Interwencje humanitarne a suwerenność ebook

Wykaz ważniejszych skrótów

Dz. U. – Dziennik Ustaw

ECOSOC – Economic and Social Council (Rada Ekonomiczno-Społeczna)

EDZ – Elementy Definicji Zbrodni

EKPCz – Europejska Konwencja o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności z 1950 r.

ETPCz – Europejski Trybunał Praw Człowieka

GA – General Assembly

GEWS – Genocide Early Warning Systems (Wczesne Systemy Ostrzegania przed Ludobójstwem)

ICC – International Criminal Court

ICJ – International Court of Justice

ICTR – International Criminal Court for Rwanda

ICTY – International Criminal Court for the former Yugoslavia

KARTA MTW – Statut Międzynarodowego Trybunału Wojskowego

KH IV – IV Konwencja haska z 1907 roku o prawach i zwyczajach wojny na lądzie

KHMER ROUGE TRIBUNAL STATUTE – Law on the Establishment of Extraordinary Chambers in the Court of Cambodia for the Prosecution of Crimes Committed during the Period of Democratic Kampuchea

KNZ, KARTA NZ – Karta Narodów Zjednoczonych

KONWENCJE GENEWSKIE – Konwencje z dn. 12 VIII 1949 r. o: polepszaniu losu rannych i chorych w armiach w polu będących (I); polepszaniu losu rannych i chorych i rozbitków sił zbrojnych na morzu (II); traktowaniu jeńców wojennych (III); ochronie osób cywilnych podczas wojny (IV) – (Dz. U. 1956, nr 38, poz. 271, zał.)

MPPOiP – Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych z 1966 r. (Dz. U.1977 r., nr 38, poz. 167, zał.)

MSK – Międzynarodowy Sąd Karny

MTK – Międzynarodowy Trybunał Karny

MTKJ, TRYBUNAŁ JUGOSŁOWIAŃSKI, MIĘDZYNARODOWY TRYBUNAŁ KARNY DLA BYŁEJ JUGOSŁAWII – Międzynarodowy Trybunał Karny dla osądzania sprawców poważnych naruszeń prawa humanitarnego na terytorium byłej Jugosławii od 1991 roku

MTKR, TRYBUNAŁ RWANDYJSKI, MIĘDZYNARODOWY TRYBUNAŁ KARNY DLA RWANDY – Międzynarodowy Trybunał Karny dla osądzenia osób odpowiedzialnych za ludobójstwo i inne poważne naruszenia międzynarodowego prawa humanitarnego popełnione na terytorium Rwandy oraz obywateli Rwandy odpowiedzialnych za ludobójstwo i inne poważne takie naruszenia popełnione na terytorium państw sąsiadujących między 1 stycznia a 31 grudnia 1994 roku

MTS – Międzynarodowy Trybunał Sprawiedliwości

MTW, TRYBUNAŁ NORYMBERSKI – Międzynarodowy Trybunał Wojskowy

MTWDW, TRYBUNAŁ TOKIJSKI – Międzynarodowy Trybunał Wojskowy dla Dalekiego Wschodu

NATO – North Atlantic Treaty Organization

NZ – Narody Zjednoczone

ONZ – Organizacja Narodów Zjednoczonych

Pal. – Palestra

PD I, II– Protokół Dodatkowy I, II z 1977 r. do Konwencji Genewskich z 1949 r.

PiP – Państwo i Prawo

POROZUMIENIE LONDYŃSKIE – Porozumienie pomiędzy Rządem Zjednoczonego Królestwa Wielkiej Brytanii i Irlandii Północnej, Rządem Stanów Zjednoczonych Ameryki, Rządem Tymczasowym Republiki Francuskiej i Rządem Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich w przedmiocie ścigania i karania głównych przestępców Osi Europejskiej (Dz.U. z 1947 roku nr 63, poz. 367)

Prok. i Pr. – Prokuratura i Prawo

I PROTOKÓŁ DODATKOWY – Protokół Dodatkowy z 1977 r. do Konwencji Genewskich z 1949 r. dotyczący ochrony ofiar konfliktów o charakterze międzynarodowym

II PROTOKÓŁ DODATKOWY – II Protokół Dodatkowy z 1977 r. do Konwencji Genewskich z 1949 r. o ochronie ofiar niemiędzynarodowych konfliktów zbrojnych

RB NZ, RB– Rada Bezpieczeństwa Narodów Zjednoczonych

R2P – Responsibility to Protect

SKŁADY SĄDZĄCE DS. POWAŻNYCH PRZESTĘPSTW, SPSC –Special Panels for Serious Crimes

SC – Security Council

Spr. Międzynar. – Sprawy Międzynarodowe

StMTK –Statutu Międzynarodowego Trybunału Karnego

STATUT MTK, STATUT RZYMSKI, StMTK – Rzymski Statut Międzynarodowego Trybunału Karnego przyjęty 17 lipca 1998 r. na Konferencji Dyplomatycznej Pełnomocników Rządów w sprawie Powołania Międzynarodowego Trybunału Karnego

STSM – Stały Trybunał Sprawiedliwości Międzynarodowej

UE – Unia Europejska

UNAMET – Misja Narodów Zjednoczonych w Timorze Wschodnim (United Nations Assistance Mission in East Timor)

UNAMIR – United Nations Assistance Mission for Rwanda

UNESCO – United Nations Educational, Scientific and Cultural Organization

UNMIK – United Nations Interim Administration Mission in Kosovo

UNMISET – United Nations Mission of Support in East Timor

UNTAET – United Nations Transitional Administration in East Timor

ZO NZ – Zgromadzenie Ogólne Narodów Zjednoczonych

ZSRR – Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich

Wstęp

Konstatacja, że wojna jest chorobą ludzkości, wynika ze studiów przyczyn, które do niej prowadzą. Uważano, że wojna stała się naturalnym stanem pozwalającym społeczeństwom przetrwać; pokój stanem przejściowym, w którego trakcie można było się przygotować się do kolejnej wojny. Niektóre państwa walczyły i walczą dla idei, niektóre walczą, by przetrwać. Pojęcie „wojna” wydaje się być dalekie od jednoznacznego zdefiniowania.

Opracowanie składa się z czterech rozdziałów. Rozdział pierwszy odnosi się do historii wojen sprawiedliwych i interwencji humanitarnych1.

Społeczność międzynarodowa ewoluowała stopniowo w system postwestfalski. Nowe wojny są określone jako postwestfalskie albo postmodernistyczne. Mogą być transgraniczne, transnarodowe, zdecentralizowane, a granice między państwami i podmiotami niepaństwowymi nie mają dla wojny lub terroryzmu znaczenia. Rozdział drugi wyjaśnia pojęcie interwencji humanitarnych i ich koncepcje. Wspomniano też o wybranych państwach, w których miały miejsce interwencje humanitarne. Zestawienie interwencji humanitarnych z pojęciem suwerenności to tematyka rozdziału trzeciego. Potrzeba uwzględnienia interwencji humanitarnych jako reakcji na wspomniane zbrodnie międzynarodowe jest przedmiotem rozważań rozdziału 4.

Współczesne prace nad definicją zbrodni agresji i jej włączeniem do Statutu MTK doprowadziły zatem ponownie do sformułowania zagadnienia, jak ukształtowała się ta instytucja w historii świata. Pojawia się także pytanie o interwencje humanitarne i o różnice, jakie zachodzą między tymi pojęciami – agresją a interwencją humanitarną; czy interwencja humanitarna jest wojną sprawiedliwą, czy interwencja humanitarna może stanowić zbrodnię agresji; czy interwencja humanitarna może być prowadzona niezależnie od woli Rady Bezpieczeństwa (RB) czy za jej zgodą; czym jest interwencja humanitarna i jaki jest jej stosunek do zbrodni międzynarodowych.

Rozważania związane ze zbrodniami międzynarodowymi zaliczyć należy obecnie do m.in. prawa karnego międzynarodowego. Terminy „wojna sprawiedliwa”, „wojna niesprawiedliwa” mogą należeć do tych zagadnień, jak i z zakresu między innymi prawa międzynarodowego publicznego, politologii, stosunków międzynarodowych czy historii i dziennikarstwa. Opracowanie to przedstawia ewolucję poglądów dotyczących wojny (agresji), od starożytności po czasy obecne, biorąc pod uwagę złożoność struktur współczesnego świata.

Rozdział 1Historia interwencji humanitarnych

1.1 Wojny sprawiedliwe

Wojna nie należy do pojęć zdefiniowanych w prawie międzynarodowym publicznym. Pojęcia „samoobrona”, „agresja” wydają się być niedookreślone, tak jak zaprojektowana definicja zbrodni agresji. W prawie polskim, podobnie jak w prawie karnym międzynarodowym, wojnę można zaliczyć do okoliczności modalnych2. Wcześniej wojna dawała możliwość wyrażenia swojej przewagi albo sposób utrzymania terytoriów, bogactwa, żywności albo bliskości rzek. Państwa mogły zagospodarować wyznaczony fragment terytorium, by móc udowadniać swoją siłę czy wyższość. Później zdano sobie sprawę, że zasięg terytorialny jest ograniczony. Wzajemne zaufanie społeczności stało się niezbędne, jednak nawet małe społeczności dostrzegały w wojnie możliwość osiągnięcia i zaznaczenia swojej przewagi militarnej, przemysłowej, religijnej lub kulturowej. Takie spostrzeżenia oznaczały konieczność zapoznania się z przyczynami nie-wojny, a nie jedynie z powodami jej wszczęcia i prowadzenia, biorąc pod uwagę złożoność struktur współczesnego świata. Wśród przyczyn nie-wojny L. Friedman wymienił koszty związane z prowadzeniem wojny, w tym wojny totalnej. Kolejnym powodem – niewielki zasięg terytorialny tego, co pozostało do zajęcia. Teoretycy polityki uznali za największe wyzwanie dla rządów – odnalezienie sposobu na uniknięcie wojny lub terroryzmu. Dla niektórych takim sposobem mogą być interwencje humanitarne.

Wojna byłaby prowadzona jedynie wtedy, gdyby jej wszczęcie i prowadzenie było zgodne z Kartą Narodów Zjednoczonych (KNZ), czyli gdyby stanowiła zbiorową akcję zapobiegawczą lub represyjną lub była wojną domową3.

Do KNZ nie wprowadzono natomiast pojęcia „agresja”, któremu brak jest precyzyjnej definicji. Definicja w Rezolucji Rady Bezpieczeństwa (RB) ma charakter otwarty. Dopiero ratyfikowanie definicji zbrodni agresji na potrzeby Statutu Międzynarodowego Trybunału Karnegio (StMTK) mogłoby prowadzić do ułatwienia sprecyzowania pojęcia agresji, której projektowana definicja także nie rozwiewa wszystkich wątpliwości. Wypełnienie wszystkich znamion zbrodni agresji nie będzie łatwe. Zamieszczenie zbrodni agresji w Statucie Międzynarodowego Trybunału Karnegio (STMTK) mogłoby natomiast ułatwić doprecyzowanie znaczenia pojęć takich jak: „samoobrona” czy „interwencja humanitarna”4. Historia tych pojęć jest bardzo długa, sięga czasów, gdy powstawało prawo. Wspomniane terminy przeszły znaczącą ewolucję.

Wykształcenie się pojęcia „wojny sprawiedliwej” nastąpiło w starożytności. Termin ten używany jest także współcześnie. Brakowało jednak konsekwencji przy jego używaniu. Było ono uzależnione od poglądów przedstawicieli doktryny na temat wojny, która zmieniała swój charakter w zależności od przyjmowanych koncepcji czy wartości. Y. Dinstein uznał, że interwencja humanitarna jest wojną sprawiedliwą5, co nie oznacza, że każda wojna sprawiedliwa w historii świata była interwencją humanitarną.

Historia wojen sprawiedliwych sięga, jak wspomniano wyżej, wieków starożytnych i ma niewiele wspólnego ze współczesnymi interwencjami humanitarnymi. Rozważaniom tym może brakować czasami ciągłości z uwagi na przejściowy brak zainteresowania ze strony żyjących ówcześnie przedstawicieli nauk społecznych. Należy też zauważyć, że koncepcje wojny sprawiedliwej były nie tylko poglądami europejskimi, lecz powstawały w różnych miejscach i w różnym czasie na świecie. Koncepcje te okazywały się jednak niejednokrotnie zbieżne, co nie oznacza ich uniwersalnego rozumienia. Chiński filozof Mo Ti (znany też jako Mo Di) miał stwierdzić na przełomie IV i III wieku p.n.e., że międzynarodowa agresja powinna być zabroniona, a wojny zakazane6. Nie należy zakładać, że pamiętano w starożytnej Grecji o przemyśleniach Mo Ti, jednak „następcy” Mo Ti znaleźli podstawy do wyciągnięcia podobnych wniosków, które w rezultacie pozwoliły na stworzenie podstaw do zbudowania teorii słusznej i niesłusznej wojny.

Prowadzenie wojen doprowadziło w rezultacie do stworzenia nowych kierunków w filozofii. W kolejnych wiekach doktryna wojny sprawiedliwej doznawała bowiem dalszego rozwoju. Wymienić można by Platona, Arystotelesa (starożytna Grecja)7, Cycerona (starożytny Rzym)8, Tertulliana, Klementa, Origena, Lactantinusa, Hippolitusa, Cypriana i Ambrozjusza (wczesne chrześcijaństwo)9. Wprowadzano w życie przemyślenia ich twórców, np. świętego Augustyna. Na tej podstawie koncepcje te rozwijane były dalej. Święty Tomasz z Akwinu niechętnie dyskutował na temat koncepcji krucjat, które nie zdawały się być dla niego do końca usprawiedliwione. Być może to z tego powodu nie udało mu się dokonać rozróżnienia między ius inbellood ius ad bellum. Wiele pytań budziła dla niego, tak jak u świętego Augustyna, moralność zachowań żołnierzy10. Koncepcja wojny sprawiedliwej nie funkcjonowała jedynie w teorii. Najbardziej znanym przypadkiem jest sprawa Konrada von Hohenstaufena, „który usiłował prowadzić politykę Imperium Rzymskiego przez narzucenie swojej władzy innym państwom; pobity przez Karola Andegaweńskiego, został postawiony przez sąd w roku 1268, uznany winnym wszczęcia niesłusznej wojny i z mocy wyroku sądowego stracony przez ścięcie w Neapolu11”.

Konrad von Hohenstaufen osądzony został przez sąd o mieszanym międzynarodowym składzie. Taki charakter miały międzynarodowe sądy powoływane w średniowiecznych Włoszech12. W skład tych sądów wchodzili sędziowie z państw miast włoskich i innych krajów dla osądzenia sprawców najcięższych przestępstw13. Już wtedy utworzono pierwowzór dla współczesnych rozwiązań.

1.2 Przegląd koncepcji wojen sprawiedliwych od starożytności do wieku XVI

Przyjmuje się, że historia interwencji humanitarnych zaczyna się w wieku XVI. Należy założyć, że ówcześni filozofowie korzystali z prac swoich poprzedników, stąd to krótkie wprowadzenie do przeglądu wojen sprawiedliwych od czasów starożytnych. Ówcześni przedstawiciele nauk filozoficznych, politycznych i historycznych szukali przykładów w historii świata, które dałyby im wzorce postępowania gwarantującego zwycięstwo ich władcom. Zainteresowani taką tematyką byli również sami władcy ówczesnych państw, którzy samodzielnie bądź dzięki swoim doradcom szukali optymalnych dla siebie rozwiązań. Odwoływano się do starożytności, bo właśnie wtedy zastanawiano się nad podziałem na wojny słuszne i niesłuszne14. W kolejnych wiekach określano je mianem wojen sprawiedliwych i niesprawiedliwych15. Pomimo że koncepcje te pojawiały się niezależnie od siebie, stworzone zostały, by rozwiązać podobnej natury problemy. Przyjmowano zazwyczaj, że istotny jest sprawiedliwy powód, rozważano wątpliwości co do użycia nadmiernej siły i właściwej intencji, wprowadzono zakaz użycia siły przeciwko cywilom16.

Wydarzenia, które doprowadziły w rezultacie do wykształcenia się pojęcia „interwencje humanitarne”, miały miejsce, jak wspomniano wyżej, już w wieku XVI17. Były to czasy tworzenia koncepcji suwerenności i uwzględniania aspektów humanitarnych w polityce zagranicznej. Tworzone były pierwsze traktaty międzynarodowe mające wpływ na myśl polityczną i narodziny prawa narodów. Praktyka państw stanowiła podstawę do ukształtowania myśli związanej z oceną władzy, która popełniała przestępstwa przeciwko swoim mieszkańcom. Wówczas państwa te występowały przeciwko państwom-tyranom, które źle traktowały swoją ludność. Państwa podejmujące interwencję miały wsparcie filozofów, teologów, prawników, mężów stanu. Uważali, że tyrania i jej przestępstwa są bezprawne. Działania takich państw tyranów miały być niezgodne z prawem narodów, a książęta używający sił przeciwko tyranom działali przeciwko tym reżimom zgodnie z prawem narodów18.

U schyłku wieków średnich (XVI – XVII w.) problematykę wojny rozważano w kategoriach moralności. Niemniej jednak pojawiały się też koncepcje, zgodnie z którymi władca nie powinien w ogóle oglądać się na moralność i uczciwość w polityce, a wyłącznie dbać o swoje interesy, które mogłyby przynieść mu korzyści19. Teoria i praktyka wspomnianych wyżej państw była zgodna z polityką książąt i nie miała wiele wspólnego z naiwnością, bowiem panowała świadomość co do tego, że nie wszystkie rządy, prowadzące nawet opresyjne i tyranizujące działania, powinny powodować w odpowiedzi interwencje ze strony obcych książąt20. Dlatego też wymienić by można szereg tego typu wojen. Przykładem powoływania się na kategorię wojny sprawiedliwej w relacjach międzypaństwowych było wydarzenie na wydziale uniwersytetu z Salamanki w 1520 r. Przedstawiciele nauki tego uniwersytetu przegłosowali, że krucjata hiszpańska w Ameryce Południowej była naruszeniem prawa natury i nie należała do wojen sprawiedliwych. Nie ma informacji o ewentualnych negatywnych czy pozytywnych konsekwencjach dla uczonych. Trzeba bowiem pamiętać, że intelektualiści tamtych czasów byli wynajmowani, by przedstawiać prowadzone wojny w świetle wygodnym, wiarygodnym i korzystnym dla osób ich wynajmujących21.

Polityka prowadzona była w coraz bardziej bezwzględny sposób, czego wynikiem była wojna trzydziestoletnia (1618-1648). W czasach tych prowadzone były: wojna francuska i duńska, interwencja Cromwella w Savoy w imieniu Vaudois w 1655 r.22 Teoretycy doktryny wojny sprawiedliwej wnosili w związku z tym o uwzględnienie konieczności humanitarnego prowadzenia wojny, która głoszona była jako sprawiedliwa.

Doktryna wojny sprawiedliwej rozwijana była także u schyłku średniowiecza w Polsce przez Jerzego z Podiebradów, Pawła Włodkowica czy Stanisława ze Skalbmierza. Ich zasługą było stwierdzenie, że poganie mają prawo do własnego państwa. Wypowiadali się zatem w odmienny sposób niż tworzący w tym okresie Francisco Victoria, również zwolennik prowadzenia wojny w sposób humanitarny23.

Do prześladowanych grup przed Reformacją należeli heretycy. W okresie Reformacji do opozycji zaczęli należeć niektórzy z książąt, którzy stanęli po stronie religijnych decydentów. O statusie morza zaczęła decydować wiara rządzących książąt. Państwa były w tym czasie silne i scentralizowane, stąd też kwestia nieodkrytych lądów prowadziła do pytania o wyznanie obowiązujące na tych morzach i lądach. Ponadto pojawiła się kwestia wzajemnych relacji między państwami, a wraz z nią koncepcja prawa narodów, odnosząca się do relacji osób indywidualnych i osób prawnych w obrębie chrześcijaństwa w ramach prawa suwerennych państw24.

Tematyka wojny sprawiedliwej rozwijana w tym okresie zostanie przedstawiona poniżej na przykładzie myśli zaprezentowanych w dziełach Victorii, Gentili, Mora, Grocjusza i Vatelli – „ojców” prawa międzynarodowego. W tym czasie tworzyli także Ayla i Belli, jednak uznaje się ich raczej za profesjonalistów od spraw militarnych, „skoncentrowanych na koncepcjach dyscypliny wojskowej”25, niż za teoretyków wojny sprawiedliwej. Wymienieni uczeni byli przede wszystkim Europejczykami, początkowo wyłącznie wyznania katolickiego, później dołączyli do tego grona także protestanci. Wartości, jakim hołdowali w swoim życiu, pozwoliły im stworzyć podstawy dla prawa międzynarodowego publicznego. Usiłowali przy tym stworzyć enumeratywne wyliczenie przyczyn prowadzenia wojen sprawiedliwych26, które, jak wspomniano, usprawiedliwiałyby wojny prowadzone przez ich władców. Swe rozważania opierali na wyliczeniach powodów prowadzenia wojen sprawiedliwych chociażby u Arystotelesa. Przemyślenia takie były przydatne zwłaszcza przy uzasadnianiu dominacji Kościoła katolickiego nad rdzennymi mieszkańcami terytoriów kolonialnych27. Ich myśli były jednak tak nowatorskie, że odcisnęły trwałe piętno w naukach prawnych.

Nie wszyscy przedstawiciele doktryny zostaną ujęci w tym opracowaniu. Dla zachowania ciągłości wywodu w pierwszej kolejności wspomnieć należy o istotnej roli Hugona Grocjusza (1583-1645) i jego wpływie na rozwój prawa międzynarodowego publicznego i karnego, w tym zajęcia się koncepcją samoobrony z punktu widzenia prawa międzynarodowego publicznego28, jak i prawa karnego29. H. Grocjusz uważany jest za twórcę zbiorczego zestawienia zasad doktryny wojny sprawiedliwej30.

Punktem wyjścia dla H. Grocjusza była tematyka związana z zawłaszczeniem przez Holandię mienia na pirackich statkach należącego do różnych państw, co w konsekwencji dało H. Grocjuszowi asumpt do snucia rozważań na temat przymusu, obrony oraz wojny sprawiedliwej31. Był on też członkiem rodziny marynarskiej związanej z Dutch East India Company (kapitan portugalskiego statku Santa Catharina był jego wujkiem)32, stąd mógł dostrzegać praktyczną konieczność snucia tego typu rozważań.

Grocjusz odniósł się w swych rozważaniach do prac Suareza i Aquinasa, gdzie zamieścili oni wytyczne do określenia wojen jako sprawiedliwych. Wymienili oni: autorytet suwerena, sprawiedliwy powód, właściwe intencje oraz właściwe metody33. Grocjusz uwzględnił te elementy przy tworzeniu własnej koncepcji wojny sprawiedliwej, wraz z warunkami, które należałoby spełnić. Dostrzegał potrzebę wyraźnego rozgraniczenia między wojną słuszną a niesłuszną, z tym że brakowało wtedy właściwych instrumentów prawnych34.

Wojna sprawiedliwa miałaby być wojną prowadzoną w obronie zagrożonych praw natury35. Powinna spełniać dwa warunki: powinna być prowadzona przez najwyższych przedstawicieli państwa po obu stronach; muszą zostać zachowane dodatkowo pewne formalności. Grocjusz wiedział o prowadzonych wojnach nieformalnych. Uważał jednak, że nawet gdyby miały słuszną przyczynę, nie byłyby zgodne z prawem natury. Wojna nieformalna jest wojną, przy której nie zachowano formalności wymaganych przy wojnie sprawiedliwej bądź gdy wojna prowadzona jest przeciwko podmiotom prywatnym. Wojna nieformalna mogłaby być wszczęta przez jakiekolwiek urzędnika36.

Tradycja wojny sprawiedliwej podzieliła się następnie na dwie linie, naturalistyczną i pozytywistyczną37. W średniowieczu suwerenność była ważna, nie była jednak absolutna. Nie zezwalała władcy naruszać prawa chrześcijańskiego38. W wieku XVI i XVII działały osoby propagujące koncepcję wojny sprawiedliwej; tworzono także podstawy (modern) nowoczesnego państwa. Porządek westfalski związany był z prawem pozytywnym. W 1648 r. stworzono system państw, który wprowadził zasadę nieinterwencji. Obowiązywały trzy koncepcje: terytorialność, suwerenność i autonomia39. Termin suwerenności postrzegany był w kategoriach historycznej nieuchronności40.

Thomas Hobbes związany był z wydarzeniami rewolucji angielskiej41. Uważał, że człowiek należy do istot rozumnych posiadających instynkt samozachowawczy, który nakazuje „człowiekowi dążyć do pokoju, rezygnować z naturalnej swobody na rzecz praw z innymi ludźmi, dotrzymywać umów, tłumić odruch zemsty”42. Nie można było kierować się tymi zasadami, dopóki trwał stan wojny, a ludzie kierowali się subiektywną zasadą wolności naturalnej43.

Samuel von Pufendorf zaprezentował nowy typ filozofii prawniczej – promował Szkołę Prawa Natury i Narodów. O ile Grocjusz zajmował się prawem natury z perspektywy prawa międzynarodowego publicznego, o tyle S. von Pufendorf zamierzał połączyć prawo natury z pozostałymi dziedzinami prawa44. S. von Pufendorf uważał się za kontynuatora Grocjusza, którego miał za twórcę nowej szkoły jurysprudencji45. Podobnie jak Grocjusz, autor ten przyjmował, że cechą ludzkiej natury jest jej towarzyski instynkt, niemniej jednak zakładał, że jej częścią jest też egoizm46. Jednocześnie S. von Pufendorf był pod wpływem ideologii Hobbesa i jego myśli politycznej pozostającej w sprzeczności z koncepcją człowieka, którą prezentował Grocjusz47. Należy zatem chronić nasze życie i dobytek; po drugie, nie szkodzić społeczeństwu, co S. von Pufendorf sprowadził do formuły „każdy dąży do zachowania siebie w taki sposób, by nie szkodzić społeczeństwu (funkcjonując – dop. D.D.) między ludźmi”48. Dostrzegał także kreatywną rolę Boga, ale według niego, to nie Bóg jest twórcą prawa natury, skoro prawo to istnieje niezależnie od wyznawanej przez ludzi religii i epoki, w której żyją49. Prawem naturalnym było dla niego prawo stworzone przez ustawodawcę. Formy postępowania człowieka uzależnione są od niego samego.

Christian von Wolff także był przedstawicielem szkoły prawa natury i narodów i miał ją doprowadzić „do pełnego rozkwitu”50, zdaniem P. Hagenbacha. W rozważaniach C. von Wolffa dostrzec by można źródła argumentacji prawniczej w sprawie Caroline, które uwzględnił jej twórca Wheaton.

W czasach rewolucji francuskiej z 1789 r. zagadnienie wojny związane było z ius in bello. Suwereni wszczynali wojny z „błahych” powodów, które nie miały realnego wpływu na życie obywateli tych państw51.

W tym czasie tworzyli także: Emmerich de Vattel (1714-1767)52, Immanuel Kant (1724-1804)53, Francis Lieber (1798-1872)54. Do tego wyliczenia można by dodać tworzącego w XX w. Michaela Walzera urodzonego w 1935 r., który napisał dzieło: Just and UnjustWars55. W latach 1814-1815 r. zwołano Kongres Wiedeński. Sprawa odpowiedzialności za wszczęcie wojny stała przedmiotem zainteresowania przedstawicieli doktryny prawa przy rozważaniu klęski Napoleona. Gdy opuścił on Elbę, został wyjęty spod prawa na Kongresie Wiedeńskim jako mąciciel pokoju, który winien ulec karze. Dnia 4 sierpnia 1815 r. została wydana deklaracja, w której uznano Napoleona za wspólnego jeńca aliantów i internowano go na wyspie św. Heleny56.

Pojęcie „prawa człowieka” rozpowszechnione zostało przez rewolucję francuską, a „wolność” stawała się pojęciem atrakcyjnym. Brytyjscy liberałowie chętniej stanęliby po stronie słabszych, a nie imperiów57.

Wiek XVIII połączyć należy z rozwojem handlu, wzrostem kolonializmu na świecie, nastrojów nacjonalistycznych, wzrostem przemocy, co już wkrótce miało stać się światowym problemem przy niemożności zapobieganiu tym zjawiskom i potrzebie znalezienia sposobu rozwiązania nurtujących problemów przez uczonych w tym czasie58.

W 1840 r. sformułowano terminologię dotyczącą interwencji humanitarnych we współczesnym militarnym znaczeniu tego słowa59. Wojna była jednak dalej legalnym instrumentem. Podejmowano kroki w kierunku jej humanitaryzowania.

Na przełomie XVIII i XIX w. tworzył też Immanuel Kant, który uważany jest za ostatniego przedstawiciela tradycji wojny sprawiedliwej I. Kant nie uwzględniał poglądów „posiadających najwyższe kwalifikacje pisarzy różnych narodów w zakresie prawa międzynarodowego” traktowanych współcześnie za „pomocniczy środek ustalania prawa”60.

W wieku tworzących się ideologii (XIX w.) doktryny niewywodzące się z doktryny prawa naturalnego wskazywały na polityczne cele, które usprawniałyby zakończenie wojny. Groźne mogły być próby powoływania się na koncepcje wojny sprawiedliwej, by uzasadnić cele polityczne danego państwa61.

Carl von Clausewitz stwierdził, że „wojna jest jedynie kontynuacją polityki innymi środkami”62. Zgodnie ze współczesnymi standardami, polityka to dążenie do osiągnięcia określonego celu. Zdaniem C. von Clausewitza, przy uwzględnieniu powyższego określenia polityki, wojna byłaby kontynuacją dążenia do określonego celu, którym mogłoby być zajęcie określonego terytorium innymi środkami (zgodnie ze współczesnymi standardami byłyby to środki militarne, cybernetyczne, nuklearne itd.). Sama czynność polegająca na dążeniu do zdobycia celu musi mieć związek ze środkami, za pomocą których cel jest osiągany63.

W XIX w. państwa zachodnioeuropejskie, a później Stany Zjednoczone dostrzegły i wypracowały poczucie niezachwianej nadrzędności. Przywódcy państw europejskich widzieli wzrost gospodarczy wynikający z rewolucji przemysłowej. Połączyć to należy z rozwojem militarnym, społecznym czy politycznym64. Rozważania C. von Clausewitza nawet obecnie stanowią inspirację dla polityków i politologów. Wśród osób zainteresowanych pracami C. von Clausewitza można wymienić G. Pattona, A. Wedemeyera, oraz D. Eisenhowera65.

Współcześnie przedstawiciele doktryny prawa stwierdzili, iż w XIX wieku i pierwszych latach wieku XX zarzucono dokonywanie podziału między wojną sprawiedliwą i niesprawiedliwą, postrzeganą w świetle pozytywnego prawa międzynarodowego66. W przeciwnym razie, jak uznano, przy stwierdzonej prawomocności wojny – międzynarodowe prawo publiczne nie byłoby potrzebne67. Zauważyć też należy, że państwa w dalszym ciągu używały i używają retoryki związanej z prowadzeniem wojny sprawiedliwej dla uznania za sprawiedliwe podjętych już działań wojskowych; jednak wywody te nie wiązały się z uzasadnieniem prawnym, a mogły mieć wymiar jedynie społeczny, moralny, etyczny68. Interwencje militarne były konieczną częścią procesów kolonizacyjnych. Określa się je nawet mianem krucjat. W ostatniej dekadzie XIX w. podejście tych państw prowadziło do nowego imperializmu. Zachowania wspominanych wyżej państw były usprawiedliwiane69.

Można się zastanawiać nad wpływem koncepcji wojny sprawiedliwej w różnych wiekach na decyzje przywódców państw, na które to pytanie, jak się wydaje, nie ma jednoznacznej odpowiedzi70. Zwrócić należy uwagę, że niezależnie od czasów i dokonywanych czynów zabronionych interes państwa stawiany był na pierwszym miejscu. Współcześnie jedynie w samoobronie można wszcząć wojnę bez zgody ONZ71.

Oddzielenie słusznej przyczyny (just cause) od ideologii okazało się trudne, stąd problemy przedstawicieli doktryny z zakwalifikowaniem II wojny światowej do nowoczesnej krucjaty przeciwko złu72. W pierwszych latach po II wojnie światowej obawiano się wojny nuklearnej73.

Po II wojnie światowej Kenneth Boulding zwrócił uwagę, że są inne problemy (np. rozbrojenie), którymi należy się zająć. Był świadomy tego, że zagrożenie użyciem broni nuklearnej pozostanie z nami przez wieki74. Koncepcje prowadzenia konfliktów ewoluują do dnia dzisiejszego. Kolejnym badaczem, który zwrócił uwagę na ten problem, był H. Kelsen. Może on być uznany za twórcę współczesnych koncepcji wojny sprawiedliwej. Jego zdaniem, wojna jest zgodna z prawem wyłącznie wtedy, gdy tworzy sankcję przeciwko naruszeniu prawa międzynarodowego przez przeciwnika. H. Kelsen dostrzegł także potrzebę nadania innego znaczenia dla używanego przez siebie pojęcia. Nazywał swoją teorię the bellum justum doctrine, chociaż zwrócił uwagę na niewłaściwe, jego zdaniem, użycie pojęcia „sprawiedliwe”, uważał on bowiem, że powinno być używane pojęcie „legalne”75.