Czy naukowiec może wierzyć w cuda? Profesor MIT odpowiada na pytania o Boga i naukę ebook

Przed­mo­wa

Mia­łem spo­sob­no­ść uczest­ni­czyć w dzie­si­ąt­kach dys­ku­sji or­ga­ni­zo­wa­nych przez The Ve­ri­tas Fo­rum[1], po­czy­na­jąc od po­wsta­nia tej or­ga­ni­za­cji 25 lat temu. Pod­sta­wą mo­jej ksi­ążki są py­ta­nia za­da­wa­ne przez słu­cha­czy pod­czas tych de­bat, kie­dy wy­stępo­wa­łem w roli pro­wa­dzące­go. Py­ta­nie: „Czy na­uko­wiec może wie­rzyć w cuda?”, jest nie­zwy­kle istot­ne dla zro­zu­mie­nia za­le­żno­ści mi­ędzy na­uką a chrze­ści­ja­ństwem, lecz to za­le­d­wie jed­no z wie­lu ro­dza­jów py­tań, do któ­rych się tu­taj od­no­szę.

Bar­dzo wie­le Fo­rów, w któ­rych uczest­ni­czy­łem, zo­sta­ło na­gra­nych, spi­sa­łem więc wszyst­kie py­ta­nia (było ich po­nad 220), ja­kie zdo­ła­łem wy­łu­skać z na­grań, sta­ra­jąc się za­cho­wać ich brzmie­nie nie­mal w do­słow­nej po­sta­ci, do­sto­so­wu­jąc je co naj­wy­żej do ogól­nych za­sad gra­ma­ty­ki. Po­dzie­li­łem te py­ta­nia – nie­któ­re z nich były bar­dzo po­dob­ne nie tyl­ko pod względem te­ma­ty­ki, ale i do­bo­ru słów – na lo­gicz­ne gru­py sto­sow­nie do po­szcze­gól­nych roz­dzia­łów ksi­ążki. Nie zmie­nia­łem ani nie po­mi­ja­łem py­tań, wy­jąw­szy bar­dzo nie­licz­ne kom­plet­nie nie­zro­zu­mia­łe. Nie do­bie­ra­łem ich pod wła­sny gust. Moje wy­stąpie­nia pod­czas Fo­rum w spo­sób na­tu­ral­ny pro­wo­ko­wa­ły wie­le spo­śród tych py­tań. Nie za­miesz­czam tu tre­ści tych wy­stąpień, jed­nak na pod­sta­wie sa­mych py­tań mo­żna zy­skać ogól­ne po­jęcie o za­gad­nie­niach po­ru­sza­nych pod­czas pre­zen­ta­cji. Je­śli ktoś chce, może obej­rzeć te wy­stąpie­nia on­li­ne (ve­ri­tas.org).

Py­ta­nia po­da­ję po­gru­bio­ną czcion­ką w sto­sow­nym miej­scu da­ne­go roz­dzia­łu, po czym udzie­lam na nie mniej lub bar­dziej bez­po­śred­niej od­po­wie­dzi.

Moja de­cy­zja o za­miesz­cze­niu ich w ory­gi­nal­nej for­mie ozna­cza, że czy­tel­nik nie po­wi­nien się zbyt­nio przej­mo­wać, je­śli nie do ko­ńca je zro­zu­mie. Były za­da­wa­ne na go­rąco. Nie ma więc po­trze­by grzęznąć w pró­by ich roz­bio­ru gra­ma­tycz­ne­go, je­śli za­da­nie to wy­da­je się zbyt trud­ne. Ręczę za od­po­wie­dzi, któ­rych udzie­la­łem pod­czas Fo­rów, w ksi­ążce jed­nak są one szer­sze i sta­ran­niej ar­gu­men­to­wa­ne, niż by­ło­by to mo­żli­we na żywo. Sta­ram się, aby od­po­wie­dzi były prze­my­śla­ne i zrów­no­wa­żo­ne, wpa­so­wu­jące się w spój­ną nar­ra­cję. Po­ja­wia się też pew­ne sys­te­ma­tycz­ne roz­wi­ja­nie idei, co ozna­cza, że roz­sąd­nie jest czy­tać ksi­ążkę suk­ce­syw­nie od de­ski do de­ski, choć jej upo­rząd­ko­wa­na kon­struk­cja po­zwa­la też na lek­tu­rę frag­men­tów. Za­chęcam czy­tel­ni­ka do za­nu­rze­nia się w te­ma­ty szcze­gól­nie dla nie­go in­te­re­su­jące nie­ko­niecz­nie w try­bie li­ne­ar­nym, je­śli ta­kie jest jego ży­cze­nie.

Przy­ta­cza­ne do­słow­nie py­ta­nia sta­no­wią cie­ka­wą prób­kę wąt­pli­wo­ści pod­no­szo­nych dziś przez stu­den­tów na te­mat na­uki i wia­ry. Od­po­wie­dź na ka­żde z nich wy­ma­ga nie­raz wzmia­nek o dzie­dzi­nach, o któ­rych nie po­sia­dam spe­cja­li­stycz­nej wie­dzy. Moje kwa­li­fi­ka­cje wy­ni­ka­ją więc głów­nie z tego, że od dłu­gie­go cza­su roz­wa­żam te kwe­stie z na­uko­we­go punk­tu wi­dze­nia. Py­ta­nia za­da­ją chrze­ści­ja­nie, ate­iści oraz ci, któ­rzy nie wie­dzą, w co wie­rzą. To fa­scy­nu­jący prze­krój opi­nii, po­szu­ki­wań i za­in­te­re­so­wań dzi­siej­szych mło­dych umy­słów.

Cam­brid­ge, Mas­sa­chu­setts

Gru­dzień 2017

ROZ­DZIAŁ 1

Pod­róż du­cho­wa

Pod­czas stu­diów li­cen­cjac­kich z fi­zy­ki na Uni­wer­sy­te­cie Cam­brid­ge zmie­ni­łem zda­nie na te­mat Je­zu­sa. Na­stąpi­ło to w wy­ni­ku prze­my­śleń na te­mat wiel­kich py­tań oraz mnó­stwa in­nych czyn­ni­ków. Za­nim przej­dzie­my do tych wiel­kich py­tań i do od­po­wie­dzi, chcia­łbym krót­ko opo­wie­dzieć, jak do­szło do tej zmia­ny, o nie­któ­rych spo­śród tych in­nych czyn­ni­ków oraz o tym, co dzia­ło się ze mną po­tem.

Nie wy­cho­wy­wa­łem się w ro­dzi­nie chrze­ści­ja­ńskiej. Na­sza ro­dzi­na nie cho­dzi­ła do ko­ścio­ła. Szko­ła, do któ­rej uczęsz­cza­łem w Wiel­kiej Bry­ta­nii od siód­me­go roku ży­cia, na­zy­wa­ła się wpraw­dzie chrze­ści­ja­ńską, a pod­czas co­dzien­nych ape­li roz­brzmie­wa­ły na­bo­żne pie­śni i mo­dli­twa, lecz po­dob­nie jak wi­ęk­szo­ść mo­ich szkol­nych ko­le­gów nie­spe­cjal­nie zwra­ca­łem uwa­gę na ich tre­ść[1]. Nie wie­rzy­łem w nią, ale też nie­szcze­gól­nie się nad nią za­sta­na­wia­łem.

Oko­ło dwu­na­ste­go roku ży­cia po­my­śla­łem, że chcia­łbym zo­stać praw­ni­kiem. Ro­dzi­na uzna­ła, że sto­sow­nym przy­go­to­wa­niem do ka­rie­ry praw­ni­czej będzie edu­ka­cja kla­sycz­na: ła­ci­na, gre­ka, przed­mio­ty hu­ma­ni­stycz­ne. Taki też pro­fil ob­ra­łem w szko­le śred­niej. Ale po kil­ku la­tach ze­tknąłem się z fi­zy­ką. Uczył jej mło­dy, dy­na­micz­ny na­uczy­ciel, była to zwy­czaj­nie spo­ra fraj­da. Wpa­dłem po uszy. I choć zgod­nie z re­gu­la­mi­nem szko­ły mu­sia­łem kon­ty­nu­ować na­ukę ta­kich przed­mio­tów jak hi­sto­ria – któ­rą zresz­tą uwa­ża­łem za naj­zwy­klej­sze tor­tu­ry – to na eg­za­mi­ny ko­ńco­we wy­bra­łem ma­te­ma­ty­kę i fi­zy­kę. Mia­łem do­pie­ro sie­dem­na­ście lat, gdy obu­dzi­ło się we mnie pra­gnie­nie wy­si­łku in­te­lek­tu­al­ne­go oraz am­bi­cja, wraz z fa­scy­na­cją głębią i roz­le­gło­ścią ludz­kiej uczo­no­ści.

Kie­dy więc zja­wi­łem się na Uni­wer­sy­te­cie Cam­brid­ge, po­sta­wi­łem so­bie za cel zo­stać nie tyl­ko fi­zy­kiem, ale i in­te­lek­tu­ali­stą, ro­zu­mieć kul­tu­rę i idee, uczest­ni­czyć w nich i uczy­nić je mo­imi wła­sny­mi. Głębię mu­sia­łem czer­pać spo­za for­mal­ne­go pro­gra­mu za­jęć, co po części wy­ja­śnia, dla­cze­go rzu­ci­łem się w wir do­dat­ko­wych za­jęć: czy­tel­nic­two, mu­zy­ko­wa­nie, sport, nade wszyst­ko zaś roz­mo­wy z in­ny­mi stu­den­ta­mi. Su­mien­nie uczęsz­cza­łem na wy­kła­dy i ćwi­cze­nia z ma­te­ma­ty­ki i fi­zy­ki. Za­da­nia roz­wi­ązy­wa­łem jed­nak w chwi­lach wol­nych, po­mi­ędzy wszyst­ki­mi in­ny­mi ele­men­ta­mi stu­denc­kie­go ży­cia.

Jed­ną z nie­odłącz­nych cech kul­tu­ry ta­kiej uczel­ni jak Cam­brid­ge są jej chrze­ści­ja­ńskie dzie­je. Moją bazą było King’s Col­le­ge (sły­nące z wi­gi­lij­ne­go na­bo­że­ństwa ko­lędo­we­go). Wspa­nia­ła ar­chi­tek­tu­ra tu­tej­szej ka­pli­cy, wznie­sio­nej w epo­ce Tu­do­rów, wid­nia­ła do­kład­nie na­prze­ciw­ko stu­denc­kie­go baru. Kry­sta­licz­na czy­sto­ść kla­sycz­ne­go i li­tur­gicz­ne­go śpie­wu tu­tej­sze­go chó­ru fa­scy­no­wa­ła (przy­naj­mniej mnie) w rów­nym stop­niu, jak eks­cy­tu­jące stu­denc­kie po­ta­ńców­ki w za­tło­czo­nych, za­dy­mio­nych po­miesz­cze­niach w rytm mu­zy­ki Be­atle­sów albo Mo­ody Blu­es. Rzecz ja­sna jako „oświe­ce­ni” stu­den­ci i pra­cow­ni­cy na­uko­wi (ba­da­cze, wy­kła­dow­cy, pro­fe­so­ro­wie) tak na­praw­dę nie wie­rzy­li­śmy w chrze­ści­ja­ństwo, po­tra­fi­li­śmy jed­nak do­ce­nić jego dzie­dzic­two. Zna­la­zło się wśród nas tro­chę ory­gi­na­łów, któ­rzy nie tyl­ko uczest­ni­czy­li w uro­czy­sto­ściach re­li­gij­nych (zresz­tą jak wie­le in­nych osób, nie­za­le­żnie od ich prze­ko­nań), ale wręcz twier­dzi­li, że na­praw­dę w to wie­rzą. Sta­no­wi­li zde­cy­do­wa­nie nie­licz­ną mniej­szo­ść. Trud­no jed­nak było trak­to­wać ich jak głup­ców, sko­ro pod względem in­te­lek­tu i osi­ągni­ęć na­uko­wych w ni­czym nie ustępo­wa­li tym z nas, któ­rych re­li­gia nie ob­cho­dzi­ła.

W za­sa­dzie nie wy­gląda­ło na to, aby któ­ryś spo­śród tych wie­rzących na­ukow­ców czuł się zmu­szo­ny do pod­wa­ża­nia bli­skie­go mi na­uko­we­go ro­zu­mie­nia Wszech­świa­ta, któ­re­go opa­no­wa­nie mia­ły mi umo­żli­wić stu­dia. Nie cho­dzi­ło za­tem o to, że chrze­ści­ja­ństwo za­prze­cza na­uce – na­wet je­śli kie­dyś to­czy­ło ono woj­ny z na­uką, to na­uka prze­cież ewi­dent­nie od­nio­sła zwy­ci­ęstwo. Sy­tu­acja przed­sta­wia­ła się ra­czej tak, że z cha­rak­te­ry­stycz­nym (rów­nież dla mnie) po­czu­ciem sa­mo­za­do­wo­le­nia oświe­ce­ni do­strze­gli, iż chrze­ści­ja­ństwo jest prze­sta­rza­łe i nie­istot­ne. Jego pro­blem tkwił w trzy­ma­niu się daw­nych idei, a idee te oka­za­ły się bez­sku­tecz­ne. Ci z nas, któ­rzy ustrze­gli się tych re­li­gij­nych kaj­dan, byli wol­no­my­śli­cie­la­mi, wła­snym wy­si­łkiem i in­te­lek­tem usta­la­jący­mi, jak na­praw­dę przed­sta­wia­ją się spra­wy nie tyl­ko w na­ukach przy­rod­ni­czych, ale i we wszyst­kich dys­cy­pli­nach aka­de­mic­kich.

Z tym oświe­co­nym po­de­jściem mia­łem jed­nak tyle pro­ble­mów, ile z chrze­ści­ja­ństwem. Wy­da­wa­ło się dość oczy­wi­ste, że po­mi­mo ma­te­rial­nych zdo­by­czy na­uki i tech­no­lo­gii spo­łe­cze­ństwu świec­kie­mu i świec­kim kręgom na­uko­wym wie­dzie się, oględ­nie mó­wi­ąc, go­rzej w kszta­łto­wa­niu i pie­lęgno­wa­niu tych war­to­ści, któ­re so­bie ce­ni­łem: praw­dy, uczci­wo­ści, ra­cjo­nal­no­ści, wspó­łczu­cia. Ko­le­dzy ze stu­diów byli nie­co za­sko­cze­ni, wi­dząc na moim sto­li­ku noc­nym dzie­ła Pla­to­na, Joh­na Mil­to­na, Im­ma­nu­ela Kan­ta, Je­ana-Pau­la Sar­tre’a czy T.S. Elio­ta. Au­to­rzy ci już wte­dy wspie­ra­li moje dąże­nia do tego, aby stać się in­te­lek­tu­ali­stą, lecz lek­tu­ra ich dzieł wy­ro­bi­ła we mnie bar­dziej wy­wa­żo­ne i kry­tycz­ne spoj­rze­nie na ów­cze­sne prze­ja­wy pró­żno­ści in­te­lek­tu­al­nej.

Po­wo­lut­ku za­cząłem za­sta­na­wiać się nad py­ta­niem, czy w chrze­ści­ja­ństwie nie tkwi cza­sem coś wi­ęcej niż tyl­ko bu­twie­jące reszt­ki po erze przed­nau­ko­wej bądź otępia­jące opium po­moc­ne w utrzy­ma­niu po­ręcz­nych struk­tur spo­łecz­nych. Jed­no moc­no mnie znie­chęca­ło. Wy­ra­źnie pa­mi­ętam wła­sne prze­ko­na­nie, że po­wa­żne po­trak­to­wa­nie chrze­ści­ja­ństwa ma swo­je kon­se­kwen­cje, zwłasz­cza je­śli cho­dzi o oso­bi­ste swo­bo­dy. W do­bie to­czącej się re­wo­lu­cji sek­su­al­nej in­dy­wi­du­al­ną wol­no­ść wy­bo­ru już wów­czas po­strze­ga­no jako war­to­ść na­drzęd­ną, któ­rą jest dzi­siaj. Wy­so­ko ją so­bie ce­ni­łem. Jed­nak moje ułom­ne ro­zu­mie­nie chrze­ści­ja­ństwa mó­wi­ło mi, że by­cie chrze­ści­ja­ni­nem po­zba­wi mnie mnó­stwa mo­żli­wo­ści – wy­bo­rów, swo­bód – do­ty­czących tego, jak mam wie­ść ży­cie. Był to istot­ny czyn­nik skła­nia­jący mnie do trzy­ma­nia się w bez­piecz­nej od­le­gło­ści, za­cho­wa­nia dy­stan­su do chrze­ści­ja­ństwa. Nie chcia­łem mieć żad­ne­go Pana, sam chcia­łem być wła­snym Pa­nem. Nie po­świ­ęca­łem zbyt dużo cza­su na roz­my­śla­nie, czy chrze­ści­ja­ństwo fak­tycz­nie jest praw­dą, po­nie­waż mia­łem świa­do­mo­ść, że w wy­mia­rze oso­bi­stym będzie mi prze­szka­dza­ło. Nie­spe­cjal­nie chcia­łem, żeby oka­za­ło się praw­dzi­we.

Do po­wa­żne­go po­trak­to­wa­nia chrze­ści­ja­ństwa skło­nił mnie w ko­ńcu fakt, że dwóch mo­ich naj­bli­ższych ko­le­gów ze stu­diów bra­ło swo­ją wia­rę na se­rio, a ich ży­cie i przy­ja­źń były w mo­jej oce­nie atrak­cyj­ne. Mie­li oni pew­ne swo­iste ce­chy, od­zwier­cie­dla­jące ty­po­we dla chrze­ści­ja­ństwa ogra­ni­cza­nie swo­bo­dy. W nie­dzie­le cho­dzi­li do ko­ścio­ła. A nie­raz wcze­śniej wy­cho­dzi­li z pubu, nie chcąc pić wi­ęcej niż jed­no czy dwa piwa. Lecz to wła­śnie za ich spra­wą uświa­do­mi­łem so­bie, że isto­tą chrze­ści­ja­ństwa wca­le nie jest to, że z cze­goś trze­ba re­zy­gno­wać. Na­to­miast spra­wy, z któ­rych się fak­tycz­nie re­zy­gnu­je, jak mo­żli­wo­ść wy­le­gi­wa­nia się do po­łud­nia w nie­dzie­lę czy po­ziom al­ko­ho­lu we krwi znacz­nie prze­kra­cza­jący nor­mę po­zwa­la­jącą na le­gal­ne pro­wa­dze­nie sa­mo­cho­du, nie są zno­wu aż ta­kie wa­żne.

Ży­wi­łem pe­wien re­spekt wo­bec Je­zu­sa jako na­uczy­cie­la norm mo­ral­nych i fa­scy­nu­jącej po­sta­ci hi­sto­rycz­nej. Był On – jak mi się wy­da­wa­ło – kimś atrak­cyj­nym i in­spi­ru­jącym, a poza tym wy­wa­rł oczy­wi­ście ogrom­ny wpływ kul­tu­ro­twór­czy na cały świat. Jed­nak już od dzie­ci­ństwa w ogó­le nie bra­łem pod uwa­gę mo­żli­wo­ści, żeby świa­to­po­gląd chrze­ści­ja­ński mógł być rze­czy­wi­ście praw­dzi­wy. Na za­pro­sze­nie przy­ja­ciół wy­słu­cha­łem kil­ku wy­kła­dów wy­ja­śnia­jących pod­sta­wy chrze­ści­ja­ństwa. Ude­rzy­ło mnie wów­czas jako zu­pe­łnie nowa myśl, że ist­nie­ją moc­ne świa­dec­twa hi­sto­rycz­ne prze­ma­wia­jące za twier­dze­nia­mi chrze­ści­ja­ństwa, iż teo­lo­gia chrze­ści­ja­ńska z głębo­kim sen­sem tłu­ma­czy świat i ludz­kie do­świad­cze­nie oraz że Je­zus za­pra­sza ka­żde­go z nas do oso­bi­stej re­la­cji z Nim. Przy­pusz­czam, że z ide­ami tymi mu­sia­łem ze­tknąć się już wcze­śniej, jed­nak wła­śnie wte­dy zda­ły mi się one czy­mś ca­łko­wi­cie świe­żym i no­wym. Wy­da­wa­ło się oczy­wi­ste, że je­śli to za­pro­sze­nie jest praw­dzi­we, to wy­ma­ga ja­kie­jś od­po­wie­dzi.

Ro­zu­mia­łem, że ist­nie­ją moc­ne pod­sta­wy do uzna­nia chrze­ści­ja­ńskiej ewan­ge­lii za praw­dzi­wą[2]. Nie by­łem pew­ny tej praw­dy, lecz zda­wa­łem so­bie spra­wę, że nie jest roz­sąd­ne wy­ma­ga­nie abs­trak­cyj­nej pew­no­ści in­te­lek­tu­al­nej co do oso­bi­stej wi­ęzi z bó­stwem, sta­no­wi­ącej we­dług chrze­ści­jan isto­tę ich wia­ry. Nie zna­łem wszyst­kich od­po­wie­dzi na swo­je in­te­lek­tu­al­ne wąt­pli­wo­ści, wie­dzia­łem jed­nak, że od­po­wie­dzi te ist­nie­ją. Do­wo­dy na to mia­łem wo­kół sie­bie w po­sta­ci świa­dec­twa ar­chi­tek­tu­ry, mu­zy­ki, kul­tu­ry, li­te­ra­tu­ry oraz mo­ich przy­ja­ciół i in­nych zna­nych mi wie­rzących in­te­lek­tu­ali­stów. Ak­cep­to­wa­łem kon­cep­cję, że chrze­ści­ja­ńska pew­no­ść pły­nie w rów­nej mie­rze z ży­cia prze­ży­wa­ne­go we wspól­no­cie z Chry­stu­sem, co z in­te­lek­tu­al­ne­go prze­ko­na­nia. I tak oto pew­ne­go wie­czo­ru od­da­łem w mo­dli­twie swo­je ży­cie Jemu jako Panu i za­cząłem za Nim podążać.

Była to mniej wi­ęcej po­ło­wa mo­je­go trzy­let­nie­go okre­su w Cam­brid­ge. Tym spo­so­bem udzie­li­łem już częścio­wej od­po­wie­dzi na pierw­sze spo­śród na­stępu­jących py­tań:

Jaka była pana oso­bi­sta dro­ga do wia­ry?

Jak wy­gląda pana oso­bi­ste ży­cie w wie­rze?

Czy mie­wa pan cza­sem ja­kieś wąt­pli­wo­ści?

Co po­wie­dzia­łby pan lu­dziom, któ­rzy chcą uwie­rzyć, lecz ja­koś nie mogą zna­le­źć wy­star­cza­jących pod­staw, któ­re by ich sa­tys­fak­cjo­no­wa­ły?

Czy w trak­cie pa­ńskiej ka­rie­ry na­tknął się pan na ta­kich my­śli­cie­li, któ­rzy skło­ni­li pana do po­now­ne­go prze­my­śle­nia pa­ńskie­go za­sad­ni­cze­go sta­no­wi­ska?

Czy wia­ra re­li­gij­na nie przy­po­mi­na to­ta­li­ta­ry­zmu? Ktoś za­wsze nas ob­ser­wu­je i kry­ty­ku­je?

Ce­chą cha­rak­te­ry­stycz­ną na­uki jest na­cisk na ro­zu­mo­wa­nie – czy pod­po­rząd­ko­wa­nie się ja­kie­jś wspól­no­cie re­li­gij­nej i jej do­gma­tycz­nym na­ukom nie pod­wa­ża tego sta­no­wi­ska?

Z ja­ki­mi wy­zwa­nia­mi in­te­lek­tu­al­ny­mi na­dal się pan mie­rzy?

Te­raz od­nio­sę się do po­zo­sta­łych.

Nie przy­po­mi­nam so­bie, aby moje na­wró­ce­nie w ja­kiś spo­sób za­bu­rzy­ło moje stu­dia na­uko­we. Już od daw­na by­łem świa­do­my ogól­ne­go ob­ra­zu ko­smo­lo­gicz­ne­go uka­za­ne­go w Bi­blii i uwa­ża­łem go za ele­ment re­la­cji teo­lo­gicz­nej, a nie za trak­tat na­uko­wy. Pod­czas let­nich wa­ka­cji zgło­si­łem się jako asy­stent na chrze­ści­ja­ńskim obo­zie dla chłop­ców w Szko­cji. Po­byt tam był dla mnie nie­by­wa­le cen­ny, za­pew­ne jesz­cze bar­dziej niż dla chłop­ców uczest­ni­czących w obo­zie, je­śli cho­dzi o uzy­ska­nie ja­sne­go po­jęcia o pod­sta­wach dok­try­ny chrze­ści­ja­ńskiej. Pa­mi­ętam dys­ku­sje z nie­któ­ry­mi in­ny­mi li­de­ra­mi na obo­zie na te­mat praw­dzi­wo­ści teo­rii ewo­lu­cji, lecz roz­mo­wy te prze­bie­ga­ły w o wie­le mniej na­pi­ętej at­mos­fe­rze, niż jest to po­wszech­ne dziś w Sta­nach Zjed­no­czo­nych. Z tych roz­mów na ogół wy­ni­ka­ło, że to wa­żna kwe­stia war­ta prze­my­śle­nia, ale że chrze­ści­ja­ństwo nie opie­ra się na za­ło­że­niu fa­łszy­wo­ści teo­rii ewo­lu­cji. To po­zwo­li­ło mi roz­wa­żać pó­źniej tę spra­wę ze świa­do­mo­ścią, że nie ma ona klu­czo­we­go zna­cze­nia.

Na­wi­ąza­łem też kon­takt z in­ny­mi wie­rzący­mi z uczel­ni dzi­ęki wspól­ne­mu stu­dio­wa­niu Bi­blii, a na­stęp­nie, w ostat­nim roku przed uko­ńcze­niem li­cen­cja­tu, zor­ga­ni­zo­wa­ni w gru­py po­ma­ga­li­śmy oko­licz­nym nie­wiel­kim ko­ścio­łom w pro­wa­dze­niu na­bo­że­ństw. Dzi­ęki uczest­ni­cze­niu w tego ro­dza­ju dzia­łal­no­ści pręd­ko wzra­sta­ło moje zro­zu­mie­nie wia­ry i teo­lo­gii chrze­ści­ja­ńskiej. Roz­wi­ja­łem się jako chrze­ści­ja­nin i jed­no­cze­śnie za spra­wą za­jęć na stu­diach rów­nież jako fi­zyk. Być może mój roz­wój jako chrze­ści­ja­ni­na na­stępo­wał szyb­ciej, po­nie­waż sta­ra­łem się nad­ra­biać stra­co­ny czas, ale po­stęp mo­je­go zro­zu­mie­nia wia­ry i fi­zy­ki po­strze­gam jako jed­no­cze­sny.

Za­gad­nie­nie, któ­re – jak pa­mi­ętam – sta­no­wi­ło dla mnie na po­cząt­ku klu­czo­wą kwe­stię, do­ty­czy­ło au­to­ry­te­tu Bi­blii. Choć oczy­wi­ście trak­to­wa­łem Bi­blię jako pod­sta­wo­wy punkt od­nie­sie­nia dla chrze­ści­ja­ństwa, to nie mia­łem w so­bie ugrun­to­wa­ne­go prze­ko­na­nia, że Bi­blia za­wie­ra praw­dę w do­słow­nym sen­sie ani że w ogó­le jest au­to­ry­ta­tyw­na. W tym okre­sie w Wiel­kiej Bry­ta­nii znacz­na część teo­lo­gii i na­uki re­pre­zen­to­wa­ła scep­ty­cyzm wo­bec au­to­ry­te­tu i ak­tu­al­no­ści Bi­blii. Prze­sze­dłem pro­ces usta­la­nia, jak duży za­kres to­le­ran­cji może i po­win­na w roz­sąd­nej oce­nie do­pusz­czać wia­ra chrze­ści­ja­ńska. Mia­łem to szczęście, że w gru­pach, do któ­rych do­łącza­łem, pa­no­wa­ły ge­ne­ral­nie po­glądy or­to­dok­syj­ne pod względem teo­lo­gicz­nym, jed­nak nie an­ty­in­te­lek­tu­al­ne.

Przy­zna­no mi po­dy­plo­mo­we sty­pen­dium na stu­dia dok­to­ranc­kie w Au­stra­lii, jed­nak z po­wo­du ko­niecz­no­ści sko­or­dy­no­wa­nia ter­mi­nów w mo­ich pla­nach po­ja­wi­ła się po uko­ńcze­niu Cam­brid­ge kil­ku­mie­si­ęcz­na luka. Zgło­si­łem się na ten czas na ochot­ni­ka na sta­no­wi­sko asy­sten­ta w schro­ni­sku dla bez­dom­nych w re­gio­nie An­glii do­tkni­ętym bez­ro­bo­ciem struk­tu­ral­nym. Schro­ni­sko pro­wa­dzi­ła Church Army, or­ga­ni­za­cja dzia­ła­jąca w ło­nie Ko­ścio­ła an­gli­ka­ńskie­go, zaj­mu­jąca się po­mo­cą spo­łecz­ną. Pra­co­wa­li w niej zwy­kli wie­rzący, lecz moc­no za­an­ga­żo­wa­ni w swo­ją słu­żbę. By­łem pod wra­że­niem od­da­nia tych lu­dzi, a praw­dzi­wym bło­go­sła­wie­ństwem oka­za­ło się cie­płe przy­jęcie do ich gro­na, mimo że z per­spek­ty­wy cza­su do­strze­gam w swo­jej ów­cze­snej po­sta­wie aro­gan­cję i nad­mier­ny in­te­lek­tu­alizm. Miesz­ka­łem na miej­scu, w schro­ni­sku wspie­ra­jącym bez­dom­nych mężczyzn, i po­ma­ga­łem w jego funk­cjo­no­wa­niu – nie­zła szko­ła o nie­ocze­ki­wa­nym pro­fi­lu dla ko­goś z moim po­cho­dze­niem! Z ko­lei w Au­stra­lii mo­żli­wo­ści ba­daw­cze w dzie­dzi­nie fi­zy­ki były wprost ba­jecz­ne, by­naj­mniej nie dzi­ęki mo­je­mu pla­no­wa­niu, dość na­iw­ne­mu we­dług stan­dar­dów wi­ęk­szo­ści dzi­siej­szych ab­sol­wen­tów. Poza tym kon­ty­nu­owa­łem wła­sną chrze­ści­ja­ńską edu­ka­cję, przez rok stu­diu­jąc he­braj­ski jako uzu­pe­łnie­nie do gre­ki, któ­rą już zna­łem, oraz teo­lo­gię, bi­bli­sty­kę i hi­sto­rię Ko­ścio­ła, za­mie­rza­łem bo­wiem zo­stać ofi­cjal­nym ka­zno­dzie­ją w miej­sco­wym ko­ście­le me­to­dy­stów. Moje oso­bi­ste ży­cie mo­dli­tew­ne oraz uczest­nic­two w ży­ciu Ko­ścio­ła były w tym okre­sie nie­by­wa­le krze­pi­ące i dy­na­micz­ne. Oczy­wi­ście wy­ni­ka­ło to po części z mo­ich wy­bo­rów. Cho­dzi­łem do tych ko­ścio­łów, któ­re wy­da­wa­ły się eks­cy­tu­jące, a do­nio­słe prze­ży­cia du­cho­we i oso­bi­ste w tam­tym cza­sie sta­no­wi­ły dla mnie do­sta­tecz­nie ja­sne po­twier­dze­nie rze­czy­wi­sto­ści mi­ło­ści Bo­żej.

Z nie­któ­rych spraw zre­zy­gno­wa­łem. Na­wet w naj­bar­dziej świec­kim okre­sie mo­je­go ży­cia nie by­łem – oce­nia­jąc z ludz­kie­go punk­tu wi­dze­nia – wy­jąt­ko­wym grzesz­ni­kiem. Moje na­wró­ce­nie nie po­le­ga­ło na wi­do­wi­sko­wym od­wró­ce­niu się od zła ku do­bru ani na oca­le­niu przed au­to­de­struk­cją. Przy­po­mi­na­ło ra­czej zmia­nę kie­run­ku i po­sze­rze­nie prio­ry­te­tów, skie­ro­wa­nie się na ze­wnątrz – od ego­cen­try­zmu i za­ab­sor­bo­wa­nia wła­sną oso­bą ku tro­sce o in­nych oraz w ja­ki­mś stop­niu od sku­pia­nia się na abs­trak­cyj­nych ide­ach w stro­nę wi­ęzi mi­ędzy­ludz­kich. Do dziś zresz­tą z na­tu­ry skła­niam się – i być może za­wsze będę się skła­niał – ra­czej ku ide­om niż lu­dziom, jed­nak podąże­nie za Chry­stu­sem po­mo­gło mi ustrzec się przed nad­mia­rem abs­trak­cji, któ­ry mó­głby za­węzić moje ży­cie. Co jed­nak naj­istot­niej­sze, na­wy­ki, z któ­rych zre­zy­gno­wa­łem, nie były ogól­nie rzecz bio­rąc oso­bi­sty­mi przy­jem­nost­ka­mi i ko­rzy­ścia­mi zło­żo­ny­mi na ołta­rzu su­ro­wej, świ­ętosz­ko­wa­tej, pu­ry­ta­ńskiej nie­wo­li. Były to złe na­wy­ki, do któ­rych zwal­cze­nia zy­ska­łem te­raz nową mo­ty­wa­cję. Nie­rzad­ko zma­ga­łem się sam ze sobą, żeby je po­rzu­cić, ale te­raz sam chcia­łem to zro­bić. W moim ży­ciu i my­śle­niu po­ja­wił się nowy ośro­dek de­cy­zyj­ny. Uzna­łem Je­zu­sa za swe­go Pana i za­mie­rza­łem podążać za tym, co uwa­ża­łem za Jego wolę. Wy­rze­cze­nie się sa­mo­sta­no­wie­nia szło wów­czas pod prąd pa­nu­jącej kul­tu­ry, tak samo jak idzie pod prąd dzi­siej­szej. Lecz na ko­lej­nych eta­pach mo­je­go ży­cia i ka­rie­ry za­wo­do­wej prze­ko­ny­wa­łem się wci­ąż na nowo, że pro­wa­dzi mnie ono ku no­wym, eks­cy­tu­jącym mo­żli­wo­ściom. Pod­po­rząd­ko­wa­nie się Chry­stu­so­wi nie ozna­cza­ło ujęcia w ryzy, skrępo­wa­nia czy ogra­ni­cze­nia – za­rzu­ca­jąc moje wła­sne, wąskie am­bi­cje, do­świad­czy­łem wy­zwo­le­nia oraz mo­ty­wa­cji do po­szu­ki­wa­nia Jego po­wo­ła­nia i ukie­run­ko­wa­nia. Tak dzia­ło się za­rów­no w mo­jej ka­rie­rze za­wo­do­wej, jak i w ży­ciu oso­bi­stym. Od­kry­wa­łem rze­czy­wi­sto­ść pa­ra­dok­sal­nej an­gli­ka­ńskiej mo­dli­twy o po­kój, kie­ro­wa­nej do Boga, „któ­re­mu słu­że­nie to wol­no­ść do­sko­na­ła”.

Chrze­ści­ja­ństwo nie­wąt­pli­wie przy­wi­ązu­je wiel­ką wagę do wspól­no­ty. W noc po­prze­dza­jącą swo­je ukrzy­żo­wa­nie Je­zus mo­dlił się o jed­no­ść swo­ich uczniów. Po­wie­dział im, że świat po­zna, iż nimi są, na pod­sta­wie ich wza­jem­nej mi­ło­ści. A nie spo­sób być au­ten­tycz­nie częścią ja­kie­jś spo­łecz­no­ści bez odro­bi­ny pod­po­rząd­ko­wa­nia, odro­bi­ny sa­mo­za­par­cia, odro­bi­ny do­sto­so­wa­nia się do czy­ichś po­trzeb, pra­gnień i opi­nii. Chrze­ści­ja­ństwo na prze­strze­ni wie­ków zro­dzi­ło wspól­no­ty sfor­ma­li­zo­wa­ne, jak za­ko­ny, w któ­rych prak­ty­ku­je się ślu­by po­słu­sze­ństwa, lecz mo­żna też żyć w nie­for­mal­nych spo­łecz­no­ściach opar­tych na wspól­no­cie wia­ry, tak jak od po­cząt­ku czy­ni­li to ucznio­wie. Spo­łecz­no­ść nie sta­no­wi an­ty­te­zy oso­bi­stej wol­no­ści ani an­ty­te­zy ro­zu­mu. Ka­żdy z nas, w ten czy inny spo­sób, uczest­ni­czy w spo­łecz­no­ści. We­źmy naj­prost­szy przy­kład – ro­dzi­na to spo­łecz­no­ść, w któ­rej pod­po­rząd­ko­wa­nie jest czy­mś oczy­wi­stym i do­brym. Ro­dzi­na, w któ­rej nie ma re­spek­tu wo­bec ro­dzi­ców (a jest to ro­dzaj pod­po­rząd­ko­wa­nia), to ro­dzi­na dys­funk­cyj­na, na­zbyt często po­py­cha­jąca dzie­ci w bez­owoc­nych, de­struk­cyj­nych kie­run­kach. Tak wy­so­ko dziś ce­nio­ny in­dy­wi­du­alizm wca­le nie jest kry­ni­cą ro­zu­mu, kre­atyw­no­ści czy na przy­kład na­uki. By­cie na­ukow­cem ozna­cza by­cie człon­kiem pew­nej mi­ędzy­na­ro­do­wej spo­łecz­no­ści, uczest­ni­cze­nie w prak­ty­kach wy­pra­co­wy­wa­nych przez całe wie­ki i pod­po­rząd­ko­wy­wa­nie się im – cho­dzi o prak­ty­ki, ta­kie jak dys­cy­pli­na w ba­da­niach na­uko­wych, ry­go­ry­stycz­na kry­ty­ka (w tym sa­mo­kry­ty­ka), wspól­ne dzie­le­nie się ide­ami, wza­jem­ne wspar­cie i po­moc.

Wzor­co­we spo­łecz­no­ści two­rzą grunt dla ro­zu­mu i re­flek­sji, mo­żna to po­wie­dzieć za­rów­no o spo­łecz­no­ściach re­li­gij­nych, jak i na­uko­wych. Mało tego, wła­śnie w for­mal­nych wspól­no­tach chrze­ści­ja­ńskich, w klasz­to­rach i za­ko­nach kon­tem­pla­cyj­nych prze­cho­wy­wa­no sta­ro­żyt­ną wie­dzę, kszta­łto­wa­ła się nowa fi­lo­zo­fia, po­wsta­wa­ły kon­cep­cje in­sty­tu­cji na­uko­wych.

Spo­łecz­no­ści in­te­lek­tu­al­ne są usta­na­wia­ne na pod­sta­wie do­gma­tu – za­sad i opi­nii, któ­re są im dro­gie. To wła­śnie na­da­je im spój­no­ść, mo­ty­wu­je ich dzia­ła­nia i wska­zu­je, cze­go ocze­ku­je się od ich człon­ków. Mo­żna to po­wie­dzieć za­rów­no o spo­łecz­no­ściach na­uko­wych, jak i re­li­gij­nych. Gdy mowa o do­gma­tach, kry­ty­ka do­ty­czy zwy­kle spo­łecz­no­ści re­li­gij­nych – i nie­raz nie bez po­wo­du. Jed­nak ka­żda spo­łecz­no­ść ma swo­je do­gma­tycz­ne za­sa­dy i z góry przy­jęte opi­nie. Przy­czy­ny uzna­wa­nia przez daną spo­łecz­no­ść tych za­sad i opi­nii za usta­lo­ne mogą się ró­żnić za­le­żnie od ro­dza­ju spo­łecz­no­ści, ale usta­lo­ne za­sa­dy i opi­nie wy­stępu­ją za­wsze. Do­gmat chrze­ści­ja­ński do­ty­czy przede wszyst­kim ob­ja­wie­nia, spo­so­bu, w jaki Bóg ob­ja­wił sie­bie przez oso­bę Je­zu­sa, pod­sta­wy jego przyj­mo­wa­nia są za­tem hi­sto­rycz­ne i oso­bi­ste. Do­gmat na­uko­wy do­ty­czy prze­wa­żnie po­wta­rzal­nych za­cho­wań przy­ro­dy, pod­sta­wy jego przyj­mo­wa­nia są więc wła­ści­we na­uce: eks­pe­ry­ment, ob­ser­wa­cja, po­miar, teo­ria.

Nie ma żad­ne­go po­wo­du, aby za­kła­dać, że jed­na oso­ba może na­le­żeć tyl­ko do jed­nej spo­łecz­no­ści. Zresz­tą wi­ęk­szo­ść z nas na­le­ży do wi­ęcej niż jed­nej – daj­my na to do klu­bu tu­ry­stycz­ne­go i do Par­tii De­mo­kra­tycz­nej. Mimo to w wie­lu dzi­siej­szych dys­ku­sjach na te­mat do­gma­tu z góry za­kła­da się, że do­gma­ty chrze­ści­ja­ństwa i do­gma­ty na­uki są nie­kom­pa­ty­bil­ne. Człon­kiem dwóch ró­żnych spo­łecz­no­ści o roz­bie­żnych do­gma­tach (na przy­kład Par­tii De­mo­kra­tycz­nej i Par­tii Re­pu­bli­ka­ńskiej) mo­żna przy­pusz­czal­nie być je­dy­nie po­przez sto­so­wa­nie uni­ków – ak­cep­to­wa­nie i po­twier­dza­nie ka­żde­go do­gma­tu, gdy znaj­du­je­my się w jed­nej spo­łecz­no­ści, a pó­źniej za­prze­cza­nie sa­me­mu so­bie, gdy znaj­du­je­my się w tej dru­giej. Często za­kła­da się, że w ta­kiej sy­tu­acji znaj­du­ją się chrze­ści­ja­nie zaj­mu­jący się na­uką, ale ja tego nie do­świad­czy­łem.

Nie uwa­żam chrze­ści­ja­ństwa i na­uki za spo­łecz­no­ści wza­jem­nie sprzecz­ne. Nie uwa­żam też, że uzna­nie ob­ja­wie­nia i me­to­dy na­uko­wej wy­klu­cza się na­wza­jem. Po­nie­waż ich do­gma­ty są w oczy­wi­sty spo­sób od­mien­ne i po­nie­waż cza­sa­mi zaj­mu­ją się one te­ma­ta­mi, w któ­rych wa­żne są opi­nie i sta­no­wi­ska oby­dwu, mamy do czy­nie­nia z za­gad­ka­mi i wy­zwa­nia­mi. A w mia­rę mo­je­go ro­snące­go zro­zu­mie­nia obu tych spo­łecz­no­ści na­po­ty­ka­łem te za­gad­ki i sta­ra­łem się wy­pra­co­wać prze­my­śla­ne i roz­wa­żne sta­no­wi­ska z uwzględ­nie­niem po­zy­cji obu spo­łecz­no­ści. Pro­ces ten po­le­ga na swe­go ro­dza­ju za­pa­sach in­te­lek­tu­al­nych: na za­sta­na­wia­niu się nad za­sa­da­mi po­wszech­nie uzna­wa­ny­mi w mo­ich spo­łecz­no­ściach i nad ich in­ter­pre­ta­cją i za­sto­so­wa­niem, na pró­bie do­strze­że­nia, w jaki spo­sób te od­mien­ne do­gma­ty na sie­bie od­dzia­łu­ją, tak aby wy­pra­co­wać pe­łniej­sze i bar­dziej prze­ko­nu­jące wy­ja­śnie­nie wa­żnych kwe­stii, na ba­da­niu ob­sza­rów po­zor­ne­go bądź rze­czy­wi­ste­go kon­flik­tu i pró­bie wy­pra­co­wa­nia dróg do po­ko­jo­wej wspó­łpra­cy w miej­sce gniew­nych oska­rżeń. W spo­łecz­no­ściach chrze­ści­ja­ństwa i na­uki są lu­dzie, któ­rzy wy­zna­ją do­gma­ty rze­czy­wi­ście nie do po­go­dze­nia. Są chrze­ści­ja­nie, któ­rych zda­niem za­sad­ni­czą częścią wia­ry jest sta­no­wi­sko, iż świat li­czy so­bie tyl­ko kil­ka ty­si­ęcy lat, z dru­giej znów stro­ny są na­ukow­cy, w któ­rych prze­ko­na­niu ma­te­ria­lizm re­duk­cyj­ny to za­sad­ni­cza część na­uki. Moim zda­niem oby­dwie gru­py się mylą i nie tra­cę oka­zji, aby wy­ja­śnić ka­żdej z nich, dla­cze­go tak uwa­żam.

Ten pro­ces in­te­gra­cji i go­dze­nia sta­no­wisk na­uczył mnie do­ce­niać w jesz­cze szer­szym stop­niu ludz­ką wie­dzę. To, że sta­łem się chrze­ści­ja­ni­nem, zro­dzi­ło we mnie wi­ęk­sze za­in­te­re­so­wa­nie ta­ki­mi za­gad­nie­nia­mi in­te­lek­tu­al­ny­mi, któ­rych być może bez tego nie trak­to­wa­łbym po­wa­żnie. Hi­sto­ria nie jest już dla mnie tor­tu­rą, jak to było w la­tach szkol­nych, a to po części dla­te­go, że do­strze­gam jej wagę i rolę w mo­jej wie­rze chrze­ści­ja­ńskiej. W głęb­szej zna­jo­mo­ści hi­sto­rii i fi­lo­zo­fii na­uki, wy­kra­cza­jącej poza lo­gi­kę sa­mych tych dys­cy­plin, znaj­du­ję fa­scy­nu­jącą i ogrom­ną po­moc w lep­szym zro­zu­mie­niu re­la­cji mi­ędzy tymi spo­łecz­no­ścia­mi.

Choć ni­g­dy nie do­świad­czy­łem głębo­kie­go kry­zy­su wia­ry – sil­nych po­dej­rzeń, że całe chrze­ści­ja­ństwo to strasz­ny błąd – to re­gu­lar­nie mie­wam wąt­pli­wo­ści. Z wy­jąt­ko­wą ła­two­ścią przy­cho­dzi mi roz­wa­ża­nie mo­żli­wo­ści, że chrze­ści­ja­ństwo to fa­łsz. Trak­tu­ję to jako ćwi­cze­nie in­te­lek­tu­al­ne. Je­stem w sta­nie my­śleć – i nie­raz my­ślę – o py­ta­niach z ga­tun­ku „a je­śli”, pro­po­nu­jących al­ter­na­tyw­ne wy­ja­śnie­nia ma­te­ria­łu hi­sto­rycz­ne­go i oso­bi­stych prze­żyć. A je­śli świad­ko­wie wszyst­ko zmy­śli­li? A je­śli chrze­ści­ja­nie na prze­strze­ni dzie­jów sami sie­bie zwo­dzi­li? A je­śli tyl­ko uro­iłem so­bie to po­czu­cie Bo­że­go po­wo­ła­nia? Tego ro­dza­ju wąt­pli­wo­ści sta­no­wią część pro­ce­su my­śle­nia – oce­ny i po­rów­ny­wa­nia roz­ma­itych mo­żli­wych hi­po­tez w celu wy­ja­śnie­nia wy­da­rzeń na świe­cie i we wła­snym ży­ciu. Co wi­ęcej, kry­tycz­ne my­śle­nie sta­no­wi pró­bę obiek­tyw­nej oce­ny py­tań, co wy­ma­ga do­strze­że­nia wcho­dzących w grę in­te­re­sów oraz pre­dys­po­zy­cji, za­rów­no mo­ich, jak i in­nych lu­dzi, i odło­że­nia ich na bok bądź zrów­no­wa­że­nia ich[3]. Wia­ra jest part­ne­rem kry­tycz­ne­go my­śle­nia, może na­wet jego re­zul­ta­tem, nie zaś wro­giem. Praw­dzi­wa wia­ra kar­mi się roz­wa­ża­niem mo­żli­wo­ści, za­sta­na­wia­niem się, co jest naj­bar­dziej sen­sow­ne. Za po­mo­cą ta­kie­go pro­ce­su prze­my­śla­łem na prze­strze­ni lat mnó­stwo py­tań do­ty­czących mo­ich chrze­ści­ja­ńskich prze­ko­nań, po­si­łku­jąc się pra­ca­mi pi­sa­rzy i in­nych lu­dzi, któ­rzy prze­by­li tę dro­gę przede mną. I do­ta­rłem do sta­bil­ne­go miej­sca w swo­jej wie­rze. Ro­zu­miem te za­gad­nie­nia, osi­ągnąłem stan spo­koj­nej rów­no­wa­gi i mogę dzia­łać na tej pod­sta­wie. To samo mo­żna po­wie­dzieć o na­uce, któ­rą znam i uwa­żam za zgod­ną z praw­dą. A rów­no­wa­gę w kwe­stiach na­uko­wych i re­li­gij­nych mo­żna w spo­sób uza­sad­nio­ny na­zwać wia­rą.

Gdy stop­nio­wo do­cho­dzi­łem do lep­sze­go zro­zu­mie­nia za­le­żno­ści mi­ędzy na­uką a chrze­ści­ja­ństwem i na wła­sny uży­tek pra­co­wa­łem nad in­te­gro­wa­niem ich prawd, za­uwa­ży­łem, że in­nych lu­dzi wo­kół mnie in­te­re­su­ją i dręczą te same py­ta­nia. Za­częto mnie za­pra­szać, abym dzie­lił się z ró­żny­mi gru­pa­mi – chrze­ści­ja­ński­mi i nie tyl­ko – tym, w jaki spo­sób my­ślę o ró­żnych spra­wach. Za­chęca­ło mnie to do po­świ­ęca­nia wi­ęk­szej uwa­gi tym kwe­stiom i tak two­rzy­ło się po­zy­tyw­ne sprzęże­nie zwrot­ne. Po­nie­waż by­łem bar­dzo ak­tyw­ny jako na­uko­wiec i przez wi­ęk­szo­ść mo­jej ka­rie­ry za­wo­do­wej po­dej­mo­wa­łem się trud­nych za­dań przy­wód­czych i ad­mi­ni­stra­cyj­nych, w re­zul­ta­cie roz­my­śla­nie o na­uce i wie­rze chrze­ści­ja­ńskiej sta­ło się moim hob­by. Hob­by to jed­nak prze­ro­dzi­ło się w coś wi­ęcej niż tyl­ko oso­bi­ste za­in­te­re­so­wa­nia, jako że co­raz częściej by­wa­łem za­pra­sza­ny, aby wy­po­wia­dać się na ten te­mat przed au­dy­to­ria­mi aka­de­mic­ki­mi i szer­szą pu­blicz­no­ścią.

Pew­na kon­kret­na mo­żli­wo­ść, któ­ra szcze­gól­nie mi od­po­wia­da, po­ja­wi­ła się dzi­ęki ini­cja­ty­wie o na­zwie Ve­ri­tas Fo­rum. Są to de­ba­ty or­ga­ni­zo­wa­ne na ogół przez stu­den­tów na kam­pu­sach. Oma­wia się tam wiel­kie py­ta­nia w śro­do­wi­sku aka­de­mic­kim w spo­sób, któ­ry, nie­ste­ty, na­le­ży do rzad­ko­ści w dzi­siej­szych re­gu­lar­nych pro­gra­mach stu­diów. Za­lążkiem ta­kiej ini­cja­ty­wy są zwy­kle roz­ma­ite gru­py chrze­ści­jan za­in­te­re­so­wa­nych tymi py­ta­nia­mi. Za­pra­sza­ją one in­ne­go ro­dza­ju gru­py, na przy­kład lo­kal­ne or­ga­ni­za­cje świec­kie czy ate­istycz­ne, do udzia­łu w kul­tu­ral­nym dia­lo­gu na te­mat kwe­stii du­cho­wych, re­li­gij­nych czy etycz­nych. Za­pro­sze­ni pre­le­gen­ci, tacy jak ja, za­ry­so­wu­ją ogól­ny kon­tekst i przed­sta­wia­ją idee, często re­pre­zen­tu­jące prze­ciw­staw­ne punk­ty wi­dze­nia (na przy­kład re­li­gij­ny i świec­ki), po czym oma­wia się mnó­stwo py­tań. Ist­nie­je sto­sun­ko­wo nie­wiel­ka kra­jo­wa or­ga­ni­za­cja Ve­ri­tas Fo­rum na po­zio­mie cen­tral­nym, wspó­łpra­cu­jąca z or­ga­ni­za­cja­mi na szcze­blu lo­kal­nym i wspie­ra­jąca stu­den­tów lo­gi­sty­ką, do­bo­rem pre­le­gen­tów, ra­da­mi co do wy­pró­bo­wa­nych roz­wi­ązań. Or­ga­ni­za­cja ta ob­cho­dzi­ła nie­daw­no dwu­dzie­sto­pi­ęcio­le­cie, a fir­mo­wa­ne przez nią wy­da­rze­nia na­bra­ły w ci­ągu ostat­niej de­ka­dy za­dzi­wia­jące­go roz­pędu. Ka­żde­go roku or­ga­ni­zu­je się oko­ło 100 ta­kich de­bat, wy­stępu­ją pod­czas nich dzie­si­ąt­ki ró­żnych pre­le­gen­tów. Wie­le ta­kich fo­rów gro­ma­dzi po­nad­ty­si­ąco­so­bo­wą pu­blicz­no­ść.

Na prze­strze­ni lat uczest­ni­czy­łem w kil­ku­dzie­si­ęciu ta­kich wy­da­rze­niach. Z mo­je­go punk­tu wi­dze­nia naj­cie­kaw­szą ich część sta­no­wią zwy­kle py­ta­nia pu­blicz­no­ści. Py­ta­nia za­da­wa­ne so­bie wza­jem­nie przez obie stro­ny dia­lo­gu są rów­nież fa­scy­nu­jące. Wy­po­wie­dzi te by­wa­ją nie­raz na­praw­dę po­ucza­jące, lu­dzie szcze­rze za­sta­na­wia­ją się nad ja­kąś za­gad­ką, w prze­czu­ciu, że może ist­nieć na nią do­bra od­po­wie­dź. Zda­rza­ją się py­ta­nia po­le­micz­ne, za­da­wa­ne w prze­ko­na­niu, że nie ma na nie do­brej od­po­wie­dzi i że fakt ten prze­ma­wia prze­ciw­ko opi­nii za­pre­zen­to­wa­nej przez pre­le­gen­ta. Ży­wię na­dzie­ję, że za­rów­no te py­ta­nia, jak i moje od­po­wie­dzi po­mo­gą czy­tel­ni­kom głębiej i przej­rzy­ściej roz­wa­żyć spra­wy o do­nio­słym zna­cze­niu.

ROZ­DZIAŁ 2

Czy ist­nie­ją rze­czy­wi­sto­ści, któ­rych na­uka nie umie wy­ja­śnić?

2.1 CZY NA­UKA OSTA­TECZ­NIE NIE WY­JA­ŚNI WSZYST­KIE­GO?

W roku 2010 pod­czas jed­ne­go z Ve­ri­tas Fo­rum z przy­jem­no­ścią pro­wa­dzi­łem dia­log z Mar­ce­lem Gle­ise­rem, pro­fe­so­rem fi­zy­ki z Dart­mo­uth Col­le­ge. On przed­sta­wiał ar­gu­men­ty prze­ciw­ko kon­cep­cji, że ist­nie­je ja­kieś „Bo­skie rów­na­nie”, czy­li osta­tecz­na teo­ria wszyst­kie­go. Nie tak daw­no na­pi­sał ksi­ążkę za­ty­tu­ło­wa­ną The Is­land of Know­led­ge, opar­tą na kon­cep­cji, że wie­dza – a w szcze­gól­no­ści na­uka – przy­po­mi­na roz­sze­rza­jącą się wy­spę na oce­anie nie­wie­dzy. We­dług tej me­ta­fo­ry obec­na wie­dza ma swo­je ogra­ni­cze­nia, ale w mia­rę od­kry­wa­nia przez nas no­wej wie­dzy wy­spa tego, co zna­ne, się po­wi­ęk­sza. W mia­rę jej roz­sze­rza­nia się li­nia brze­go­wa – styk mi­ędzy zna­nym a nie­zna­nym – wca­le się nie kur­czy, lecz się roz­ra­sta. Z me­ta­fo­ry tej wy­ni­ka, że w oce­anie nie­wie­dzy nie znaj­du­je się nic ta­kie­go, co nie mo­gło­by stać się częścią po­wi­ęk­sza­jącej się wy­spy ludz­kiej wie­dzy. Rów­nież re­gio­ny przy­brze­żne, czy­li roz­ra­sta­jąca się gra­ni­ca ludz­kiej wie­dzy i przed­si­ęw­zi­ęć na­uko­wych, po­zo­sta­ną nie­wy­czer­pa­ne. Dla Gle­ise­ra sta­no­wi to źró­dło in­spi­ra­cji. Tyl­ko jaka część tej wy­spy jest na­uką? I czy rze­czy­wi­ście będzie się roz­ra­sta­ła bez ko­ńca?

To, że nie wie­my cze­goś w tej chwi­li, nie ozna­cza, że osta­tecz­nie nie uzy­ska­my na ten te­mat na­uko­we­go wy­ja­śnie­nia.

Na­uka nie udzie­la jesz­cze od­po­wie­dzi na wszyst­ko, ale czy nie sądzi pan, że jed­nak ich udzie­li?

Me­ta­fo­ra Gle­ise­ra od­zwier­cie­dla pa­nu­jące dziś na Za­cho­dzie prze­ko­na­nie, że lu­dzie są w sta­nie osta­tecz­nie po­jąć wszyst­ko; że nie ist­nie­je nic ta­kie­go, co sta­nęło­by na prze­szko­dzie po­wi­ęk­sza­niu się wy­spy. Po­gląd ten wy­ra­źnie kon­tra­stu­je z kli­ma­tem opi­nii sprzed re­wo­lu­cji na­uko­wej, kie­dy było oczy­wi­ste, że ludz­ko­ść nie ro­zu­mie pra­wie nic. I choć świa­to­po­gląd bi­blij­ny, że in­te­li­gen­cja ludz­ka zo­sta­ła stwo­rzo­na na ob­raz Boga, da­wał pod­sta­wę do prze­ko­na­nia, że mo­że­my zro­zu­mieć przy­naj­mniej część pla­nu Jego stwo­rze­nia, to prze­wa­ża­ło prze­ko­na­nie, że świat jest pe­łen ta­jem­nic wy­kra­cza­jących poza nasz za­si­ęg.

Suk­ces nauk przy­rod­ni­czych od­po­wia­da w ogrom­nej mie­rze za zmia­nę opi­nii o osta­tecz­nych mo­żli­wo­ściach ludz­kiej in­te­li­gen­cji. Nie­by­wa­ły po­stęp wie­dzy na­uko­wej w ci­ągu ostat­nich czte­rech stu­le­ci daje pod­sta­wy do opty­mi­zmu co do jej przy­szło­ści i za­chęca do wy­si­łku na­uko­we­go. Jed­nak w moim prze­ko­na­niu ani do­tych­cza­so­we suk­ce­sy na­uki, ani prag­ma­tycz­ny opty­mizm nie uza­sad­nia­ją obec­ne­go po­zio­mu wia­ry w ludz­kie mo­żli­wo­ści. Co wi­ęcej, uwa­żam za pra­wie pew­ne, że ist­nie­ją ta­kie aspek­ty – na­wet świa­ta ma­te­rial­ne­go – któ­rych my, lu­dzie, nie poj­mie­my ni­g­dy, i że na­uka ma pew­ne za­sad­ni­cze gra­ni­ce.

Chcąc je zro­zu­mieć, mu­si­my mieć ja­sno­ść co do tego, o czym roz­ma­wia­my. Sło­wo na­uka ma naj­ogól­niej dwa zna­cze­nia. Zna­cze­niem do­mi­nu­jącym aż do XVI wie­ku był sens ła­ci­ńskie­go sło­wa scien­tia, ozna­cza­jące­go ka­żde­go ro­dza­ju usys­te­ma­ty­zo­wa­ną wie­dzę. Zna­cze­nie dru­gie, prze­wa­ża­jące dzi­siaj, od­no­si po­jęcie na­uki do ba­da­nia przy­ro­dy[1]. Taki jest za­zwy­czaj do­my­śl­ny jego sens, gdy mó­wi­my o Bogu i na­uce.

Jed­no­znacz­ne de­fi­nio­wa­nie na­uki jako ba­da­nie przy­ro­dy nie wy­da­je się jed­nak szcze­gól­nie po­moc­ne, po­nie­waż po­jęcie przy­ro­dy jest samo w so­bie bar­dzo nie­jed­no­znacz­ne. Ro­bert Boy­le (ten od pra­wa Boy­le’a–Ma­riot­te’a) wy­dał w 1686 roku całą ksi­ążkę po­świ­ęco­ną temu, czym jest przy­ro­da (na­tu­re)[2]. Sen­sem tego po­jęcia, za któ­rym się opo­wia­dał, był utrwa­lo­ny po­rządek bądź usta­lo­ny bieg rze­czy[3]. Sens taki stał się stan­dar­dem w na­uce i bli­ższe praw­dy jest dziś de­fi­nio­wa­nie przy­ro­dy jako tego, co bada na­uka, niż de­fi­nio­wa­nie na­uki jako ba­da­nia przy­ro­dy. Na­uka jest za­tem ba­da­niem usta­lo­ne­go bie­gu rze­czy, zwy­kłe­go bie­gu wy­da­rzeń. Dla­te­go też na­uka opie­ra się na po­wta­rzal­no­ści zja­wisk.

Jak wspo­mnia­łem, je­stem dość scep­tycz­ny wo­bec tezy, że dzi­ęki ludz­kie­mu po­głębia­niu wie­dzy (scien­tia) będzie mo­żna zro­zu­mieć bądź wy­ja­śnić wszyst­ko, po­nie­waż nie jest wca­le oczy­wi­ste, że ludz­kie mo­żli­wo­ści po­znaw­cze są – bądź kie­dy­kol­wiek będą – zdol­ne do zmie­rze­nia się z ta­kim za­da­niem. Je­stem za to ca­łko­wi­cie pew­ny, że na­uki przy­rod­ni­cze nie mogą wy­ja­śnić wszyst­kie­go, po­nie­waż na świe­cie za­cho­dzi mnó­stwo je­dy­nych w swo­im ro­dza­ju, nie­po­wta­rzal­nych zda­rzeń, któ­rych istot­nych aspek­tów nie spo­sób opi­sać me­to­da­mi na­uko­wy­mi.

Wi­ęk­szo­ść wy­da­rzeń w dzie­jach czło­wie­ka jest nie­po­wta­rzal­na. We­źmy bi­twę pod Wa­ter­loo w 1815 roku, je­dy­ną w swo­im ro­dza­ju kom­bi­na­cję nie­po­wta­rzal­nych zda­rzeń[4]. Na­uka może nam po­dać nie­któ­re ogól­ne rze­czy: siłę ra­że­nia i za­si­ęg ów­cze­snej bro­ni, mak­sy­mal­ną pręd­ko­ść prze­miesz­cza­nia się kon­no, od któ­rej były uza­le­żnio­ne wal­czące stro­ny, ukszta­łto­wa­nie te­re­nu i jego wy­so­ko­ść nad po­zio­mem mo­rza. Nie spo­sób jed­nak prze­pro­wa­dzić po­wta­rzal­ne­go eks­pe­ry­men­tu ani ob­ser­wa­cji, któ­re w ten sam spo­sób opi­sa­ły­by cho­ćby wi­ęk­szo­ść istot­nych czyn­ni­ków w tej bi­twie, ta­kich jak po­de­jście Na­po­le­ona i Wel­ling­to­na do do­wo­dze­nia, mo­ra­le ka­żdej z ar­mii (za­le­żne od hi­sto­rii po­prze­dza­jącej bi­twę), nie­prze­wi­dy­wal­ne przy­pad­ki utar­czek, któ­re w de­cy­du­jącej chwi­li zmie­ni­ły bieg wy­pad­ków, albo cho­ćby po­wo­dy, dla któ­rych w ogó­le do­szło do bi­twy. Wła­ści­wie żad­ne z py­tań, na któ­rych sku­pia­ją uwa­gę hi­sto­ry­cy, nie na­le­ży do ro­dza­ju kwe­stii, któ­re bada na­uka. Choć za­tem hi­sto­ria ludz­ko­ści nie­wąt­pli­wie sta­no­wi usys­te­ma­ty­zo­wa­ną wie­dzę (scien­tia), to nie jest na­uką w zna­cze­niu nauk ści­słych.

Nie su­ge­ru­ję tu­taj, że dys­cy­pli­na hi­sto­rii nie jest wie­dzą. Oczy­wi­ście jest. Prze­ko­na­nie, że wy­łącz­nie na­uki ści­słe sta­no­wią praw­dzi­wą wie­dzę, na­zy­wa­my scjen­ty­zmem. Jest to kosz­mar­ny, lecz moc­no roz­po­wszech­nio­ny błąd in­te­lek­tu­al­ny, wy­ni­ka­jący po części z języ­ka an­giel­skie­go ze względu na my­le­nie ła­ci­ńskie­go sło­wa scien­tia z an­giel­skim scien­ce[5]. Po­gląd ten błęd­nie za­kła­da, że me­to­dy nauk przy­rod­ni­czych mają uni­wer­sal­ne za­sto­so­wa­nie do wszyst­kich za­gad­nień.

Je­śli przy­jąć za­ło­że­nie, że na­ukow­cy po­słu­gu­ją się na­tu­ra­li­zmem me­to­do­lo­gicz­nym, to ja­kie ob­sza­ry mu się nie pod­da­ją?

Ter­mi­nem na­tu­ra­lizm me­to­do­lo­gicz­ny często okre­śla się to, co uwa­ża­my za me­to­dę na­uko­wą. Wolę mó­wić, że na­uka sta­wia so­bie za cel wy­ja­śnia­nie na­tu­ry po­przez na­tu­rę[6]. To nie­sa­mo­wi­cie sku­tecz­ny i owoc­ny spo­sób ba­da­nia świa­ta. Po­nie­waż jed­nak na­tu­ra jest nor­mal­nym bie­giem wy­da­rzeń, ce­chu­jącym się po­wta­rzal­no­ścią, nie mo­żna ocze­ki­wać od na­uki w sen­sie ści­słym, że obej­mie ona dzie­dzi­ny wie­dzy do­ty­czące wy­da­rzeń nie­po­wta­rzal­nych bądź wy­kra­cza­jących poza nor­mal­ny ich bieg. Nie cho­dzi o to, że wy­da­rze­nia ta­kie nie „pod­da­ją się” ba­da­niom na­uko­wym – po­nie­waż ow­szem, pod­da­ją się – lecz o to, że do istot­nych aspek­tów wie­lu ro­dza­jów wy­da­rzeń (uży­łem przy­kła­du z hi­sto­rii ludz­ko­ści) na­uki ści­słe się nie od­no­szą, po­nie­waż nie są to aspek­ty po­wta­rzal­ne, nie są więc na­tu­rą.

Choć nie wie­my, co się wy­da­rzy­ło – daj­my na to – przed Wiel­kim Wy­bu­chem, to pew­ne­go dnia być może się do­wie­my. Na ja­kie­go ro­dza­ju py­ta­nia na­uka nie po­tra­fi co do za­sa­dy udzie­lić od­po­wie­dzi?

Sko­ro już uzna­li­śmy ist­nie­nie wa­żnych dzie­dzin wie­dzy, któ­re nie są przy­ro­dą, mo­że­my te­raz za­jąć się za­gad­nie­niem py­tań, na któ­re na­uka w ogó­le i z za­sa­dy nie może udzie­lić od­po­wie­dzi. Dla­te­go na uni­wer­sy­te­tach mamy wie­le dys­cy­plin spo­za nauk ści­słych, jak hi­sto­ria, języ­ko­znaw­stwo, li­te­ra­tu­ra, pra­wo, fi­lo­zo­fia, ety­ka, po­li­ty­ka czy mu­zy­ka. Zna­my już wie­le od­po­wie­dzi na klu­czo­we – lecz spo­za do­me­ny nauk ści­słych – py­ta­nia z tych i in­nych dzie­dzin, uzy­ska­ne dzi­ęki sys­te­ma­tycz­nym ba­da­niom pro­wa­dzo­nym w ich ob­sza­rach. Dys­cy­pli­ny te zgro­ma­dzi­ły roz­ma­ite­go ro­dza­ju wie­dzę (scien­tia), mimo że nie są to na­uki ści­słe[7].

W pierw­szej po­ło­wie XIX wie­ku po­zy­ty­wi­ści, jak Au­gu­ste Com­te, uwa­ża­li, że dzie­dzi­ny spo­za nauk ści­słych znaj­du­ją się w swe­go ro­dza­ju przed­nau­ko­wej fa­zie roz­wo­ju i że do­sta­tecz­na ilo­ść cza­su i wy­si­łku po­zwo­li im stop­nio­wo prze­kszta­łcić się w na­ukę w sen­sie ści­słym. Choć fi­lo­zo­fia po­zy­ty­wi­zmu jest dziś w za­sa­dzie mar­twa, na­dal nie bra­ku­je ta­kich, któ­rych zda­niem po­przez pro­ces sta­wa­nia się na­uką dys­cy­pli­ny hu­ma­ni­stycz­ne i spo­łecz­ne zy­sku­ją wia­ry­god­no­ść. Jed­nak aby dys­cy­pli­ny te mo­gły się stać na­uką w sen­sie ści­słym, albo mu­sia­ły­by za­rzu­cić py­ta­nia, któ­rych zgłębia­nie tra­dy­cyj­nie sta­wia­ły so­bie za cel, albo też mu­sia­ło­by się zmie­nić dzi­siej­sze ro­zu­mie­nie po­jęcia na­uka. Tak czy ina­czej, na pew­ne py­ta­nia na­uki ści­słe nie są w sta­nie udzie­lić od­po­wie­dzi. Nie mu­si­my roz­strzy­gać, czy wy­spa wie­dzy będzie się roz­ra­sta­ła w nie­sko­ńczo­no­ść, aby to wie­dzieć. Już w tej chwi­li znacz­ne ob­sza­ry tej wy­spy, któ­re są nam zna­ne, nie są na­uką w sen­sie ści­słym.

2.2 CZY NA­UKA MOŻE BA­DAĆ PRZE­SZŁO­ŚĆ?

Czy za­tem wiek Zie­mi nie może zo­stać usta­lo­ny przez na­ukę?

Nie mamy we­hi­ku­łu cza­su. Nie mo­żna się cof­nąć w cza­sie. Czy nie ozna­cza to, że wia­rę w teo­rię ewo­lu­cji mo­żna po­rów­nać do wia­ry re­li­gij­nej?

Py­ta­nia te sta­no­wią dy­le­mat wi­ążący się z moim przy­kła­dem z hi­sto­rii. Je­śli dys­cy­pli­na hi­sto­rii nie jest w prze­wa­ża­jącej mie­rze na­uką w sen­sie ści­słym, a na­wet nie ma wła­snych praw na­tu­ral­nych w ro­dza­ju pra­wa gra­wi­ta­cji, to czy na­praw­dę mo­żna wy­gła­szać uza­sad­nio­ne tezy na­uko­we na te­mat prze­szło­ści? Je­śli mo­żna, to być może je­stem w błędzie i hi­sto­ria fak­tycz­nie jest na­uką ści­słą. Ta­kie jest spoj­rze­nie tych, któ­rzy pre­zen­tu­ją po­gląd scjen­ty­stycz­ny. A z dru­giej stro­ny być może twier­dze­nia na te­mat wie­ku Wszech­świa­ta i po­cho­dze­nia ga­tun­ków nie są de fac­to na­uko­we. Ku ta­kie­mu zda­niu skła­nia­ją się kre­acjo­ni­ści mło­dej Zie­mi[8]. Za­mie­sza­nie to wy­ni­ka z nie­roz­ró­żnia­nia tego, że z jed­nej stro­ny hi­sto­ria może sku­piać się na nie­po­wta­rzal­nych wy­da­rze­niach, a z dru­giej, że sku­pia się na wy­da­rze­niach z prze­szło­ści. Otóż na­uka w sen­sie ści­słym może ba­dać aspek­ty prze­szło­ści, któ­re są za­le­żne od po­wta­rzal­nych za­cho­wań przy­ro­dy bądź któ­re za­po­cząt­ko­wa­ły po­wta­rzal­ne ob­ser­wa­cje obec­nie, na­to­miast nie może ba­dać je­dy­nych w swo­im ro­dza­ju kom­bi­na­cji wy­da­rzeń, a to one sta­no­wią głów­ny przed­miot za­in­te­re­so­wań hi­sto­rii.

Choć nie mo­że­my w sen­sie do­słow­nym wy­ko­ny­wać po­wta­rzal­nych eks­pe­ry­men­tów do­ty­czących prze­szło­ści, jako że eks­pe­ry­men­ty za­wsze prze­pro­wa­dza­my w te­ra­źniej­szo­ści, to mo­że­my do­ko­ny­wać w prak­ty­ce po­wta­rzal­nych ob­ser­wa­cji. Na­uki ob­ser­wa­cyj­ne, któ­rych naj­star­szym i naj­lep­szym przy­kła­dem jest astro­no­mia, opie­ra­ją się na ob­ser­wa­cjach po­wta­rzal­nych, lecz po­wta­rzal­nych nie na za­wo­ła­nie. Ukła­dy gwiazd po­wta­rza­ją się, jed­nak we­dług wła­sne­go ka­len­da­rza, a nie we­dle na­sze­go ży­cze­nia. Ta po­wta­rzal­no­ść, nie­odzow­na w na­uce, może być w na­ukach ob­ser­wa­cyj­nych ogra­ni­czo­na do­stęp­no­ścią przy­kła­dów, ale mimo to jest sku­tecz­na, gdy po­ja­wia się wie­le przy­kła­dów po­wta­rzal­nych.

Twier­dzi pan, że hi­sto­ria ró­żni się od nauk ści­słych, a za­ra­zem twier­dzi pan, że wiek Zie­mi to fakt na­uko­wy. Pa­ńska cha­rak­te­ry­sty­ka na­uki opar­tej na ob­ser­wa­cji bar­dzo przy­po­mi­na hi­sto­rię. Czy rze­czy­wi­ście mo­żna wpro­wa­dzić ta­kie roz­ró­żnie­nie?

Tak, mo­żna, lecz jest rze­czy­wi­sta ró­żni­ca mi­ędzy tego ro­dza­ju na­uką, któ­ra od­kry­wa pra­wa przy­ro­dy, a na­uką, któ­ra od­kry­wa to, co dzia­ło się z przy­ro­dą w prze­szło­ści. Okre­śle­nie hi­sto­ria na­tu­ral­na od­no­si się do na­sze­go ro­zu­mie­nia prze­bie­gu zmian i roz­wo­ju Zie­mi w ci­ągu mi­nio­nych wie­ków oraz do tego, w jaki spo­sób się o tym do­wia­du­je­my. Geo­lo­gia, pa­le­on­to­lo­gia (ba­da­nie ska­mie­lin) i dys­cy­pli­ny po­krew­ne zaj­mu­ją się za­gad­nie­nia­mi z hi­sto­rii na­tu­ral­nej, mimo to wy­ko­rzy­stu­ją po­wta­rzal­no­ść i na niej się opie­ra­ją, dla­te­go też hi­sto­ria, któ­rą się one zaj­mu­ją, na­zy­wa się na­tu­ral­na.

We­źmy na przy­kład kli­mat Zie­mi. Ktoś nie­zo­rien­to­wa­ny mó­głby po­my­śleć, że po­nie­waż prze­szło­ść jest hi­sto­rią nie­do­stęp­ną, a po­go­da ni­g­dy się nie po­wta­rza, nie mo­że­my ba­dać tego, jak kli­mat w prze­szło­ści się zmie­niał. My­li­łby się. Na­uka po­tra­fi od­kry­wać, co dzia­ło się z kli­ma­tem w po­przed­nich stu­le­ciach, wy­ko­rzy­stu­jąc w tym celu roz­ma­ite spo­so­by, po­czy­na­jąc od usło­je­nia drzew po pa­le­on­to­lo­gię. Wy­jąt­ko­wo do­kład­ne dane mo­że­my uzy­skać z de­po­no­wa­nych warstw geo­lo­gicz­nych, wśród przy­kła­dów mo­żna wy­mie­nić lód i osa­dy oce­anicz­ne. Rdze­nie lo­do­we li­czące na­wet po trzy ki­lo­me­try, po­cho­dzące z ostat­nich trzech czwar­tych mi­lio­na lat, wy­do­by­wa się spod warstw lodu na­gro­ma­dzo­ne­go wsku­tek co­rocz­nych opa­dów śnie­gu w An­tark­ty­ce. Wy­ni­ka­jąca z tego hi­sto­ria kli­ma­tu uka­zu­je się na­szym oczom war­stwa za war­stwą ze zdu­mie­wa­jącą szcze­gó­ło­wo­ścią. Dzi­ęki frak­cjo­no­wa­niu izo­to­po­we­mu wo­do­ru i tle­nu w wo­dzie ucze­ni mogą sza­co­wać prze­ci­ęt­ną tem­pe­ra­tu­rę. Na­to­miast w toku ana­li­zy uwi­ęzio­nych ga­zów mo­żna do­ko­nać po­mia­rów skła­du izo­to­po­we­go dwu­tlen­ku węgla, a ob­ser­wa­cja za­war­tych tam cząstek po­zwa­la usta­lić po­ziom za­py­le­nia at­mos­fe­ry. Te wy­ni­ki do­star­cza­ją da­nych z ca­łe­go okre­su, któ­ry re­pre­zen­tu­je taki rdzeń, oraz są po­wta­rzal­ne. Je­śli ktoś wy­do­będzie inny rdzeń w oko­li­cy, uzy­sku­je na jego pod­sta­wie ta­kie same wy­ni­ki. Na­wet rdze­nie po­cho­dzące z ró­żnych miejsc w An­tark­ty­ce do­star­cza­ją nie­omal iden­tycz­nych da­nych do­ty­czących tych sa­mych okre­sów hi­sto­rycz­nych. Rdze­nie osa­dów z dna oce­anicz­ne­go po­cho­dzące z ca­łej kuli ziem­skiej po­ka­zu­ją glo­bal­ne po­zio­my masy lodu usta­lo­ne na pod­sta­wie izo­to­pów tle­nu, któ­re nad­zwy­czaj do­brze ko­re­lu­ją z da­ny­mi uzy­ska­ny­mi z rdze­ni lo­do­wych z tego okre­su, lecz si­ęga­ją pi­ęciu mi­lio­nów lat wstecz. Na­uka może od­no­sić się do py­tań o ogól­ny kli­mat na Zie­mi, nie może na­to­miast od­nie­ść się do py­tań o cha­rak­te­rze hi­sto­rycz­nym, do­ty­czących kon­kret­nych po­je­dyn­czych wy­da­rzeń[9].

Od­po­wia­da­jąc za­tem wprost na py­ta­nie: wiek Zie­mi bądź Wszech­świa­ta to za­gad­nie­nie z dzie­dzi­ny hi­sto­rii na­tu­ral­nej, do­stęp­ne dla na­uki, któ­ra może na ten te­mat czy­nić licz­ne po­wta­rzal­ne ob­ser­wa­cje. Czy hi­sto­ria ludz­ko­ści rów­nież pod­le­ga ta­kiej ana­li­zie? Częścio­wo tak, ale nie w tych ob­sza­rach, któ­re hi­sto­ry­ków in­te­re­su­ją naj­bar­dziej. Wie­dza o pry­mi­tyw­nej tech­no­lo­gii z ja­kie­jś daw­nej epo­ki jest nie­raz uzy­ski­wa­na prak­tycz­nie w taki sam spo­sób jak wie­dza o prze­szło­ści Zie­mi. Po­zo­sta­ło­ści pra­sta­rych na­czyń ce­ra­micz­nych, na­rzędzi czy bro­ni z za­mierz­chłych cza­sów do­star­cza­ją w pew­nym sen­sie wska­zó­wek na­uko­wych na te­mat ów­cze­snej kul­tu­ry – po­ka­zu­ją, cze­go w nor­mal­nych oko­licz­no­ściach za­zwy­czaj uży­wa­no do pi­cia, ci­ęcia, wal­ki, gdzie miesz­ka­no. Ar­che­olo­gię za­tem uwa­ża się często za na­ukę w sen­sie ści­słym. Do­star­cza nam ona rów­nież in­for­ma­cji o cha­rak­te­rze hi­sto­rycz­nym, kie­dy na przy­kład znaj­du­je­my ma­lo­wi­dła na ce­ra­mi­ce czy na­pi­sy wy­ry­te w ka­mie­niu, któ­re za po­mo­cą języ­ka bądź ob­ra­zu od­no­szą się do wa­żnych wy­da­rzeń, jak zwy­ci­ęstwo ja­kie­goś kró­la w woj­nie. Te świa­dec­twa hi­sto­rycz­ne nie do­ty­czą co­dzien­ne­go ży­cia spo­łecz­ne­go, lecz szcze­gól­nych, nie­po­wta­rzal­nych wy­da­rzeń hi­sto­rycz­nych. Dla­te­go tę część ar­che­olo­gii uwa­żam za bli­ższą dys­cy­pli­nie hi­sto­rii ludz­ko­ści, wy­ko­rzy­stu­jącej inne me­to­dy ba­daw­cze niż na­uki przy­rod­ni­cze.

Jest jesz­cze inna ce­cha cha­rak­te­ry­stycz­na na­uki w sen­sie ści­słym, któ­rej nie po­świ­ęci­łem do tej pory zbyt wie­le uwa­gi – cho­dzi o wy­móg jed­no­znacz­nej kla­row­no­ści opi­su, ta­kiej, jaką uzy­sku­je się na pod­sta­wie po­mia­rów i ma­te­ma­ty­ki. Jed­no­znacz­no­ść ta jest nie­zbęd­na do okre­śle­nia, czy dys­po­nu­je­my re­zul­ta­ta­mi po­wta­rzal­ny­mi, czy też nie. Da­to­wa­nie ra­dio­węglo­we i inne tech­ni­ki opar­te na po­mia­rach frak­cyj­nych ró­żnych izo­to­pów ra­dio­ak­tyw­nych w ba­da­nych ma­te­ria­łach często do­star­cza­ją praw­dzi­wie na­uko­wych me­tod da­to­wa­nia ar­te­fak­tów czy szcząt­ków cia­ła. Tech­ni­ki ta­kie umo­żli­wia­ją uzy­ska­nie jed­no­znacz­no­ści wła­ści­wej po­mia­rom na­uko­wym. Nie­raz po­zwa­la­ją rów­nież ją uzy­skać tech­ni­ki z za­kre­su me­dy­cy­ny sądo­wej, ta­kie jak po­ka­za­ne w se­ria­lu CSI o za­gad­kach kry­mi­nal­nych. Mają one swo­je miej­sce w ar­che­olo­gii i swo­je za­słu­gi dla ba­dań hi­sto­rycz­nych. Na­to­miast język (na przy­kład w po­sta­ci in­skryp­cji) za­zwy­czaj nie po­sia­da tej na­uko­wej jed­no­znacz­no­ści, po­nie­waż opie­ra się na wy­ższe­go rzędu ro­zu­mo­wa­niu po­jęcio­wym. To ko­lej­ny po­wód, dla­cze­go in­skryp­cji i ma­nu­skryp­tów nie uwa­ża się na ogół za obiek­ty mo­żli­we do ba­da­nia me­to­da­mi nauk przy­rod­ni­czych. Po­dob­nie wy­gląda spra­wa sku­pio­nych bar­dziej na czło­wie­ku me­tod sto­so­wa­nych w do­cho­dze­niach kry­mi­nal­nych.

Je­śli cho­dzi o wiek Zie­mi, wspo­mniał pan o da­nych na­uko­wych. Czy py­ta­nia o po­cząt­ki miesz­czą się w gra­ni­cach epi­ste­mo­lo­gicz­nych na­uki?

Je­śli od­nie­śli­ście wra­że­nie, że roz­ró­żnie­nie mi­ędzy na­uka­mi ści­sły­mi a in­ne­go ro­dza­ju wie­dzą nie przed­sta­wia się wca­le tak czar­no-bia­ło, jak­by­śmy chcie­li, to bar­dzo do­brze! Ist­nie­ją ob­sza­ry nie­ja­sne, sza­re, któ­re trud­no skla­sy­fi­ko­wać w taki spo­sób, co do któ­re­go wszy­scy by się zgo­dzi­li. Mó­wi­my o owej sła­wet­nej nie­roz­wi­ąza­nej ła­mi­głów­ce z dzie­dzi­ny fi­lo­zo­fii na­uki, któ­rą zwie się pro­ble­mem de­mar­ka­cji. Roz­ró­żnie­nie mi­ędzy na­uką a wie­dzą spo­za nauk ści­słych wy­da­je się kry­tycz­nie wa­żne z per­spek­ty­wy scjen­ty­stycz­nej, we­dle któ­rej wie­dzą jest na­uka w sen­sie ści­słym, wszyst­ko inne zaś to opi­nie, prze­sądy albo bzdu­ry. Je­śli jed­nak od­rzu­ca­my scjen­tyzm, mo­że­my ze znacz­nie wi­ęk­szą swo­bod­ną za­ak­cep­to­wać fakt, że de­mar­ka­cja na­uki nie jest czar­no-bia­ła, po­nie­waż nie sta­no­wi już ona roz­gra­ni­cze­nia mi­ędzy sen­sem a non­sen­sem.

Krót­ko mó­wi­ąc, na­uka może ba­dać ogól­ny roz­wój przy­ro­dy w prze­szło­ści. Wiek Zie­mi i Wszech­świa­ta oraz wie­le in­nych fa­scy­nu­jących za­gad­nień to spra­wy, któ­re mo­że­my dziś po­zna­wać dzi­ęki na­uce. Je­śli cho­dzi o bar­dziej szcze­gó­ło­we omó­wie­nie po­cząt­ków, roz­dział 8, po­świ­ęco­ny ko­smo­lo­gii, oma­wia po­cho­dze­nie Wszech­świa­ta, a roz­dział 10, po­świ­ęco­ny Bi­blii, ana­li­zu­je wiek Zie­mi oraz po­cho­dze­nie ga­tun­ków i lu­dzi.

2.3 CZY NA­UKA PO­TRA­FI OD­NIE­ŚĆ SIĘ DO WIEL­KICH PY­TAŃ?

Py­ta­nie: „Dla­cze­go tu je­ste­śmy?” za­wie­ra pew­ne do­mnie­ma­nia. Skąd mo­że­my wie­dzieć, czy jest to py­ta­nie ko­he­rent­ne, czy nie jest to je­dy­nie wy­my­sł lu­dzi?

W ży­ciu pra­wie ka­żde­go czło­wie­ka zda­rza się taki mo­ment, że za­da­je so­bie py­ta­nia w ro­dza­ju: „Dla­cze­go tu je­stem?”, „Jaki jest sens mo­je­go ży­cia?”, „Czy moje ist­nie­nie ma ja­kie­kol­wiek zna­cze­nie?”, „Jak po­wi­nie­nem żyć?”, „Gdzie się znaj­dę po śmier­ci?”, „Dla­cze­go ist­nie­je ra­czej coś niż nic?”, „Czy ist­nie­je ja­kiś Bóg?”. To są te wiel­kie py­ta­nia.

Za­da­wa­łem je so­bie, kie­dy jesz­cze jako ate­ista sze­dłem na stu­dia. Na­tra­fi­łem na pew­ną ksi­ążkę w dzia­le fi­lo­zo­fii świec­kiej, za­ty­tu­ło­wa­ną mniej wi­ęcej tak: Jaki jest sens ży­cia? Za­rów­no na­zwi­sko au­to­ra, jak i do­kład­ny ty­tuł już daw­no ule­cia­ły mi z pa­mi­ęci. Ale za­pa­mi­ęta­łem z niej pew­ną rzecz: za­prze­cza­ła, że ist­nie­je sens ży­cia, pro­po­no­wa­ła jed­nak, aby ka­żdy wy­my­ślał so­bie wła­sny sens. Se­ku­la­ry­ści rzad­ko go­to­wi są podążać za tym, co wy­da­je się lo­gicz­nym na­stęp­stwem ma­te­ria­li­stycz­ne­go punk­tu wi­dze­nia, i udzie­lać kon­se­kwent­nie ne­ga­tyw­nych od­po­wie­dzi: moje ży­cie nie ma przy­czy­ny, celu ani sen­su, nie ist­nie­je obiek­tyw­na mo­ral­no­ść, ży­cie po śmier­ci ani wy­ja­śnie­nie, dla­cze­go co­kol­wiek ist­nie­je. Ta­kie sta­no­wi­sko na­zy­wa­my ni­hi­li­zmem, ale ni­hi­li­ści to mniej­szo­ść. W dzi­siej­szych cza­sach udzie­la się ra­czej ta­kiej mniej wi­ęcej od­po­wie­dzi, że ka­żdy od­kry­wa wła­sny sens ży­cia, de­cy­du­je o nim bądź two­rzy go. Nie przy­pad­kiem tego ro­dza­ju od­po­wie­dź wpi­su­je się we wszech­obec­ny in­dy­wi­du­alizm wspó­łcze­snej kul­tu­ry za­chod­niej. Na­wet taki my­śli­ciel jak Fry­de­ryk Nie­tz­sche, któ­ry za­sły­nął z od­rzu­ce­nia kon­wen­cjo­nal­nej ety­ki chrze­ści­ja­ńskiej z ostat­niej de­ka­dy XIX wie­ku, okre­śla­jąc ją mia­nem „mo­ral­no­ści nie­wol­ni­ka”, nie opo­wia­dał się za po­de­jściem ści­śle ne­ga­tyw­nym. Pro­po­no­wał al­ter­na­ty­wę dla ni­hi­li­zmu, opar­tą na kon­cep­cji he­ro­icz­ne­go Über­men­scha (nad­czło­wie­ka), po­sta­ci dum­nej, ary­sto­kra­tycz­nej, in­te­lek­tu­al­ne­go wo­jow­ni­ka. Dla Nie­tz­sche­go dąże­nie do nad­czło­wie­ka mia­ło wy­zna­czyć lu­dziom nowe war­to­ści mo­ral­ne i nowy cel w miej­sce tych od­rzu­co­nych w ob­wiesz­cze­niu o „śmier­ci Boga”, czy­li po­rzu­ce­nie teo­lo­gicz­nych od­po­wie­dzi na wiel­kie py­ta­nia. Idea nad­czło­wie­ka wy­szła z mody w po­ło­wie XX wie­ku jako ta, któ­ra przy­czy­ni­ła się do in­spi­ro­wa­nia i umac­nia­nia na­ro­do­we­go so­cja­li­zmu i eu­ge­ni­ki. Jed­na­kże wspó­łcze­sny trans­hu­ma­nizm, bez­re­flek­syj­ne dąże­nie do po­śpiesz­ne­go ulep­sza­nia i do­sko­na­le­nia czło­wie­ka, re­pre­zen­tu­je bar­dzo po­dob­ną ar­gu­men­ta­cję i za­mia­ry.

Wi­dać za­tem, że wiel­kie py­ta­nia to nie­mal uni­wer­sal­ny „wy­my­sł ludz­ki”, po­nie­waż zaś lu­dzie w głębi ser­ca pra­gną sen­su, to ni­hi­li­stycz­ny po­gląd, iż na py­ta­nia te nie ma po­zy­tyw­nych od­po­wie­dzi, jest nie­wy­star­cza­jący. To na­sze pra­gnie­nie samo w so­bie nie do­wo­dzi, że sa­tys­fak­cjo­nu­jące od­po­wie­dzi ist­nie­ją, jest ono jed­nak prze­ja­wem tego, co Au­gu­styn na­zwał nie­spo­koj­nym ser­cem – czło­wie­cze­go pra­gnie­nia Boga.

Wy­gląda na to, że na­uka może od­po­wia­dać na py­ta­nia „jak?” i „co?”, lecz nie na py­ta­nia o sens lub po­win­no­ść. A sko­ro tak, to jak mo­że­my roz­strzy­gać te py­ta­nia?

Wy­da­je mi się, że pa­nu­je dość po­wszech­na zgo­da co do tego, iż na­uka nie od­po­wia­da i nie po­tra­fi od­po­wie­dzieć na wiel­kie py­ta­nia. Po­sta­wi­łbym tezę, że na­uka co do za­sa­dy nie może na nie od­po­wie­dzieć, po­nie­waż są to py­ta­nia o po­jęcia wy­ższe­go po­zio­mu, do­ty­czące oso­bo­wo­ści i sen­su, któ­re na­uka ce­lo­wo wy­łącza z ob­sza­ru swo­ich ba­dań. Mimo to często pro­po­nu­je się ewo­lu­cjo­ni­stycz­ne omó­wie­nia za­gad­nień psy­cho­lo­gicz­nych jako na­uko­we od­po­wie­dzi na wiel­kie py­ta­nia, szcze­gól­nie na kwe­stie mo­ral­ne. Otóż nie są to od­po­wie­dzi na­uko­we. Na­wet gdy­by­śmy zgo­dzi­li się co do ewo­lu­cjo­ni­stycz­nych nar­ra­cji o tym, skąd wzi­ęły się ludz­kie skłon­no­ści mo­ral­ne, to nie o ta­kie od­po­wie­dzi lu­dziom cho­dzi. Ewo­lu­cjo­nizm je­dy­nie pod­kre­śla, że na­tu­ra­lizm nie pro­po­nu­je żad­ne­go sen­su, żad­nych obiek­tyw­nych po­wo­dów uza­sad­nia­jących mo­ral­no­ść ani żad­ne­go wy­ja­śnie­nia, skąd wła­ści­wie wszyst­ko się bie­rze. Ewo­lu­cjo­nizm do­star­cza od­po­wie­dzi na te­mat me­cha­ni­zmów, któ­re mo­gły do­pro­wa­dzić do po­wsta­nia obec­nych opi­nii mo­ral­nych, ale nie przed­sta­wia uza­sad­nie­nia, dla­cze­go na­le­ży te opi­nie przy­jąć i prak­ty­ko­wać. To wła­śnie mamy na my­śli, gdy mó­wi­my, że na­uka może od­no­sić się do kwe­stii jak, lecz nie do kwe­stii dla­cze­go.

We­dług świa­to­po­glądu świec­kie­go na py­ta­nia etycz­ne i mo­ral­ne na­le­ży od­po­wia­dać na pod­sta­wie prag­ma­ty­zmu bądź uży­tecz­no­ści, na przy­kład ar­gu­men­tów, co zro­dzi naj­wi­ęk­szą po­wszech­ną ko­rzy­ść dla wi­ęk­szo­ści lu­dzi. Na­uka mo­gła­by być nie­raz po­moc­na w usta­la­niu da­nych sta­ty­stycz­nych do tego ro­dza­ju wy­li­czeń – ile?, jak wie­lu? – po­zo­sta­je jed­nak bez­rad­na w kwe­stii orze­ka­nia, co jest isto­tą ko­rzy­ści. Naj­wi­ęk­szy pro­blem, przed ja­kim sta­je uty­li­ta­ryzm, to de­cy­do­wa­nie, co jest do­bre dla lu­dzi bądź dla cze­go­kol­wiek in­ne­go. Na­uka nie może o tym de­cy­do­wać. Je­dy­nym jej wkła­dem może być po­moc w kwan­ty­fi­ka­cji do­bro­by­tu ma­te­rial­ne­go. Lecz nie tego do­ty­czą wiel­kie py­ta­nia. Wkład na­uki w od­po­wie­dzi na py­ta­nia o sens jest prak­tycz­nie ze­ro­wy. Je­śli – jak za­kła­da scjen­tyzm – od­po­wie­dzi na nie może udzie­lić je­dy­nie na­uka, to zna­czy, że od­po­wie­dzieć na nie nie spo­sób.

Jak pan go­dzi ist­nie­nie w tym sa­mym świe­cie ma­te­rii i nie­na­ma­cal­ne­go du­cha? Czy świat jest ma­te­rial­no-nie­ma­te­rial­ny? Czy wie­rzy pan w du­szę?

Po­go­dze­nie ma­te­rii i du­cha nie jest samo w so­bie trud­niej­sze niż po­go­dze­nie cia­ła i umy­słu czy atra­men­tu i li­te­ra­tu­ry albo dźwi­ęku i mu­zy­ki. Są one aspek­ta­mi świa­ta na ró­żnych po­zio­mach opi­su, gdzie je­den ucie­le­śnia bądź wy­ra­ża albo też wspie­ra dru­gi. My­ślę jed­nak, że być może to py­ta­nie, zwłasz­cza do­ty­czące wia­ry w du­szę, do­ty­czy ra­czej tego, czy chrze­ści­ja­ństwo jest z grun­tu du­ali­stycz­ne, to zna­czy, czy gło­si ono od­ręb­no­ść ludz­kie­go cia­ła i du­cha. Kwe­stia ta wi­ąże się z pro­ble­mem umy­sł – cia­ło, od daw­na sta­no­wi­ącym wy­zwa­nie dla fi­lo­zo­fii, któ­ry do­cze­kał się już wła­snej sub­dy­scy­pli­ny, fi­lo­zo­fii umy­słu. Moim zda­niem chrze­ści­ja­ństwo oczy­wi­ście opo­wia­da się za ist­nie­niem cze­goś wi­ęcej niż sfe­ra ma­te­rial­na, po­nie­waż Bóg jest czy­mś wi­ęcej niż ma­te­ria, mało tego, ist­nie­je nie­za­le­żnie od sfe­ry ma­te­rial­nej tego świa­ta. Nie je­stem na­to­miast prze­ko­na­ny, że dok­try­na chrze­ści­ja­ństwa wy­ma­ga od nas wia­ry w du­alizm sub­stan­cjal­ny, czy­li po­gląd Kar­te­zju­sza, iż sfe­rę fi­zycz­ną i umy­sło­wą czy też du­cho­wą two­rzą nie­za­le­żne „sub­stan­cje”. Na pew­no nie uwa­żam, że na­uka wy­kry­je w czło­wie­ku ja­kąś inną sub­stan­cję, czy­li du­szę, i nie sądzę, że po­trze­bu­je­my ja­kie­jś sub­stan­cji, by móc twier­dzić, że umy­sł i cia­ło są czym in­nym. Nie sądzę też, że po­trzeb­na jest ja­kaś inna sub­stan­cja, by gwa­ran­to­wać ży­cie po śmier­ci. Wbrew po­pu­lar­nym wy­obra­że­niom Bi­blia nie gło­si na­uki o prze­trwa­niu dusz, gło­si na­ukę o zmar­twych­wsta­niu cia­ła – na­sze ży­cie z Bo­giem ma ob­jąć uzy­ska­nie no­we­go cia­ła, a nie trwa­nie sa­mej od­ręb­nej od cia­ła du­szy.

2.4 CZY KA­ŻDA PRAW­DZI­WA WIE­DZA NIE JEST NA­UKĄ?

Czy za­sa­dy kry­tycz­ne­go my­śle­nia – fal­sy­fi­ko­wal­no­ść, brzy­twa Ockha­ma, obiek­tyw­no­ść i tym po­dob­ne – nie są wspól­ne ka­żde­mu od­po­wie­dzial­ne­mu po­szu­ki­wa­niu wie­dzy?

Ow­szem, są pew­ne wspól­ne za­sa­dy, lecz to nie spra­wia, że wszyst­ko jest na­uką. Jed­nym z ar­gu­men­tów prze­ciw­ko ist­nie­niu rze­czy­wi­sto­ści, któ­rych na­uka nie umie wy­ja­śniać, jest su­ge­stia, że tak na­praw­dę wszel­ka wie­dza pły­nie z cze­goś, co na­zy­wa­my kry­tycz­nym my­śle­niem, a co cha­rak­te­ry­zu­je się roz­ma­ity­mi za­le­ta­mi lo­gicz­ny­mi i prak­tycz­ny­mi, jak fal­sy­fi­ko­wal­no­ść czy obiek­tyw­no­ść. Ar­gu­ment ten często obej­mu­je tezę, że na­wet je­śli dys­cy­pli­ny spo­za nauk ści­słych nie mogą się po­szczy­cić ową po­wta­rzal­no­ścią, któ­ra – jak po­wie­dzia­łem – jest w na­uce nie­odzow­na, to i tak są one w ja­ki­mś sen­sie „em­pi­rycz­ne” i po­sia­da­ją wie­le atry­bu­tów epi­ste­micz­nych, w tym mo­żli­wo­ść pre­dyk­cji. A za­tem dys­cy­pli­ny te są rów­nie na­uko­we jak na­uki przy­rod­ni­cze.

Jest to ar­gu­ment za­sad­ni­czo se­man­tycz­ny, za­ba­wa ter­mi­no­lo­gią. We­dług tej tezy po­win­ni­śmy trzy­mać się pier­wot­ne­go sen­su sło­wa scien­tia i od­no­sić je do wszel­kie­go ro­dza­ju usys­te­ma­ty­zo­wa­nych ba­dań. De­ba­ta o cha­rak­te­rze se­man­tycz­nym nie pro­wa­dzi jed­nak do praw­dzi­we­go ro­zu­mie­nia. Ja stwier­dzam je­dy­nie coś, co uwa­żam za oczy­wi­ste – że gdy wi­ęk­szo­ść lu­dzi, w tym ja, po­słu­gu­je się dziś w tego ro­dza­ju dys­ku­sjach bez­przy­miot­ni­ko­wym sło­wem „na­uka”, to ma na my­śli na­uki przy­rod­ni­cze. Je­śli ktoś ob­sta­je przy na­zy­wa­niu na­uką dys­cy­plin spo­za nauk ści­słych, mogę do­sto­so­wać się do jego wra­żli­wo­ści i pie­czo­ło­wi­cie uży­wać okre­śle­nia „na­uki przy­rod­ni­cze”, ile­kroć mó­wię o tym, co ro­zu­miem przez na­ukę. Lecz na­zy­wa­nie na­uką ogó­łu tego, czym jest scien­tia, za­cie­ra rze­czy­wi­ste ró­żni­ce mi­ędzy po­de­jściem nauk przy­rod­ni­czych a po­de­jściem dys­cy­plin spo­za nauk przy­rod­ni­czych.

Jak pod­cho­dzić do ma­te­ria­łów hi­sto­rycz­nych, sko­ro hi­sto­ria nie jest na­uką ści­słą?

[Pe­wien zna­ny blo­ger] twier­dzi, że do­brzy hi­sto­ry­cy do­ko­nu­ją pre­dyk­cji do­kład­nie tak samo jak na­ukow­cy, czy więc hi­sto­ria nie jest na­uką ści­słą?

Przez po­nad 100 lat nie­wiel­ka gru­pa hi­sto­ry­ków twier­dzi­ła, że hi­sto­ria jest na­uką w ta­kim sa­mym sen­sie, co fi­zy­ka i że rządzą nią „pra­wa przy­ro­dy [...], któ­re trze­ba przy­jąć i li­czyć się z nimi tak samo jak z pra­wa­mi gra­wi­ta­cji”[10]. Ten ar­gu­ment opie­ra się na scjen­ty­zmie. Je­śli od­rzu­ci­my scjen­tyzm i uzna­my, że ist­nie­je wie­dza spo­za ob­sza­ru nauk ści­słych, to owo nie­mo­żli­we – mó­wi­ąc szcze­rze – do utrzy­ma­nia twier­dze­nie sta­je się zbęd­ne i że­nu­jące.

Twier­dze­nie, że hi­sto­ry­cy do­ko­nu­ją pre­dyk­cji, może się wy­dać za­ska­ku­jące, jako że hi­sto­ry­cy zaj­mu­ją się prze­cież prze­szło­ścią, a nie przy­szło­ścią, ale je­śli do­pu­ści­my, że re­tro­dyk­cje sta­no­wią ro­dzaj pre­dyk­cji, to jest w tym nie­co praw­dy. Rze­czy­wi­ście hi­sto­ry­cy sto­su­ją to, co na­zy­wa­my ro­zu­mo­wa­niem ab­duk­cyj­nym albo kró­cej – ab­duk­cją, czy­li wnio­sko­wa­niem do naj­lep­sze­go wy­ja­śnie­nia.

Ozna­cza to, że pro­po­nu­ją oni hi­po­te­zy, któ­re – je­śli są zgod­ne z praw­dą – pro­wa­dzi­ły­by do re­zul­ta­tów bądź wy­da­rzeń fak­tycz­nie za­ob­ser­wo­wa­nych, a za­tem wy­ja­śnia­ły­by dane na­uko­we, któ­ry­mi obec­nie dys­po­nu­je­my. Hi­sto­ry­cy sta­ra­ją się zro­zu­mieć, któ­ra z mo­żli­wych hi­po­tez jest naj­bar­dziej praw­do­po­dob­na jako praw­dzi­we wy­ja­śnie­nie. Na­uki ści­słe rów­nież upra­wia­ją ten ro­dzaj ro­zu­mo­wa­nia. Ist­nie­ją za­tem pew­ne po­do­bie­ństwa mi­ędzy me­to­da­mi do­cie­kań w hi­sto­rii i w na­ukach ści­słych. Jed­nak pre­dyk­cje hi­sto­ry­ków nie są „ta­kie same” jak pre­dyk­cje w na­ukach ści­słych. Hi­po­te­zy hi­sto­rycz­ne do­ty­czą na ogół wpły­wów wy­ższe­go rzędu, ta­kich jak po­li­ty­ka, am­bi­cja, za­zdro­ść, ze­msta, strach, opi­nia pu­blicz­na, bun­ty, po­czu­cie przy­na­le­żno­ści ple­mien­nej, chci­wo­ść czy mi­ło­ść. Sto­so­wa­nie po­dob­nych na­rzędzi lo­gicz­nych w od­nie­sie­niu do tych opi­sów wy­ższe­go rzędu nie re­du­ku­je ich do opi­sów ni­ższe­go rzędu, ja­kie wy­stępu­ją w pra­wach przy­ro­dy.

Skąd wia­do­mo, że na­praw­dę ist­nie­ją od­ręb­ne wy­ższe po­zio­my wy­ja­śnia­nia?

Czy zna­cze­nie mu­zy­ki nie spro­wa­dza się je­dy­nie do tego, że po­bu­dza w nas pew­ne emo­cje?

Smu­tek jest uczu­ciem po­zba­wio­nym ze­wnętrz­nej we­ry­fi­ka­cji, czy jed­nak mo­że­my nie uwie­rzyć ko­muś, kto mówi, że go od­czu­wa?

Mu­zy­ka jest rów­nież dys­cy­pli­ną z ob­sza­ru wy­ższych po­zio­mów opi­su. Rze­czy­wi­ście po­ru­sza ona w nas pew­ne emo­cje i z tego po­wo­du ma wiel­ką moc i wpływ, lecz ta­kie stwier­dze­nie nie ozna­cza, że isto­ta mu­zy­ki spro­wa­dza się do po­ru­sza­nia emo­cji. Skom­pli­ko­wa­na po­li­fo­nia Ba­chow­skiej fugi ma pew­ną lo­gi­kę i spój­no­ść in­te­lek­tu­al­ną, któ­ra ow­szem, do­star­cza słu­cha­czo­wi bez­po­śred­niej przy­jem­no­ści nie­za­le­żnie od tego, czy jest ich świa­do­my. Przez mu­zy­ków ta lo­gi­ka i spój­no­ść są rów­nież po­strze­ga­ne jako za­spo­ka­ja­jące głębo­kie za­sa­dy har­mo­nii i es­te­ty­ki. Nie są one „je­dy­nie” wy­zwa­la­cza­mi emo­cji. Co wi­ęcej, sa­mych emo­cji nie spo­sób zre­du­ko­wać „je­dy­nie” do od­pa­la­nia neu­ro­nów i uwal­nia­nia do­pa­mi­ny. Na­sze we­wnętrz­ne sta­ny umy­słu mają re­al­ne zna­cze­nie i tre­ść wy­kra­cza­jące poza samą fi­zycz­no­ść. Jest to coś, co czło­wiek może po­wie­dzieć wprost o wła­snych uczu­ciach, na przy­kład smut­ku. Wy­ższe po­zio­my wy­ja­śnia­nia mają za­sad­ni­cze zna­cze­nie w wie­lu dys­cy­pli­nach.

2.5 CO SIĘ DZIE­JE, GDY NA­UKA WY­JA­ŚNIA MÓZG?

Mo­żna prze­wi­dy­wać, co lu­dzie zro­bią. Po­ziom ni­ższy de­fi­niu­je po­ziom wy­ższy. Mo­żna wie­dzieć do­kład­nie, któ­re elek­tro­ny się uak­tyw­nią [...], i mo­żna w du­żej mie­rze pro­gno­zo­wać.