdzie losem człowieka jest kosmiczna katastrofa, być może transmitowana przez radio lub telewizję, aby na moment zapewnić rozrywkę okrutnemu demiurgowi:

Dziękujemy za uwagę.

Za minutę dalszy ciąg programu

(W pieluchach kosmicznych, Rzn, s. 91).

Ów despotyczny władca-demiurg daje się rozpoznać od początku istnienia czasu i historii. Kamieńska-tłumacz tak relacjonuje „perypetie” człowieka z Bogiem, które zapisała tradycja ludowa w pieśni o śmierci królewicza Marka:

Nie ma dla cię strasznego tu wroga,

Jeno umrzesz, Marko, od chorości,

Coć Bóg zada, ten stary zabójca.

W wodzie Marko lica swe ogląda.

A gdy Marko lica swe obaczył,

Ujrzał Marko, że czas mu umierać.

Łzy wylewa a rzewnie przemawia:

„Świecie kłamny, przenadobny świecie!

Małom jeszcze tobą się nachodził,

Mało jeszcze przez troje stulecie.

Przyszła pora, bym cię mieniał, świecie!”

(Śmierć królewicza Marka)47.

W swoim komentarzu Kamieńska stwierdza, iż „Marko jest niezwalczony, tak że radę daje mu dopiero Pan Bóg, ten stary zabójca, jak mówi w pieśni rusałka. A miał wówczas Marko, jak w bajce, lat trzysta”48. Widoczna jest tęsknota do „mądrości ludu” i piękna pierwotnego języka, na które wyczulona jest poetka. Właśnie sięgając do folkloru, pragnie rozwiązać dylematy, które w tak naiwny sposób przedstawiała wcześniej, hołdując w swoich wierszach hasłom marksistowskiej propagandy.

W pieśni o śmierci królewicza Marka nie ma jednak niezgody na wolę Boga, wszystko dokonuje się według naturalnego porządku („czas umierać”). Tymczasem w wierszach Kamieńskiej bunt wobec śmierci jest wszechobecny. Dlaczego muszę umierać, dlaczego Bóg na to pozwala? – „głównym «tematem» poezji autorki Źródeł jest śmierć”49. I nawet wiara nie przynosi większej pociechy:

Ten drugi – był kapłanem więziennym.

Nędzarz – bo słów otuchy mu zabrakło.

Za wiele błogosławił ciał storturowanych,

aby nie zwątpić w ducha

(Notatnik paryski I, Wyg, s. 77).

W obliczu śmierci – zdaje się pouczać poetycka logika Wygnania (1970) – człowiek uzmysławia sobie obojętność Boga, który może i jest nad światem, ale na pewno nie troszczy się o nas. Ten Bóg zapomniał o człowieku, okrutny i zły patrzy obojętnie na cierpienia ludzi. Stąd wniosek o przerażającej niekonsekwencji Stwórcy – skoro w Dekalogu zapisano zakaz zabijania, to dlaczego Bóg „spokojnie” patrzy na śmierć istot, które powołał do życia:

Jak łatwo okryć się śmiesznością,

kiedy się mówi: Nie zabijaj!

Jednemu to na całą ludzkość się udało –

jeden był Mojżesz.

A i on bał się mówić we własnym imieniu,

gadał z rozkazu Boga,

zaś ten starzec bywał okrutny, ale nigdy ckliwy.

I nawet powaga Mojżesza nie łagodzi bezradności poetki, która domaga się uznania równych praw zwierząt do poszanowania życia:

Więc śmiejcie się, rechoczcie do samego nieba,

bo mówię: Nie zabijaj

konia

(O śmierci, Wyg, s. 65).

Uważna analiza ukazuje jednak paradoks biadań w wierszu O śmierci: Bóg milczy, śmieją się ludzie („rechoczcie do samego nieba”), a zatem Stwórca nie jest nawet zdetronizowanym panem ziemi (schronił się w niebie, aby uniknąć dzikich wrzasków uzurpatora – człowieka, który sam namaścił się na boga), ale raczej pustą ideą, wykorzystywaną przez prawodawcę, by znaleźć nadludzką sankcję moralności50.

4. Sola materia

Pierwszy okres poetyckich zmagań Kamieńskiej z tematyką Boga przebiega pod patronatem Lukrecjusza i jego materialistycznej wizji świata. Zwłaszcza Bicie serca (1954) napisane jest pod dyktando greckiego filozofa materii51. Ale i później cień Lukrecjusza obecny jest w twórczości poetyckiej Anny Kamieńskiej. Wyraża to choćby zabawna apostrofa skierowana do drewnianego świątka:

Klocku nasz,

któryś jest z drewna

i z frasunku

(…)

Mądryś ty,

owocu żywota polnego.

Każdy sęk twój i zadzior

błaga o przebaczenie sztukę.

Taka twoja modlitwa.

Ją uprawiamy wraz z tobą.

Amen

(Świątek, Ź, s. 104).

Do tytułowego świątka odnoszą się słowa modlitwy, stanowiące parafrazę zarówno modlitwy Pańskiej (Ojcze nasz), jak i Pozdrowienia Anielskiego. Być może ów świątek to rzeźba Chrystusa frasobliwego. Wskazuje na to wyrażenie „z frasunku”, jak i „błaga o przebaczenie”. Wówczas wiersz można byłoby odczytać nie jako parafrazę-parodię, ale jako oskarżenie Boga, do którego Jezus wołał: Boże mój, Boże, czemuś mnie opuścił… (Ps 22,2; Mt 27,46). Bardziej jednak właściwa jest interpretacja, wedle której miejsce Boga zajmuje idea sztuki – to do niej modli się świątek, a wraz z nim zbiorowy podmiot. Przeprasza sztukę za swoje „grzechy” – może niedoskonałość artystyczną52, może za samą ideę wyobrażania Frasobliwego, który przecież „nie miał wdzięku ani też blasku, aby na Niego popatrzeć, ani wyglądu, by się nam podobał” (Iz 53,2)?

W podobnej konwencji apelu utrzymany jest inny wiersz z tomu Źródła (1962):

Pomówmy szczerze, wysokie góry

(…)

Cóż wy wiecie, góry, o krzyku śmiertelnym zająca,

o trwodze zbłąkanej sarny,

o męce miłości?

Wznosicie skaliste głowy

(…)

i odziewacie się w piękno:

w wasze śmiertelne życie

(***Pomówmy szczerze, Ź, s. 73).