Chińska transformacja: Wielki renesans. Chińska transformacja i jej konsekwencje. Chiny w okresie transformacji ebook

Mojej żonie Drussilli, mojej mamie Jadwidze i mojemu synowi Zacharemu książkę tę dedykuję

OD AUTORA

Od prawie trzydziestu lat chińska gospodarka rozwija się w imponującym tempie. Wzrost gospodarczy oscyluje w granich 10% rocznie, co dla wielu państw rozwijających się i posocjalistycznej transformacji jest wynikiem nieosiągalnym. Zachwytu nie powinny jednakże budzić jedynie rozmiary wzrostu, a fakt, że ma on charakter długookresowy i stabilny, i gwarantuje Chinom sukcesywne, acz rozłożone na dziesięciolecia, nadrabianie zaległości rozwojowych, nie tylko wobec innych krajów rozwijających się, ale także państw rozwiniętych.

Dzięki odpowiedniej polityce rozwojowej i reformom systemu gospodarczego Chiny nie należą już do krajów najuboższych, a standard życia mieszkańców Państwa Środka dynamicznie się podnosi. Postępuje ekonomiczna ekspansja Chin na arenie międzynarodowej, a ChRL staje się bardzo istotnym ogniwem globalnej gospodarki.

Biorąc pod uwagę fakt, że Chiny są nie tylko krajem rozwijającym się, ale także państwem posocjalistycznej transformacji, powodzenie przemian społeczno-gospodarczych tym bardziej zasługuje na uznanie. Zdecydowana bowiem większość państw socjalistycznych, wstępując na drogę reform, odnotowała załamanie gospodarcze, czasami niewielkie, jak miało to miejsce w przypadku Słowenii, Czech czy Polski, czasami zatrważająco wielkie, jak w przypadku Mołdawii czy Ukrainy. Chiny tymczasem nie odnotowały negatywnego wzrostu gospodarczego.

Rozwój społeczno-gospodarczy, a w rezultacie postęp cywilizacyjny Chin budzi jednakże liczne kontrowersje. Wielu analityków krytykuje brak odważnych reform politycznych. Niektórzy ekonomiści przekonują, że chińska gospodarka to olbrzym na glinianych nogach, a słabe podstawy instytucjonalne oraz niestabilny system finansowy powodują, że dalszy dynamiczny rozwój Chin stoi pod znakiem zapytania.

Niewątpliwie chińska droga transformacji systemowej nie jest tylko i wyłącznie pasmem sukcesów, a problemy gospodarcze, społeczne i inne związane z reformami systemowymi są proporcjonalne do wielkości Państwa Środka. Debata dotycząca chińskiej transformacji ma niestety bardzo często zabarwienie ideologiczne, a pewne doktryny polityczne i społeczno-gospodarcze wydają się wpływać na sądy i opinie zarówno przeciwników jak i części zwolenników chińskich reform.

Zadaniem książki Chiny w okresie transformacji jest pokazanie chińskich reform systemowych i polityki rozwojowej na przestrzeni ostatnich 28 lat. Całość została podzielona na sześć rozdziałów. Rozdział pierwszy to analiza różnych modelów posocjalistycznej transformacji. Rodział drugi pokazuje reformy systemowe i politykę rozwojową w Chinach na przykładzie systemu finansowego, będącego niejako krwioobiegiem gospodarki wolnorynkowej; polityki „otwartych drzwi”, polityki inwestycyjnej oraz polityki handlowej, uważanych za siły napędowe chińskiej gospodarki; przemian na terenach niezurbanizowanych, kluczowych dla powodzenia chińskiej transformacji z uwagi na fakt, że wciąż większość obywateli ChRL mieszka na wsi; oraz reform industrialnych. Rozdział trzeci pokazuje dokonania Chin w zakresie rozwoju społeczno-gospodarczego, w tym eliminacji ubóstwa. Część rozdziału poświęcona jest negatywnym skutkom transformacji systemowej. Rodział czwarty przedstawia najważniejsze cechy ustroju politycznego Chin poprzez analizę roli partii komunistycznej, redefinicji pozycji państwa, koncepcję przywództwa oraz reformę administracyjną. Rozdział piąty poświęcony jest przedsiębiorstwom państwowym w Chinach, ich roli w procesie przemian i pozycji w gospodarce. Wiele miejsca zajmuje analiza reformy zarządzania i organizacji chińskich przedsiębiorstw państwowych. Rozdział szósty pokazuje obecny stan chińskiej gospodarki. Jest jednocześnie podsumowaniem całej książki.

Powyższa książka nie mogłaby powstać gdyby nie rady, pomoc, życzliwość i konstruktywna krytyka wielu osób, którym winny jestem podziękowania. Są to: Prof. Grzegorz W. Kołodko (Wyższa Szkoła Przedsiębiorczości i Zarządzania im. Leona Koźmińskiego w Warszawie oraz Centrum Badawcze Transformacji Integracji i Globalizacji TIGER), Prof. Gustav Ranis (Uniwersytet Yale), Prof. Justin Yifu Lin (Uniwersytet Pekiński), Prof. Tony Saich (Uniwersytet Harvarda), Prof. Thomas G. Rawski (Uniwersytet w Pittsburghu), Prof. Gary H. Jefferson (Uniwersytet Brandeis), Prof. John Child (Uniwersytet Birmingham), Prof. Jan Rowiński (Uniwersytet Warszawski), J.E. Yuan Guisen (Ambasador ChRL w RP), Yu Ruilin (I Sekretarz Ambasady ChRL w RP), dr Jacek Tomkiewicz (Wyższa Szkoła Przedsiębiorczości i Zarządzania im. Leona Koźmińskiego w Warszawie oraz Centrum Badawcze Transformacji Integracji i Globalizacji TIGER), dr Ilan Alon (Rollins College), Bartosz Komasa, Paweł Milewski oraz Piotr Wolfram. Specjalne podziękowania należą się mojej rodzinie, która cierpliwie znosiła fakt, że tak wiele czasu spędzałem prowadząc badania naukowe i pisząc tę książkę.

Andrzej Bolesta

Londyn, czerwiec 2006 r.

Rozdział 2

REFORMY SYSTEMOWE I POLITYKA ROZWOJOWA W CHINACH

Panuje coraz powszechniejsza opinia, że dynamiczny rozwój gospodarczy Chiny zawdzięczają skutecznemu połączeniu polityki rozwojowej i reform systemowych. Na sukces składają się zatem dwa główne elementy – reformy systemu i polityka skierowana na pobudzanie rozwoju gospodarczego. Tymczasem „dobry system sam w sobie nie jest w stanie zastąpić braku dobrej polityki rozwojowej, [a] dobra polityka rozwojowa nie jest w stanie zastąpić złego systemu” (Kołodko 1999: 77).

Wielu ekonomistów wciąż nie dostrzega różnicy pomiędzy reformami systemowymi będącymi w tym przypadku narzędziem transformacji z jednego systemu (np. społeczno-gospodarczego) w drugi, a polityką rozwojową, której celem nie jest transformacja czy też przekształcenia danego sektora gospodarki, a doprowadzenie do szybkiego, zrównoważonego i długookresowego rozwoju gospodarczego, dzięki któremu społeczeństwo będzie żyło i funkcjonowało na coraz wyższym poziomie cywilizacyjnym.

Posocjalistyczna transformacja nie miała polegać jedynie na zmianie ustroju politycznego i społeczno-gospodarczego, ale także – a może przede wszystkim – na wypracowaniu takiego mechanizmu funkcjonowania państwa, dzięki któremu możliwe jest podjęcie realnych prób nadgonienia zacofania cywilizacyjnego wobec państw Zachodu. Polityka rozwojowa jest zatem niejako wpisana w posocjalistyczną transformację i chociażby z tego powodu musi być traktowana jako ważny instrument działania w budowaniu nowej rzeczywistości.

Polityka rozwojowa towarzyszyła działaniom reformatorskim w Chinach od początku okresu przemian, jako że celem nadrzędnym transformacji miał być dynamiczny rozwój społeczno-gospodarczy. W 1987 r. przybrała ona formę trzyetapowej strategii rozwoju, wedle której ostatni etap ma się zakończyć w połowie XXI wieku, kiedy Chiny staną się państwem o średnim dochodzie na mieszkańca w skali świata. W ramach ostatniego planu pięcioletniego (2001–05) realizowano następujące postulaty rozwojowe: utrzymanie wysokiego wzrostu gospodarczego przy jednoczesnym utrzymaniu tempa reform systemowych; utrzymanie pozytywnych wskaźników w zakresie wymiany międzynarodowej, przy jednoczesnym podnoszeniu konkurencyjności chińskiej gospodarki; tworzenie nowych miejsc pracy z naciskiem na stopniowy transfer siły roboczej z regionów niezurbanizowanych; stałe zwiększanie inwestycji na edukację i badania naukowe.

O ile niesłychanie istotne jest zrozumienie rozdzielności polityki rozwojowej i reform systemowych, o tyle należy pamiętać, że te dwa procesy są wzajemnie zależne i muszą występować wspólnie, jeśli transformacja ma zakończyć się sukcesem, a w jej trakcie nie ma mieć miejsca spadek poziomu życia.

W procesie rozwoju cywilizacyjnego w przypadku państw posocjalistycznej transformacji nie same reformy systemowe, czy też polityka rozwojowa są najważniejsze, a ich odpowiednie połączenie, współdziałanie i symbioza. Te dwa procesy razem determinują rozwój społeczno-gospodarczy.

2.1. Droga przemian rynkowych

Reformy systemowe zainicjowane przez rząd ChRL w 1978 roku miały w pierwszej kolejności polegać, jak to określił You (1998), na „destatyzacji” gospodarki poprzez stopniowe wprowadzenie mechanizmów rynkowych. Polityka taka wiązała się z odseparowaniem rządu od bezpośredniej kontroli nad produkcją i handlem (ChHDR 1999). Jednakże rola państwa, choć mniejsza i zredefiniowana, pozostawała istotna. Deng Xiaoping, głosząc potrzebę przemian rynkowych, dzięki którym Chiny uzyskałyby wysoki wzrost gospodarczy, podkreślał jednocześnie, że liberalizacja gospodarki i polityka „otwartych drzwi” – stopniowego otwierania się chińskiej gospodarki na świat – nie zmienia podstawowych pryncypiów stanowiących ideologiczne fundamenty państwa: przywódczej roli Partii, dyktatury proletariatu, socjalistycznej drogi rozwoju, ideologii leninowskiej, marksistowskiej i maoistowskiej.

Często nie zauważa się znamiennego faktu, że rozpoczęcie reform wiązało się nie tylko ze zmianami systemu społeczno-gospodarczego i tworzeniem nowego środowiska dla stosunków ekonomicznych, ale także – co wydaje się zadaniem na dekady – reorganizacją wzorców zachowań wynikających z tradycji i kultury. Według Le (2003) wyzwaniem stało się zaadoptowanie konfucjanizmu do reguł gospodarki rynkowej; wprowadzeniem zasad bazujących na naukach ścisłych w różnych formach aktywności gospodarczej i pozbycie się administrowania poprzez władzę osobistą (renzhi). W konsekwencji ogólnie znane na Zachodzie zasady ekonomii takie jak: działalność gospodarcza to rodzaj działalności społecznej, której celem jest maksymalizacja zysku; każdy ma prawo osiągać korzyści dla siebie samego; gospodarka rynkowa jest środkiem do osiągnięcia tych celów, w Chinach musiały zostać odkryte na nowo.

Według Guo Rongxing (1999) system gospodarczy Chińskiej Republiki Ludowej przechodził przez sześć etapów.

1. gospodarka centralnie planowana (do 1978 r.),

2. gospodarka głównie centralnie planowana z marginesowymi elementami rynku (1978–84),

3. gospodarka towarowa z elementami centralnego planowania (1984–87),

4. socjalistyczna gospodarka towarowa (1988–89),

5. kombinacja gospodarki centralnie planowanej z gospodarką rynkową (1989–91),

6. socjalistyczna gospodarka rynkowa (od 1992 r.).

Chińska gospodarka od momentu powstania ChRL w 1949 r. do roku 1978 była gospodarką centralnie planowaną, choć jej centralizacja była znacznie mniejsza niż w innych państwach socjalistycznych, głównie z przyczyn zacofania cywilizacyjnego. Centralne planowanie wymagało stworzenia odpowiedniego aparatu sterującego, co dla dużego, w większości rolniczego i zacofanego kraju stanowiło nie lada wyzwanie.