Campo santo ebook

PROZA

Mała wy­cieczka do Ajac­cio

We wrze­śniu ubie­głego roku, pod­czas dwu­ty­go­dnio­wych wa­ka­cji na Kor­syce, po­je­cha­łem pew­nego razu nie­bie­skim au­to­bu­sem li­nio­wym w dół za­chod­niego wy­brzeża do Ajac­cio, aby się tro­chę ro­zej­rzeć po tym mie­ście, o któ­rym wie­dzia­łem je­dy­nie, że tam przy­szedł na świat ce­sarz Na­po­leon. Był piękny, pro­mienny dzień, po­wiew bryzy znad mo­rza po­ru­szał lekko wit­kami palm na Place Ma­réchal Foch, w por­cie jak wielka góra lo­dowa stał śnież­no­biały sta­tek tu­ry­styczny, ja zaś, w po­czu­ciu, że je­stem wolny i swo­bodny, wę­dro­wa­łem po ulicz­kach, nie­kiedy za­cho­dzi­łem do ciem­nych, prze­past­nych bram, z pew­nym na­bo­żeń­stwem od­czy­ty­wa­łem na­zwi­ska ob­cych lo­ka­to­rów na bla­sza­nych skrzyn­kach na li­sty i pró­bo­wa­łem so­bie wy­obra­zić, jak by to było, gdy­bym miesz­kał w jed­nej z tych ka­mien­nych twierdz, za­jęty aż do końca ży­cia wy­łącz­nie stu­dio­wa­niem mi­nio­nego i mi­ja­ją­cego czasu. Po­nie­waż jed­nak nikt z nas nie może na­prawdę tylko po pro­stu so­bie być i wszy­scy mu­simy za­wsze przed­się­brać coś mniej lub bar­dziej sen­sow­nego, kieł­ku­jącą we mnie ide­alną wi­zję paru ostat­nich, nie­skrę­po­wa­nych żad­nymi obo­wiąz­kami lat wkrótce wy­parła po­trzeba za­peł­nie­nia czymś po­po­łu­dnia, i tak to, sam nie wiem jak, zna­la­złem się w hallu Mu­sée Fesch z no­tat­ni­kiem, ołów­kiem i bi­le­tem wstępu w ręce.

Jo­seph Fesch, jak prze­czy­ta­łem po­tem w swoim sta­rym Gu­ide Bleu, był sy­nem matki Le­ty­cji Bo­na­parte z jej póź­nego, dru­giego mał­żeń­stwa z pew­nym szwaj­car­skim ofi­ce­rem w służ­bie ge­nu­eń­skiej, a więc przy­rod­nim wu­jem Na­po­le­ona. W po­cząt­kach swo­jej ekle­zja­stycz­nej ka­riery spra­wo­wał po­śledni urząd ko­ścielny w Ajac­cio. Mia­no­wany wsze­lako przez sio­strzeńca ar­cy­bi­sku­pem Lyonu i am­ba­sa­do­rem przy Sto­licy Apo­stol­skiej, stał się jed­nym z naj­bar­dziej nie­na­sy­co­nych ko­lek­cjo­ne­rów sztuki w tej epoce – epoce, kiedy to ry­nek był do­słow­nie za­lany ob­ra­zami i dzie­łami, za re­wo­lu­cji po­ścią­ga­nymi z ko­ścio­łów, klasz­to­rów i pa­ła­ców, ode­bra­nymi emi­gran­tom i zdo­by­tymi przy plą­dro­wa­niu ho­len­der­skich i wło­skich miast.

Fesch za­mie­rzał ni mniej, ni wię­cej, tylko udo­ku­men­to­wać w swo­jej pry­wat­nej ko­lek­cji całą hi­sto­rię sztuki eu­ro­pej­skiej. Nie wia­domo do­kład­nie, ile ob­ra­zów fak­tycz­nie po­sia­dał, po­dobno około trzy­dzie­stu ty­sięcy. Wśród tego, co po jego śmierci w 1838 roku i po roz­ma­itych ma­chloj­kach Jó­zefa Bo­na­par­tego, który był wy­ko­nawcą te­sta­mentu, tra­fiło do spe­cjal­nie w tym celu zbu­do­wa­nego w Ajac­cio mu­zeum, znaj­duje się Ma­donna Co­sima Tury, Ma­donna pod gir­landą Bot­ti­cel­lego, Mar­twa na­tura z tu­rec­kim ko­bier­cem Pier­fran­ce­sca Cit­ta­di­niego, Owoce z pa­pugą Spa­dina, Por­tret mło­dzieńca z rę­ka­wiczką Ty­cjana i inne cu­downe ob­razy.

Naj­pięk­niej­szy owego po­po­łu­dnia wy­dał mi się pe­wien ob­raz Pie­tra Pa­oli­niego, który żył i pra­co­wał w XVII wieku w Lukce. Przed­sta­wia na ma­to­wo­czar­nym, tylko ku le­wej stro­nie prze­cho­dzą­cym w bar­dzo ciemny brąz tle może trzy­dzie­sto­let­nią ko­bietę. Ko­bieta ma wiel­kie, me­lan­cho­lijne oczy i nosi suk­nię ko­loru nocy, na­wet w za­ry­sach nie­od­ci­na­jącą się od ciem­nego oto­cze­nia, czyli wła­ści­wie nie­wi­doczną, a prze­cież obecną każ­dym fał­dem i za­ła­ma­niem ma­te­riału. Jej szyję ota­cza na­szyj­nik z pe­reł. Prawą ręką obej­muje opie­kuń­czo có­reczkę, która stoi przed nią bo­kiem, zwró­cona ku skra­jowi ob­razu, ale po­ważną twarz, zda­wa­łoby się, ze śla­dami le­d­wie obe­schłych łez, ob­raca w kie­runku wi­dza jak gdyby z nie­mym wy­zwa­niem. Dziew­czynka ma na so­bie ce­gla­sto­czer­woną suk­nię, czer­wony strój nosi też naj­wy­żej trzy­ca­lowy żoł­nie­rzyk-lalka, któ­rego dziew­czynka wy­ciąga w na­szą stronę, czy to dla upa­mięt­nie­nia ojca bę­dą­cego na wy­pra­wie wo­jen­nej, czy to dla obrony przed na­szym złym spoj­rze­niem. Długo sta­łem przed tym po­dwój­nym por­tre­tem i wi­dzia­łem ujętą w nim, jak mi się wtedy wy­da­wało, całą nie­zgłę­bioną nie­dolę ży­cia.

Nim opu­ści­łem mu­zeum, zsze­dłem jesz­cze do su­te­reny, gdzie wy­sta­wiony jest zbiór na­po­le­oń­skich pa­mią­tek i de­wo­cjo­na­liów. Są tam ozdo­bione głową i ini­cja­łami Na­po­le­ona no­żyki do otwie­ra­nia li­stów, pie­czątki, noże sprę­ży­nowe, ta­ba­kierki i puszki na ty­toń, mi­nia­tury wszyst­kich krew­nych i mnó­stwa po­tom­ków, syl­wetki i bi­skwi­towe me­da­liony, stru­sie jajo z wy­ma­lo­waną sceną egip­ską, ta­le­rze z barw­nej ma­jo­liki, por­ce­la­nowe fi­li­żanki, gip­sowe po­pier­sia, ala­ba­strowe fi­gurki, od­lany z brązu Na­po­leon na wiel­błą­dzie oraz, pod szkla­nym klo­szem pra­wie wy­so­ko­ści czło­wieka, kro­jem przy­po­mi­na­jąca frak, nad­je­dzona przez mole mun­du­rowa kurtka z czer­wo­nymi la­mów­kami i dwu­na­stoma mo­sięż­nymi gu­zi­kami – „L’ha­bit d’un co­lo­nel des Chas­seurs de la Garde, que porta Na­po­léon Ier”.

Poza tym można obej­rzeć liczne wy­ko­nane z ka­mie­nia my­dla­nego i ko­ści sło­nio­wej po­sążki ce­sa­rza, które uka­zują go w zna­nych po­zach, naj­pierw wiel­ko­ści około dzie­się­ciu cen­ty­me­trów, a po­tem co­raz to mniej­sze, aż wła­ści­wie nic już nie wi­dać, tylko ślepą plamkę bieli, może ga­snący punkt zbiegu hi­sto­rii ludz­ko­ści. Jedna z tych mi­ni­fi­gu­rek przed­sta­wia Na­po­le­ona po ab­dy­ka­cji „sur le ro­cher de l’île de Sa­inte-Hélène”. Na­po­leon, nie więk­szy od ziarnka gro­chu, w płasz­czu i trój­gra­nia­stym ka­pe­lu­szu, sie­dzi w po­zy­cji ka­wa­le­ryj­skiej na sto­łeczku, który umiesz­czony jest na czubku fak­tycz­nie po­cho­dzą­cego z wy­spy odłamka tufu, i ze zmarsz­czoną brwią pa­trzy w dal. Na pewno nie było mu słodko, tam, po­śród pust­ko­wia Atlan­tyku, i mu­siało mu bra­ko­wać pod­niet mi­nio­nego ży­cia, zwłasz­cza że, jak się zdaje, na nie­licz­nych wier­nych dru­hach, któ­rzy to­wa­rzy­szyli mu w osa­mot­nie­niu, też nie można było po­le­gać.

Ta­kie wnio­ski na­su­wałby przy­naj­mniej opu­bli­ko­wany w dniu mo­jej wi­zyty w Mu­sée Fesch ar­ty­kuł w „Corse-Ma­tin”, w któ­rym nie­jaki pro­fe­sor René Maury twier­dzi, że prze­pro­wa­dzone w la­bo­ra­to­riach FBI ba­da­nia kilku wło­sów z głowy ce­sa­rza do­wo­dzą nie­zbi­cie, „que Na­po­léon a len­te­ment été em­po­isonné à l’ar­se­nic à Sa­inte-Hélène, en­tre 1817 et 1821, par l’un de ses com­pa­gnons d’exil, le comte de Mon­tho­lon, sur l’in­sti­ga­tion de sa femme Al­bine qui était de­ve­nue la ma­îtresse de l’em­pe­reur et s’est tro­uvée en­ce­inte de lui”. Nie wiem do­prawdy, co na­leży są­dzić o ta­kich hi­sto­riach. Wszak mit Na­po­le­ona zro­dził naj­prze­dziw­niej­sze opo­wie­ści, za­wsze po­wo­łu­jące się na nie­od­parte fakty. Kafka na przy­kład opo­wiada, że 11 li­sto­pada 1911 roku był w Ru­dol­fi­num na con­férence, któ­rej te­ma­tem była la légende de Na­po­léon, i że nie­jaki Ri­che­pin, krzepki pięć­dzie­się­cio­la­tek o szczu­płej ta­lii i na­stro­szo­nej kę­dzie­rzawo, a za­ra­zem przy­le­ga­ją­cej do czaszki fry­zu­rze na mo­dłę Dau­deta, twier­dził mię­dzy in­nymi, ja­koby daw­niej co roku otwie­rano grób Na­po­le­ona, aby de­fi­lu­jący przed nim in­wa­li­dzi mo­gli uj­rzeć za­bal­sa­mo­wa­nego ce­sa­rza. Ale jako że jego twarz była już nieco obrzmiała i zie­lon­kawa, po­tem zwy­czaj do­rocz­nego otwie­ra­nia grobu za­rzu­cono. Sam Ri­che­pin jed­nak, pi­sze Kafka, wi­dział jesz­cze mar­twego ce­sa­rza, trzy­many na ręku przez stry­jecz­nego dziadka, który swego czasu słu­żył w Afryce i dla któ­rego ko­men­dant spe­cjal­nie po­le­cił otwo­rzyć grób. Zresztą con­férence, jak czy­tamy da­lej w za­pi­sku Kafki, za­koń­czyła się przy­sięgą pre­le­genta, że na­wet za ty­siąc lat każdy okruch jego zwłok, gdyby miał świa­do­mość, go­tów byłby po­dą­żyć na we­zwa­nie Na­po­le­ona.

Opu­ściw­szy mu­zeum kar­dy­nała Fe­scha, przez czas ja­kiś sie­dzia­łem na ka­mien­nej ławce przy Place Le­ti­zia, który wła­ści­wie jest tylko nie­du­żym, po­ło­żo­nym mię­dzy wy­so­kimi do­mami, za­drze­wio­nym skwer­kiem, gdzie eu­ka­lip­tusy i ole­an­dry, palmy, drzewka lau­rowe i mirty two­rzą oazę w środku mia­sta. Że­la­zne szta­chety od­dzie­lają skwe­rek od ulicy, a po dru­giej stro­nie wznosi się biało tyn­ko­wana fa­sada Casa Bo­na­parte. Cho­rą­giew Re­pu­bliki po­wie­wała nad bramą, przez którą dość zwar­tym stru­mie­niem wcho­dzili i wy­cho­dzili zwie­dza­jący. Ho­len­drzy, Niemcy, Bel­go­wie, Fran­cuzi, Au­striacy, Włosi, a raz cała grupa bar­dzo dys­tyn­go­wa­nych sta­rych Ja­poń­czy­ków. Więk­szość z nich już od­pły­nęła i po­po­łu­dnie do­bie­gało kresu, gdy wresz­cie wsze­dłem do bu­dynku. Ciem­nawy hall był opu­sto­szały. Na­wet sta­no­wi­sko przy ka­sie wy­da­wało się pu­ste. Do­piero kiedy sta­ną­łem tuż przy la­dzie i wła­śnie się­ga­łem po jedną z wy­sta­wio­nych tam wi­do­kó­wek, do­strze­głem, że za ladą, na obi­tym czarną skórą, od­chy­lo­nym w tył biu­ro­wym krze­śle sie­dzi – a można by bez mała po­wie­dzieć: leży – młoda ko­bieta.

Trzeba było wręcz za­pu­ścić wzrok po­nad kra­wę­dzią lady, aby ją zo­ba­czyć, i to spoj­rze­nie na ka­sjerkę Casa Bo­na­parte, praw­do­po­dob­nie wy­po­czy­wa­jącą tylko po dłu­gim sta­niu i może przy­sy­pia­jącą, było jedną z owych dziw­nie roz­cią­gnię­tych w cza­sie chwil, które pa­mięta się jesz­cze po la­tach. Gdy ka­sjerka się pod­nio­sła, oka­zało się, że jest to dama bar­dzo słusz­nej po­stury. Można było ją so­bie wy­obra­zić na sce­nie ope­ro­wej, jak wy­czer­pana dra­ma­tem swego ży­cia, śpiewa La­scia­temi mo­rire albo ja­kąś inną fi­nalną arię. Da­leko oso­bliw­sze niż sko­ja­rze­nie z ope­rową diwą było jed­nak jej wi­doczne do­piero w na­stęp­nej chwili, po­tem zaś tym bar­dziej zdu­mie­wa­jące po­do­bień­stwo do ce­sa­rza Fran­cu­zów, w któ­rego domu ro­dzin­nym spra­wo­wała straż.

Miała tę samą okrą­głą twarz, te same duże, wy­łu­pia­ste oczy, te same opa­da­jące ko­smy­kami na czoło płowe włosy. Gdy wrę­czyła mi bi­let i zo­rien­to­wała się, że nie mogę ode­rwać od niej oczu, uśmiech­nęła się do mnie wy­ro­zu­miale i rze­kła gło­sem wręcz uwo­dzi­ciel­skim, że zwie­dza­nie domu za­czyna się od dru­giej kon­dy­gna­cji. Wsze­dłem po czar­nych mar­mu­ro­wych scho­dach i zdu­mia­łem się nie­mało, gdy na gór­nym po­de­ście przy­jęła mnie ko­lejna dama, która naj­wy­raź­niej rów­nież wy­wo­dziła się z li­nii na­po­le­oń­skiej bądź też ja­koś przy­po­mi­nała mi Mas­sénę albo Macka, albo jesz­cze któ­re­goś z owych le­gen­dar­nych mar­szał­ków fran­cu­skich, pew­nie dla­tego że za­wsze wy­obra­ża­łem ich so­bie jako ród ka­rzeł­ko­wa­tych he­ro­sów.

Dama, która ocze­ki­wała mnie u góry scho­dów, od­zna­czała się mia­no­wi­cie ude­rza­jąco ni­skim wzro­stem, które to wra­że­nie spo­tę­go­wane było jesz­cze przez krótką szyję i bar­dzo krót­kie, le­dwo się­ga­jące bio­der ręce. Po­nadto no­siła na so­bie ze­staw tri­co­lore: nie­bie­ską spód­nicę, białą bluzkę i czer­wony, opi­na­jący ta­lię pa­sek, któ­rego ma­sywna klamra o mo­sięż­nym po­ły­sku zde­cy­do­wa­nie miała w so­bie coś woj­sko­wego. Gdy do­tar­łem na naj­wyż­szy sto­pień, mar­szał­kini cof­nęła się w pół­ob­ro­cie i rze­kła: „Bon­jour mon­sieur”, z tym sa­mym lekko iro­nicz­nym uśmie­chem, da­jąc mi, jak są­dzi­łem, do zro­zu­mie­nia, że wie o wiele wię­cej, niż mógł­bym przy­pusz­czać. Co­kol­wiek skon­ster­no­wany nie­wy­tłu­ma­czal­nym spo­tka­niem z tymi dwiema dys­kret­nymi wy­słan­nicz­kami prze­szło­ści, przez ja­kiś czas wę­dro­wa­łem na chy­bił tra­fił po po­ko­jach, zsze­dłem na pierw­sze pię­tro i znowu wró­ci­łem na dru­gie. Ele­menty wy­po­sa­że­nia i eks­po­naty do­piero stop­niowo i po­woli za­częły mi się skła­dać w ca­łość.

Ogól­nie wszystko wy­glą­dało tak, jak to opi­sał Flau­bert w swoim kor­sy­kań­skim dzien­niku po­dróży: ra­czej skromne po­koje urzą­dzone w gu­ście Re­pu­bliki, kilka świecz­ni­ków i lu­ster z we­nec­kiego szkła, z cza­sem po­pstrzo­nych pla­mami i ośle­płych; ła­godny pół­cień, bo tak jak wtedy, gdy go­ścił tu Flau­bert, skrzy­dła wy­so­kich okien były wpraw­dzie roz­warte na oścież, ale okien­nice z ciem­no­zie­lo­nych desz­czu­łek przy­mknięto. Świa­tło sło­neczne kła­dło się pa­sia­stymi smu­gami na dę­bo­wym par­kie­cie. Było tak, jakby od tam­tego czasu nie mi­nęła ani go­dzina. Z rze­czy wspo­mnia­nych przez Flau­berta bra­ko­wało tylko ce­sar­skiego płasz­cza ze zło­tymi psz­czo­łami, który wy­nu­rzał się z chia­ro­scuro przed jego oczyma. W ga­blo­tach spo­czy­wały do­ku­menty ro­dzinne, wy­pi­sane ozdob­nymi li­te­rami, dwie strzelby my­śliw­skie Carla Bo­na­par­tego, kilka pi­sto­le­tów i flo­ret.

Na ścia­nach wi­siały ka­mee i inne mi­nia­tury, sze­reg ko­lo­ro­wa­nych sta­lo­ry­tów przed­sta­wia­ją­cych bi­twy pod Fry­dlan­dem, Ma­rengo i Au­ster­litz oraz, w cięż­kich, po­kry­tych płat­kami złota ra­mach, drzewo ge­ne­alo­giczne ro­dziny Bo­na­par­tów, przed któ­rym na ko­niec się za­trzy­ma­łem. Na błę­kit­nym tle wy­strze­lał z bru­nat­nej ziemi ogromny dąb, na któ­rego ko­na­rach i ga­łę­ziach za­wie­szone były białe, wy­cięte z pa­pieru ob­łoczki, z wy­pi­sa­nymi imio­nami i da­tami ży­cia ogółu człon­ków ro­dziny ce­sar­skiej i póź­niej­szych na­po­le­oni­dów. Byli tu zgro­ma­dzeni wszy­scy, król Ne­apolu, król Rzymu i król West­fa­lii, Ma­rianna Eliza, Ma­ria Anun­cjata i Ma­ria Pau­lina, naj­ra­do­śniej­sza i naj­pięk­niej­sza z sied­miorga ro­dzeń­stwa, nie­szczę­sny książę Re­ich­stadtu, or­ni­to­log i ich­tio­log Ka­rol Lu­cjan, Plon-Plon, syn Hie­ro­nima i Ma­tyldy Le­ty­cji, jego córka, trzeci Na­po­leon, ten z wą­sami jak sznu­reczki, Bo­na­par­to­wie z Bal­ti­more i jesz­cze wielu in­nych.

Nie­po­strze­że­nie, za­pewne za­uwa­żyw­szy moją wy­raźną fa­scy­na­cję tym ge­ne­alo­gicz­nym dzie­łem sztuki, po­de­szła do mnie mar­szał­kini Ney i na­boż­nym szep­tem rze­kła, że ta créa­tion uni­que wy­ko­nana zo­stała pod ko­niec ubie­głego stu­le­cia przez córkę pew­nego no­ta­riu­sza i wiel­kiego ad­mi­ra­tora Na­po­le­ona w Corte. Li­ście i ło­dygi kwia­tów, wśród któ­rych dla ozdoby umiesz­czono parę mo­tyli, w dole ob­razu, po­wie­działa mar­szał­kini, to au­ten­tyczne za­su­szone ro­śliny z ma­kii, roj­niki, mirty i roz­ma­ryn, a ciemny, węź­la­sty pień, który od­cina się wy­pu­kło od błę­kit­nego tła, uple­ciony zo­stał z wło­sów dziew­czyny, która czy to z mi­ło­ści do ce­sa­rza, czy z mi­ło­ści do ojca, mu­siała spę­dzić nad tą ro­botą nie­skoń­czone go­dziny.

Z sza­cun­kiem po­ki­wa­łem głową na to wy­ja­śnie­nie i przez dłuż­szy czas jesz­cze tkwi­łem w miej­scu, nim się od­wró­ci­łem i opu­ści­łem salę, scho­dząc na pierw­sze pię­tro, gdzie ro­dzina Bo­na­par­tów miesz­kała od czasu przy­by­cia do Ajac­cio. Oj­ciec Na­po­le­ona, Carlo Bo­na­parte, który był se­kre­ta­rzem Pa­squ­ale Pa­oliego, po klę­sce, jaką pa­trioci po­nie­śli w nie­rów­nej walce z woj­skami fran­cu­skimi, ze wzglę­dów bez­pie­czeń­stwa udał się do nad­brzeż­nego mia­sta. Wraz z Le­ty­cją, która wów­czas no­siła już w swoim ło­nie Na­po­le­ona, ru­szył przez gór­skie pust­ko­wia i wą­wozy in­te­rioru i wy­obra­żam so­bie, że dwie drobne osoby ja­dące na osioł­kach po­śród ma­je­sta­tycz­nej pa­no­ramy albo przy­cup­nięte sa­mot­nie w ciemną noc przy ogieńku mu­siały wy­glą­dać jak Ma­ria i Jó­zef na któ­rymś z licz­nych przed­sta­wień ucieczki do Egiptu. W każ­dym ra­zie ta dra­ma­tyczna po­dróż, je­śli wie­rzyć teo­rii o do­świad­cze­niu pre­na­tal­nym, tłu­ma­czy coś nie­coś z cha­rak­teru póź­niej­szego ce­sa­rza, nie na ostatku rów­nież to, że za­wsze za­ła­twiał wszystko z pew­nym nad­mia­rem po­śpie­chu, na przy­kład sprawę wła­snych na­ro­dzin, kiedy to tak gwał­tow­nie parł na­przód, że Le­ty­cja nie do­tarła na po­sła­nie po­łoż­nicy i zmu­szona była wy­dać go na świat na so­fie w tak zwa­nym żół­tym po­koju.

Może na pa­miątkę tych god­nych uwagi oko­licz­no­ści, na­zna­cza­ją­cych po­czątki jego drogi ży­cio­wej, Na­po­leon po­da­ro­wał póź­niej uwiel­bia­nej matce rzeź­bioną z ko­ści sło­nio­wej bo­żo­na­ro­dze­niową szopkę w dość wąt­pli­wym gu­ście, która do dziś wy­sta­wiona jest w Casa Bo­na­parte. Wpraw­dzie ani Le­ty­cji, ani Car­lowi w la­tach sie­dem­dzie­sią­tych i osiem­dzie­sią­tych, kiedy przy­sto­so­wy­wano się do no­wego re­żimu, nie śniło się, że dzieci, co­dzien­nie za­sia­da­jące wraz z nimi wo­kół stołu w ja­dalni, awan­sują kie­dyś do rangi kró­lów i kró­lo­wych i że wła­śnie ten naj­więk­szy za­wa­diaka, wiecz­nie wi­kła­jący się w uliczne awan­tury ri­bu­lione, bę­dzie kie­dyś no­sił ko­ronę ogrom­nego, roz­cią­ga­ją­cego się nie­mal na całą Eu­ropę ce­sar­stwa.

Ale cóż mo­żemy z góry wie­dzieć o prze­biegu hi­sto­rii, która roz­wija się we­dle ja­kie­goś nie­do­stęp­nego żad­nej lo­gice prawa i nie­raz w de­cy­du­ją­cym mo­men­cie zmie­nia kie­ru­nek pod wpły­wem bła­ho­stek bez zna­cze­nia, jak le­dwo wy­czu­walny po­dmuch po­wie­trza, opa­da­jący na zie­mię liść albo spoj­rze­nie sprzę­ga­jące dwie pary oczu po­przez ludzką ciżbę. Na­wet pa­trząc wstecz, nie umiemy roz­po­znać, jak to na­prawdę było przed­tem i jak do­szło do tego czy owego zda­rze­nia z dzie­jów po­wszech­nych. Naj­do­kład­niej­sza wie­dza o prze­szło­ści nie bę­dzie bliż­sza prawdy, nie­uchwyt­nej dla żad­nej wy­obraźni, niż na przy­kład twier­dze­nie tak ab­sur­dalne jak to, które kie­dyś przed­ło­żył mi pe­wien za­miesz­kały w bel­gij­skiej sto­licy, od dzie­siąt­ków lat za­jęty ba­da­niami nad Na­po­le­onem, dy­le­tant na­zwi­skiem Al­fonse Huy­ghens, a zgod­nie z któ­rym wszyst­kie prze­wroty spo­wo­do­wane w eu­ro­pej­skich kra­jach i pań­stwach przez ce­sa­rza Fran­cu­zów tłu­ma­czyć na­leży po pro­stu jego dal­to­ni­zmem, unie­moż­li­wia­ją­cym od­róż­nia­nie ko­loru czer­wo­nego od zie­lo­nego. To­też, we­dle bel­gij­skiego ba­da­cza, im wię­cej krwi lało się na polu bi­twy, tym wię­cej świeżo po­ra­sta­ją­cej trawy wi­dział wo­kół sie­bie Na­po­leon.

W po­rze wie­czor­nej spa­ce­ro­wa­łem po Co­urs Na­po­léon, a po­tem prze­sie­dzia­łem dwie go­dziny w ma­łej knajpce nie­da­leko Gare Ma­ri­time, wpa­trzony w biały sta­tek. Przy ka­wie stu­dio­wa­łem ogło­sze­nia w lo­kal­nej ga­ze­cie i za­sta­na­wia­łem się, czyby nie pójść do kina. Bo lu­bię cho­dzić do kina w ob­cych mia­stach. Ale Judge Dredd w Em­pire,USS Ala­bama w Bo­na­parte i L’amour à tout prix w Le­ty­cji nie wy­da­wały mi się wła­ści­wym za­koń­cze­niem tego dnia. To­też koło dzie­sią­tej by­łem znów w ho­telu, w któ­rym za­kwa­te­ro­wa­łem się póź­nym przed­po­łu­dniem. Otwo­rzy­łem sze­roko okna i wy­glą­da­łem na da­chy mia­sta. Na uli­cach tęt­nił jesz­cze ruch, ale po­tem na­gle zro­biło się cał­kiem ci­cho, na kilka se­kund, aż, naj­wy­raź­niej le­d­wie o parę ulic da­lej, z krót­kim, su­chym ło­sko­tem eks­plo­do­wała bomba, co wszak na Kor­syce czę­sto się zda­rza. Po­ło­ży­łem się i wkrótce za­sną­łem, z dźwię­kiem klak­so­nów i sy­ren w uszach.

Campo Santo

Moja pierw­sza wy­prawa po przy­by­ciu do Piany wy­pro­wa­dziła mnie poza miej­sco­wość na drogę, za­raz opa­da­jącą stromo, prze­raź­li­wymi wi­ra­żami, za­ko­sami i ser­pen­ty­nami, która skra­jem nie­mal pio­no­wych, za­ro­słych zie­lo­nym gąsz­czem urwisk skal­nych scho­dzi aż na dno głę­bo­kiego na kil­ka­set me­trów wą­wozu, otwie­ra­ją­cego się ku za­toce Fi­ca­jola. Tam na dole, gdzie aż po lata po­wo­jenne li­cząca może dwa­na­ście dusz gmina ry­ba­ków by­to­wała w byle jak skle­co­nych, kry­tych bla­chą fa­li­stą, dziś po czę­ści za­bi­tych de­skami do­mo­stwach, spę­dzi­łem pół po­po­łu­dnia wraz z kil­koma in­nymi wcza­so­wi­czami z Mar­sy­lii, Mo­na­chium albo Me­dio­lanu, któ­rzy umo­ścili się ze swym pro­wian­tem i róż­nego ro­dzaju prak­tycz­nym ekwi­pun­kiem, pa­rami albo w ro­dzin­nych grup­kach, w bar­dzo re­gu­lar­nych od­stę­pach jedni od dru­gich, i długo, nie po­ru­sza­jąc się, le­ża­łem nad ma­łym stru­my­kiem, któ­rego sre­brzy­sta woda na­wet te­raz, pod ko­niec lata, nie­prze­rwa­nie i z owym przy­sło­wio­wym, swoj­skim mi od nie­pa­mięt­nych cza­sów po­szu­mem spa­dała znad ostat­nich gra­ni­to­wych stopni u dna do­liny, aby bez­gło­śnie wy­zio­nąć du­cha na plaży i wsiąk­nąć. Przy­pa­try­wa­łem się ja­skół­kom brze­gów­kom, które w zdu­mie­wa­jąco wiel­kiej licz­bie krą­żyły wy­soko wo­kół ogni­stej barwy kli­fów, prze­śli­zgi­wały się od strony roz­świe­tlo­nej w cień i wy­strze­lały z cie­nia na świa­tło, i sam tego po­po­łu­dnia, dla mnie wy­peł­nio­nego uczu­ciem wy­zwo­le­nia i roz­cią­ga­ją­cego się bez kresu we wszyst­kich kie­run­kach, wy­pły­ną­łem w mo­rze, z nie­zwy­kłą ła­two­ścią, bar­dzo da­leko, ba – tak da­leko, że, jak my­śla­łem, mo­głoby mnie tak po pro­stu nieść i nieść, aż do wie­czora i aż za­pad­nie noc. Gdy jed­nak po­tem, po­słuszny owemu dziw­nemu in­stynk­towi, który trzyma nas przy ży­ciu, za­wró­ci­łem znów w stronę lądu, z tej od­le­gło­ści przy­po­mi­na­ją­cego obcy kon­ty­nent, każdy ko­lejny ruch kosz­to­wał mnie co­raz wię­cej wy­siłku, i to nie ja­ko­bym po­su­wał się prze­ciwko prą­dowi, który do­tąd mnie uno­sił; nie, zda­wało mi się ra­czej, że mu­szę – je­śli można tak po­wie­dzieć o po­wierzchni wody – piąć się co­raz wy­żej pod górę. Wi­dok, który mia­łem przed oczyma, jak gdyby wy­padł z ram, roz­chwiany sam w so­bie i mi­go­tliwy, górną kra­wę­dzią na­chy­lał się o kilka stopni w moją stronę, a dolną o ty­leż samo się od­da­lał. Nie­kiedy w do­datku mia­łem wra­że­nie, że to, co tak groź­nie ster­czy przede mną, nie jest wcale wy­cin­kiem rze­czy­wi­stego świata, ale wy­wró­co­nym na ze­wnątrz, pod­bie­gnię­tym si­no­czar­nymi pla­mami ob­ra­zem nie­prze­zwy­cię­żal­nej sła­bo­ści we­wnętrz­nej. Jesz­cze trud­niej niż do­trzeć do brzegu było po­tem wspi­nać się po krę­tej szo­sie i le­dwo wy­dep­ta­nych ścież­kach, które od czasu do czasu bie­gną w pro­stej li­nii mię­dzy pę­tlami. Choć sta­wia­łem krok za kro­kiem po­woli i bar­dzo rów­no­mier­nie, w sku­mu­lo­wa­nym na skal­nych ścia­nach skwa­rze po­po­łu­dnia nie­ba­wem pot wy­stą­pił mi na czoło, a krew pul­so­wała w szyi tak jak znie­ru­cho­mia­łym ze stra­chu jasz­czur­kom, które na­po­ty­ka­łem wciąż na swo­jej dro­dze. Upły­nęło do­bre pół­to­rej go­dziny, nim zna­la­złem się znów na wy­so­ko­ści Piany i jak ktoś, kto opa­no­wał sztukę le­wi­ta­cji, mo­głem nie­jako w sta­nie nie­waż­ko­ści kro­czyć mię­dzy le­żą­cymi na skraju do­mami i ogro­dami oraz wzdłuż muru oka­la­ją­cego te­ren, na któ­rym miej­scowi grze­bią swo­ich zmar­łych. Jak się oka­zało, gdy wsze­dłem przez skrzy­piącą w za­wia­sach że­la­zną furtę, był to dość za­nie­dbany pla­cyk w ro­dzaju tych, ja­kie nie­rzadko wi­duje się we Fran­cji, ro­biący wra­że­nie ra­czej ko­mu­nal­nego gruntu prze­zna­czo­nego na świec­kie od­pady ludz­kiej spo­łecz­no­ści niż przed­sionka wiecz­nego ży­cia. Z gro­bów, które cią­gną się w bez­ład­nych, wciąż ury­wa­ją­cych się albo zwi­chro­wa­nych rzę­dach w po­przek ja­ło­wego zbo­cza, wiele się za­pa­dło, a nie­które przy­wa­lono no­wymi, z póź­niej­szych cza­sów. Nie­pewny i owład­nięty ową znaną nam na­wet dziś bo­jaź­nią, by nie ura­zić zmar­łych, mi­ja­łem po­trza­skane co­koły i ob­ra­mo­wa­nia, ob­su­nięte płyty, nad­kru­szone murki, utrą­cony, znie­kształ­cony łusz­czącą się rdzą kru­cy­fiks, oło­wianą urnę, rękę anioła – nieme szczątki po­rzu­co­nego przed laty mia­sta, i ni­g­dzie ani krze­winki albo drzewa, które rzu­ca­łoby cień, żad­nych tuj ani cy­pry­sów, ja­kie czę­sto sa­dzi się w kra­jach po­łu­dnio­wych na cmen­ta­rzach, już to ku po­cie­sze­niu, już to na znak ża­łoby. Na pierw­szy rzut oka wy­dało mi się do­prawdy, że na ne­kro­po­lii w Pia­nie na­turę, da­lece, jak za­wsze mie­li­śmy na­dzieję, prze­kra­cza­jącą na­szą wła­sną skoń­czo­ność, upa­mięt­niają już tylko sztuczne kwiaty, naj­wy­raź­niej z upodo­ba­niem do­star­czane klien­tom przez fran­cu­skie za­kłady po­grze­bowe, w ko­lo­rach lila, mauve i ró­żo­wym, z je­dwa­biu, z ny­lo­no­wego szy­fonu, z bar­wio­nej por­ce­lany albo z drutu i bla­chy, które wy­da­wały się nie tyle świa­dec­twem trwa­łego przy­wią­za­nia, ile ra­czej czymś ta­kim jak osta­tecz­nie, wbrew wszel­kim za­pew­nie­niom, jawny do­wód na to, że z ca­łej wie­lo­ra­kiej urody ży­cia na­szym zmar­łym ofe­ru­jemy je­dy­nie tan­detną na­miastkę. Do­piero ro­zej­rzaw­szy się do­kład­niej, za­uwa­ży­łem chwa­sty, wykę, ma­cie­rzankę, bie­drze­niec, ko­ni­czynę, krwaw­niki i ru­mianki, owsik zło­ci­sty, psze­niec i wiele in­nych nie­zna­nych mi traw, które po­ra­stały ka­mie­nie, two­rząc istne her­ba­ria i mi­nia­tu­rowe kra­jo­brazy, na wpół zie­lone, na wpół już uschnięte i nie­po­rów­na­nie pięk­niej­sze, po­my­śla­łem so­bie, niż sprze­da­wane przez przy­cmen­tar­nych ogrod­ni­ków w Niem­czech tak zwane de­ko­ra­cje na­grobne, prze­waż­nie skła­da­jące się z do­sko­nale jed­na­ko­wych kę­pek wrzosu, kar­ło­wa­tych igla­ków i brat­ków, usa­dzo­nych w ści­śle geo­me­trycz­nym po­rządku w nie­po­ka­la­nej, czar­nej jak wę­giel ziemi, które wciąż po­zo­stają przy­krym wspo­mnie­niem z mego dziś już bar­dzo od­le­głego dzie­ciń­stwa i mło­do­ści na Przed­gó­rzu Al­pej­skim. Na cmen­ta­rzu w Pia­nie wśród wą­tłych ło­dy­żek, źdźbeł i kło­sków gdzie­nie­gdzie wy­zie­rał z jed­nego z tych owal­nych, obrze­żo­nych zło­tym pa­sem­kiem se­pio­wych por­tre­tów, ja­kie w kra­jach ro­mań­skich aż po lata sześć­dzie­siąte umiesz­czano na na­grob­kach, któ­ryś drogi zmarły: ja­sno­włosy hu­zar w kurtce mun­du­ro­wej z wy­soko za­pię­tym koł­nie­rzem, dziew­czyna zmarła w dzie­więt­na­stą rocz­nicę uro­dzin, z twa­rzą nie­mal za­tartą przez dzia­ła­nie świa­tła i desz­czu, krót­ko­szyi męż­czy­zna z gru­bym wę­złem kra­wata, do 1958 roku urzęd­nik służb ko­lo­nial­nych w Ora­nie, żoł­nie­rzyk w fu­ra­żerce na ba­kier, który brał udział w da­rem­nej obro­nie bazy pod Dien Bien Phu i ciężko ranny wró­cił do domu. W nie­któ­rych miej­scach chwa­sty za­ra­stają już ta­bliczki wo­tywne z po­le­ro­wa­nego mar­muru, które znaj­dują się na now­szych gro­bach i z któ­rych więk­szość nosi tylko la­ko­niczną in­skryp­cję Re­grets alboRe­grets éter­nels, wy­pi­saną sta­ran­nymi za­wi­ja­sami, dzie­cinną ręką, zda­wa­łoby się, sko­pio­wa­nymi z wzor­nika. Re­grets éter­nels – jak pra­wie wszyst­kie for­muły, któ­rymi wy­ra­żamy uczu­cia wo­bec na­szych zmar­łych, i ta za­wiera pewną dwu­znacz­ność, po­nie­waż ko­mu­ni­kat wiecz­no­tr­wa­łego żalu ze strony po­zo­sta­łych przy ży­ciu nie tylko ogra­ni­cza się do ab­so­lut­nego mi­ni­mum, ale – je­śli się do­brze za­sta­no­wić – brzmi nie­mal jak po­słane w ślad za zmar­łymi wy­zna­nie winy, jak zdaw­kowa prośba o wy­ro­zu­mia­łość, kie­ro­wana do tych, któ­rych przed­wcze­śnie zło­żono do ziemi. Wolne od wszel­kiej dwu­znacz­no­ści i ja­sne zda­wały mi się tylko na­zwi­ska sa­mych zmar­łych, a wiele z nich za­równo se­man­tycz­nie, jak dźwię­kowo wy­róż­niało się taką do­sko­na­ło­ścią, jak gdyby ci, któ­rzy je przed­tem no­sili, już za ży­cia byli świę­tymi albo prze­by­wa­ją­cymi tylko na krót­kich wy­stę­pach go­ścin­nych wy­słan­ni­kami z od­le­głego świata, uro­jo­nego przez na­sze wyż­sze tę­sk­noty. A prze­cież i oni, Gre­go­rio Gri­maldi, An­ge­lina Bo­na­vita, Na­tale Ni­coli, Santo San­tini, Se­ra­fino Fon­tana czy Ar­chan­gelo Ca­sa­bianca, w rze­czy­wi­sto­ści nie byli od­porni na ludzką złość, wła­sną i cu­dzą. W ukła­dzie tu­tej­szego cmen­ta­rza, ujaw­nia­ją­cym się do­piero stop­niowo w trak­cie wę­drówki po­mię­dzy gro­bami, ude­rzało zresztą, że zmarli wpraw­dzie cho­wani byli na ogół we­dle przy­na­leż­no­ści kla­no­wej, a więc Cec­caldi przy Cec­cal­dich, Qu­ili­chini przy Qu­ili­chi­nich, że jed­nak ten stary po­rzą­dek, za­sa­dza­jący się na za­le­d­wie tu­zi­nie na­zwisk, dawno temu ustą­pić mu­siał przed wy­mo­gami no­wo­cze­snego ży­cia cy­wil­nego, gdzie każdy re­pre­zen­tuje wy­łącz­nie sie­bie i na ko­niec tylko dla sie­bie i swo­ich naj­bliż­szych do­staje wy­zna­czone miej­sce, moż­li­wie do­pa­so­wane do stop­nia jego za­moż­no­ści albo miary ubó­stwa. Je­śli w ma­łych gmi­nach Kor­syki ni­g­dzie nie może być mowy o bo­gac­twie pysz­nią­cym się osten­ta­cyj­nymi gro­bow­cami, to prze­cież, na­wet na cmen­ta­rzyku ta­kim jak w Pia­nie, ist­nieje kilka ka­plic na­grob­nych z fron­to­nami, gdzie le­piej sy­tu­owani zna­leźli od­po­wied­nie dla sie­bie ostat­nie schro­nie­nie. Niż­szy szcze­bel spo­łeczny zna­mio­nują z ko­lei na­grobki w kształ­cie sar­ko­fa­gów, we­dle stanu po­sia­da­nia tam po­cho­wa­nych spo­rzą­dzone z płyt gra­ni­to­wych albo be­to­no­wych. U gro­bów jesz­cze po­śled­niej­szych zmar­łych ka­mienne płyty leżą bez­po­śred­nio na ziemi. Ci, któ­rym na­wet na ta­kie przy­kry­cie grobu nie wy­star­cza środ­ków, mu­szą za­do­wo­lić się tur­ku­so­wym albo ró­żo­wym żwir­kiem uję­tym w wą­skie ob­ra­mo­wa­nie, a cał­kiem biedni mają tylko za­tknięty w zie­mię krzyż, bla­szany albo byle jak ze­spa­wany z rur stu­dzien­nych, cza­sem po­wle­czony ema­lią lub ople­ciony zło­tym sznu­recz­kiem. W ten spo­sób także cmen­tarz Piany, miej­sco­wo­ści do nie­dawna za­miesz­ki­wa­nej wła­ści­wie wy­łącz­nie przez lu­dzi mniej lub bar­dziej bied­nych, od­zwier­cie­dla, po­dob­nie jak ne­kro­po­lie na­szych wiel­kich miast, zde­ter­mi­no­waną przez nie­równy po­dział dóbr do­cze­snych hie­rar­chię spo­łeczną ze wszyst­kimi jej szcze­blami. Naj­więk­sze ka­mie­nie z re­guły tra­fiają na groby naj­bo­gat­szych, bo z ich strony naj­prę­dzej można się oba­wiać, że nie ustą­pią po­tom­nym schedy i mo­gliby no­sić się z za­mia­rem od­zy­ska­nia tego, co stra­cili. Spię­trzone nad nimi po­tężne głazy ma­skuje się, rzecz ja­sna, nie bez sa­mo­oszu­kań­czej chy­tro­ści, jako po­mniki głę­bo­kiej czci. Zna­mienne, że tego ro­dzaju za­biegi nie wy­dają się ko­nieczne przy zgo­nie na­szych mniej­szych braci, w go­dzi­nie śmierci nie­po­sia­da­ją­cych na wła­sność bo­daj nic prócz ubra­nia, w któ­rym się ich grze­bie, my­śla­łem, spo­glą­da­jąc z wy­so­ko­ści gór­nego rzędu po­nad cmen­ta­rzem i sre­brzy­stymi wierz­choł­kami drze­wek oliw­nych za mu­rem na po­ły­sku­jącą da­leko w dole za­tokę Porto. Co mnie wtedy, na miej­scu spo­czynku zmar­łych, szcze­gól­nie zdu­miało, to fakt, że ża­den na­pis na­grobny nie się­gał w prze­szłość głę­biej niż ja­kieś sześć­dzie­siąt–sie­dem­dzie­siąt lat. Wy­ja­śnie­nie zna­la­złem kilka mie­sięcy póź­niej w po­świę­co­nej oso­bli­wym sto­sun­kom kor­sy­kań­skim, krwa­wym po­ra­chun­kom i ban­dy­tom, pod wie­loma wzglę­dami wzor­co­wej dla mnie pracy Ste­phena Wil­sona, jed­nego z mo­ich tu­tej­szych ko­le­gów, który pre­zen­tuje czy­tel­ni­kowi zgro­ma­dzony w ciągu wielu lat pracy ba­daw­czej ma­te­riał w spo­sób mak­sy­mal­nie sta­ranny, przej­rzy­sty i po­wścią­gliwy. Brak ja­kich­kol­wiek dat śmierci z lat wcze­śniej­szych na­wet niż po­czą­tek na­szego wieku nie wy­ni­kał, jak zrazu przy­pusz­cza­łem, z tym­cza­sem roz­po­wszech­nio­nej prak­tyki stop­nio­wego li­kwi­do­wa­nia star­szych gro­bów ani też nie tłu­ma­czył się tym, że w Pia­nie ist­niało kie­dyś inne miej­sce po­chówku, ale brał się po pro­stu stąd, że w ogóle cmen­ta­rze na Kor­syce za­pro­wa­dzono ofi­cjal­nym za­rzą­dze­niem do­piero w po­ło­wie ostat­niego stu­le­cia i jesz­cze długo po­tem in­sty­tu­cja ta nie była przez lud­ność ak­cep­to­wana. W ra­por­cie z 1893 roku czy­tamy na przy­kład, że z miej­skiego cmen­ta­rza w Ajac­cio ko­rzy­stali je­dy­nie lu­dzie ubo­dzy oraz pro­te­stanci, zwani tu lu­te­rani. Naj­wy­raź­niej zmar­łego, który miał na wła­sność ja­kiś ka­wa­łek ziemi, nie chciano albo nie śmiano za­bie­rać gdzieś da­leko od oj­co­wi­zny. Przez stu­le­cia prak­ty­ko­wany na Kor­syce oby­czaj po­chówku na odzie­dzi­czo­nej po przod­kach ziemi przy­po­mi­nał kon­trakt do­ty­czący nie­zby­wal­no­ści owego gruntu, mil­cząco od­na­wiany z po­ko­le­nia na po­ko­le­nie mię­dzy każ­dym zmar­łym a jego po­tom­stwem. Wszę­dzie, da pa­ese a pa­ese, na­ty­kamy się za­tem na małe ka­pliczki, gro­bowce i mau­zo­lea, tu pod kasz­ta­now­cem, tam w prze­sia­nym świa­tłem i cie­niem gaju oliw­nym, po­środku grzędy dyń, na polu owsa albo na stoku po­ro­śnię­tym pie­rza­stym, żół­to­zie­lo­nym ko­prem wło­skim. W ta­kich miej­scach, nie­rzadko szcze­gól­nie pięk­nych i za­pew­nia­ją­cych roz­le­gły wi­dok na ro­dzinne grunta, wio­skę i dal­sze oko­lice, zmarli prze­by­wali nie­jako wciąż u sie­bie, nie na wy­gna­niu, i mo­gli na­dal czu­wać nad gra­ni­cami swego te­ry­to­rium. Gdzieś, nie pa­mię­tam już gdzie, prze­czy­ta­łem też, że nie­które stare Kor­sy­kanki miały zwy­czaj wie­czo­rem za­cho­dzić do kwa­tery zmar­łych, by ich po­słu­chać i na­ra­dzać się z nimi nad użyt­ko­wa­niem grun­tów oraz in­nymi kwe­stiami ty­czą­cymi wła­ści­wego po­stę­po­wa­nia w ży­ciu. Ci, któ­rzy nie mieli na wła­sność ani skrawka ziemi – pa­ste­rze, wy­rob­nicy, wło­scy ro­bot­nicy rolni i inni bie­dacy – przez długi czas, gdy umie­rali, za­szy­wani byli po pro­stu w wo­rek i wrzu­cani do dołu za­my­ka­nego po­krywą. Taki wspólny grób, gdzie zwłoki le­żały za­pewne jak groch z ka­pu­stą, na­zy­wał się arca i w nie­któ­rych miej­sco­wo­ściach był ka­mien­nym bu­dy­necz­kiem bez drzwi i okien, a zmar­łych spy­chano do środka przez otwór w da­chu, na który trzeba było się wspi­nać po stop­niach na ze­wnętrz­nym mu­rze. W Cam­po­do­nico pod Orezzą zaś, jak do­nosi Ste­phen Wil­son, bez­rol­nych strą­cano po pro­stu do jaru, co we­dle słów zmar­łego w 1952 roku w wieku osiem­dzie­się­ciu pię­ciu lat ban­dyty na­zwi­skiem Muz­za­rettu w gmi­nie Grossa prak­ty­ko­wano jesz­cze za jego cza­sów. Ten zwy­czaj, rów­nież po­dyk­to­wany przez róż­nice ma­jąt­kowe i spo­łeczny ład, nie po­zwala jed­nak wno­sić o lek­ce­wa­że­niu albo po­gar­dzie dla uboż­szych zmar­łych. Je­śli środki po­zwa­lały, im także skła­dano do­wody czci. Kor­sy­kań­skie ob­rzędy ża­łobne były z za­sady na­der wy­ra­fi­no­wane i miały wy­soce dra­ma­tyczny cha­rak­ter. Drzwi i okien­nice domu na­wie­dzo­nego nie­szczę­ściem za­my­kano, nie­kiedy na­wet całą fa­sadę ma­lo­wano na czarno. Zwłoki, umyte i świeżo ubrane, względ­nie w nie­rzad­kich wy­pad­kach gwał­tow­nej śmierci po­zo­sta­wione tak jak były, zbru­kane krwią, wy­sta­wiano na ma­rach w naj­lep­szej izbie, która prze­waż­nie nie była prze­zna­czona do użytku ży­wych, lecz sta­no­wiła ra­czej do­menę zmar­łych człon­ków ro­dziny, tak zwa­nych an­ti­chi alboan­te­nati. Od czasu wpro­wa­dze­nia fo­to­gra­fii, bę­dą­cej wszak w grun­cie rze­czy ni mniej, ni wię­cej tylko ma­te­ria­li­za­cją wid­mo­wych zja­wisk za po­śred­nic­twem bar­dzo pro­ble­ma­tycz­nej sztuki cza­ro­dziej­skiej, na ścia­nach wi­siały tam po­do­bi­zny ro­dzi­ców i dziad­ków oraz bliż­szych i dal­szych krew­nych, któ­rzy, mimo że nie byli już przy ży­ciu albo wła­śnie dla­tego, li­czyli się jako praw­dziwe głowy rodu. Pod ich nie­prze­jed­na­nym spoj­rze­niem od­by­wało się czu­wa­nie przy zmar­łym, kiedy to ko­biety, za­zwy­czaj ska­zane na mil­cze­nie, przej­mo­wały główną rolę, przez całą noc za­wo­dziły, krzy­czały i zwłasz­cza gdy cho­dziło o ofiarę mordu, ni­czym fu­rie z pra­cza­sów rwały włosy z głowy i orały so­bie twa­rze pa­znok­ciami, naj­wy­raź­niej nie­przy­tomne ze śle­pego gniewu i bólu, pod­czas gdy męż­czyźni stali w ciem­nej sieni i na scho­dach, ude­rza­jąc kol­bami strzelb o pod­łogę. Ste­phen Wil­son za­zna­cza, jak to na­oczni świad­ko­wie, któ­rzy w XIX wieku i aż po okres mię­dzy­wo­jenny asy­sto­wali przy ta­kich czu­wa­niach, byli zdu­mieni, że la­ment­nice z jed­nej strony wpra­wiają się w ro­dzaj transu, do­znają za­wro­tów głowy i pa­dają bez du­cha, a z dru­giej strony wcale nie spra­wiają wra­że­nia, ja­koby ule­gały praw­dzi­wym emo­cjom. W nie­któ­rych re­la­cjach, pi­sze Ste­phen Wil­son, mowa jest na­wet o nie­zwy­kłej nie­czu­ło­ści albo odrę­twie­niu, kiedy to śpie­waczka, mimo ca­łej pa­sji prze­bi­ja­ją­cej kon­wul­syj­nie w naj­wyż­szych re­je­strach głosu, nie roni ani jed­nej łzy. Wo­bec tak na po­zór lo­do­wa­tej sa­mo­kon­troli nie­któ­rzy ko­men­ta­to­rzy skłonni są w ża­łob­nych pie­niach za­wo­dzo­nych przez vo­ce­ra­trici wi­dzieć na­ka­zane tra­dy­cją, czcze wi­do­wi­sko, z któ­rym to po­glą­dem zga­dza się też ob­ser­wa­cja, że już zgro­ma­dze­nie ża­łob­nego chóru wy­maga nie­ba­ga­tel­nych przy­go­to­wań prak­tycz­nych, a sam śpiew – ra­cjo­nal­nej re­ży­se­rii. W grun­cie rze­czy jed­nak ten ro­dzaj wy­ra­cho­wa­nia nie kłóci się by­naj­mniej z au­ten­tyczną, do­prawdy bli­ską sa­mo­za­traty roz­pa­czą, po­nie­waż roz­terka mię­dzy eks­pre­sją naj­głę­biej od­czu­wa­nego, dła­wią­cego bólu du­szy a dba­łym o es­te­tykę mo­du­la­cji, prze­myśl­nym, je­śli nie wręcz spryt­nym ma­ni­pu­lo­wa­niem pu­blicz­no­ścią, któ­rej de­mon­stru­jemy na­sze cier­pie­nie, to prze­cież, na wszyst­kich szcze­blach cy­wi­li­za­cyj­nego roz­woju, naj­bar­dziej cha­rak­te­ry­styczna ce­cha na­szego po­pa­pra­nego ga­tunku, nie­ufa­ją­cego już sa­memu so­bie. W li­te­ra­tu­rze an­tro­po­lo­gicz­nej, u Fra­zera, Hu­izingi, Elia­dego, Lévi-Straussa i Bilza, znaj­du­jemy wiele opi­sów, jak to w daw­nych kul­tu­rach ple­mien­nych uczest­nicy ob­rzę­dów ini­cja­cyj­nych i ofiar­nych za sprawą ja­kie­goś pod­pro­gowo wciąż czyn­nego me­cha­ni­zmu au­to­per­cep­cji za­cho­wy­wali bar­dzo pre­cy­zyjną świa­do­mość, że ich kom­pul­sywny, za­wsze po­łą­czony z za­da­wa­niem so­bie ran i oka­le­cze­niami eks­tre­mizm to na do­brą sprawę nic tylko czy­ste ko­me­dianc­two, choć nie­kiedy po­su­nięte do gra­nic śmierci. Rów­nież lu­dzie znaj­du­jący się w cięż­kim sta­nie psy­chicz­nym mają gdzieś w za­ka­marku serca wy­raźne po­czu­cie, że wy­stę­pują w sztuce, pi­sa­nej w naj­praw­dziw­szym zna­cze­niu tego słowa na ich ciele. Zresztą pa­to­lo­giczny stan kor­sy­kań­skich vo­ce­ra­trici, w któ­rym kom­pletna za­paść łą­czy się ze skrajną sa­mo­kon­trolą, za­pewne tylko nie­znacz­nie różni się od stanu som­nam­bu­li­ków, któ­rzy od do­brych dwu­stu lat co wie­czór na sce­nach miesz­czań­skich oper po­pa­dają w naj­do­kład­niej wy­stu­dio­wane pa­rok­sy­zmy hi­ste­rii. Jak­kol­wiek by rzecz się miała, po ża­łob­nych la­men­tach w ciem­nym, mi­go­czą­cym świa­tłem jed­nej je­dy­nej świeczki do­mo­stwie zmar­łego od­by­wała się stypa. Koszta, ja­kie w związku z tą trwa­jącą czę­sto wiele dni bie­siadą trzeba było po­nieść dla ho­noru domu i nie­bosz­czyka, były tak znaczne, że mo­gły do­pro­wa­dzić ro­dzinę do ru­iny, je­śli nie­szczę­ściem, na przy­kład w toku wen­dety, zda­rzały się jedne po dru­gich liczne zgony i za­bój­stwa. Ża­łobę no­szono przez pięć lat i dłu­żej, w wy­padku śmierci mał­żonka – przez całą resztę ży­cia. Nic dziw­nego więc, że za­piętą po szyję czarną suk­nię z czarną chu­stą na głowę i gar­ni­tur z czar­nego prąż­ko­wa­nego wel­wetu aż po wiek dwu­dzie­sty brano za kor­sy­kań­ski strój na­ro­dowy. We­dle re­la­cji daw­nych po­dróż­ni­ków czarne po­staci, obecne wszę­dzie na ulicz­kach miast, mia­ste­czek i na wsi, roz­sie­wały aurę me­lan­cho­lii, która na­wet w naj­bar­dziej sło­neczne dni kła­dła się jak cień na zie­lo­no­list­nej wy­spie i przy­wo­dziła na myśl ob­razy Po­us­sina, na przy­kład Rzeź nie­wi­nią­tek alboŚmierć Ger­ma­nika. Ko­me­mo­ra­cja zmar­łych wła­ści­wie nie miała końca. Co roku w Dzień Za­duszny w kor­sy­kań­skich do­mach spe­cjal­nie dla nich za­sta­wiano stół albo przy­naj­mniej na pa­ra­pe­cie okna wy­kła­dano, jak dla głod­nych pta­ków zimą, nieco pie­czywa, wie­rzono bo­wiem, że nocą przy­cho­dzą w od­wie­dziny, aby się tro­chę po­ży­wić. Przed drzwiami wy­sta­wiano też ce­brzyk z ugo­to­wa­nymi kasz­ta­nami dla wę­drow­nych że­bra­ków, któ­rzy w wy­obra­że­niach lud­no­ści osia­dłej re­pre­zen­to­wali nie­spo­koj­nie tu­ła­jące się du­chy. A po­nie­waż zmar­łym, jak wia­domo, za­wsze jest zimno, pil­no­wano, by ogień na pa­le­ni­sku nie wy­gasł przed na­dej­ściem świtu. Wszystko to świad­czy za­równo o sta­łej tro­sce, jak o nie­prze­zwy­cię­żal­nym lęku ze strony po­zo­sta­łych przy ży­ciu, zmarli bo­wiem ucho­dzili za istoty prze­wraż­li­wione, za­wistne, mściwe, skore do zwady i prze­bie­głe. Dość było naj­drob­niej­szego pre­tek­stu, by nie­za­wod­nie oka­zali swoją nie­ła­skę. We­dle po­wszech­nego mnie­ma­nia by­naj­mniej nie prze­by­wali na wieki w bez­piecz­nej dali za­świa­tów, trak­to­wano ich na­dal jak tu­byl­czych krew­nych, tyle że znaj­du­ją­cych się w szcze­gól­nym sta­nie i jako com­mu­nità dei de­funti two­rzą­cych swego ro­dzaju so­li­darną wspól­notę prze­ciwko tym, któ­rzy jesz­cze nie umarli. Le­dwo o piędź mniejsi niż za ży­cia, krążą tu i tam, grup­kami i gro­ma­dami, a nie­kiedy drogą ma­sze­rują całe ich pułki w re­gu­lar­nym szyku pod cho­rą­gwią. Sły­szano, jak ga­dają i szep­czą dziw­nym fal­se­tem, jed­nak z ich mowy nie ro­zu­miano nic prócz imie­nia tego, kogo za­mie­rzają w na­stęp­nej ko­lej­no­ści za­brać. Wiele jest opo­wie­ści o po­ja­wia­niu się zmar­łych bądź o spo­so­bach, ja­kich uży­wają, aby za­zna­czyć swoją obec­ność. Aż do nie­dawna ist­nieli lu­dzie, któ­rzy wi­dy­wali słabe świa­tełka nad do­mem, gdzie nie­ba­wem ktoś umie­rał, sły­szeli, jak ni stąd, ni zo­wąd za­wył pies, po pół­nocy przed drzwiami za­trzy­my­wał się skrzy­piący wóz albo z ciem­no­ści ma­kii do­bie­gał od­głos wer­bla. Tam, w bez­kre­snej, nie­mal nie­tknię­tej ludzką ręką prze­strzeni, prze­by­wały za­stępy zmar­łych, stam­tąd się wy­nu­rzali, by za­pew­nić so­bie na­leżny udział w ży­ciu, odziani w luźne, po­wie­wa­jące pe­le­ryny brac­twa po­grze­bo­wego albo w pstro­kate uni­formy fi­zy­lie­rów, któ­rzy pa­dli na po­lach bi­tew­nych Wa­gram i Wa­ter­loo. Tra­dy­cyj­nie zwano ich cum­pa­gnia, mumma albosqu­adra d’Arozza i wie­rzono, że chcą do­stać się do swych daw­nych miesz­kań lub wręcz do ko­ścio­łów, by od­mó­wić bluź­nier­czy ró­ża­niec za no­wego re­kruta. Ale obawy bu­dziła nie tylko po­tęga z roku na rok co­raz li­czeb­niej­szych szwa­dro­nów zmar­łych, krą­żyły też po­je­dyn­cze, za­my­śla­jące o ze­mście, nie­spo­kojne du­chy, czy­hały przy dro­dze na po­dróż­nych, znie­nacka wy­chy­lały się zza skał albo po­ka­zy­wały w za­ułku, i to prze­waż­nie w nie­do­brych po­rach, w po­łu­dnie, kiedy wszy­scy sie­dzą za sto­łem, albo po dzwo­nach na Anioł Pań­ski, kiedy w krót­kim cza­sie mię­dzy za­cho­dem słońca a na­dej­ściem nocy zie­mię za­snuwa blady cień. Nie­raz też ktoś po ro­bo­cie wra­cał z pola z nie­po­ko­jącą wie­ścią, że na pust­ko­wiu, gdzie prze­cież za­zwy­czaj roz­po­znaje się po syl­wetce i cho­dzie każ­dego miesz­kańca wła­snej albo są­sied­niej wsi, dał się wi­dzieć ja­kiś po­krzy­wiony cu­dzo­zie­miec, je­śli nie wręcz ful­cina, żni­wiarka, z sier­pem w ręce. Do­ro­thy Car­ring­ton, w la­tach pięć­dzie­sią­tych czę­sto i długo prze­by­wa­jąca na Kor­syce, do­nosi, że nie­jaki Jean Ce­sari, któ­rego po­znała w Lon­dy­nie jako czło­wieka świa­tłego, do­sko­nale obzna­jo­mio­nego z za­sa­dami na­uko­wego my­śle­nia i który po­tem wpro­wa­dził ją w taj­niki swo­jej kor­sy­kań­skiej oj­czy­zny, był do głębi prze­ko­nany o rze­czy­wi­stej obec­no­ści du­chów, ba – klął się na wszystko, że sam je sły­szał i wi­dział. Py­tany, w ja­kiej po­staci ob­ja­wiają się du­chy i czy spo­tyka się wśród nich także wła­snych zmar­łych krew­nych i przy­ja­ciół, Ce­sari mó­wił, że na pierw­szy rzut oka wy­glą­dają tak jak nor­malni lu­dzie, ale gdy się przy­pa­trzeć do­kład­niej, ich twa­rze za­cie­rają się i są ro­ze­dr­gane na obrze­żach ni­czym twa­rze ak­to­rów w sta­rych fil­mach. Cza­sem na­wet wy­raź­nie ry­suje się tylko górna część ich ciała, a reszta roz­wiewa się na po­do­bień­stwo dymu. Poza ta­kimi, zna­nymi rów­nież z in­nych kul­tur lu­do­wych opo­wie­ściami na Kor­syce jesz­cze w dzie­się­cio­le­ciach po ostat­niej woj­nie sze­roko roz­po­wszech­nione było prze­ko­na­nie, że pewne szcze­gólne osoby po­zo­stają po­nie­kąd w służ­bie śmierci. Ci tak zwani culpa morti, ac­cia­tori albomaz­zeri, za­równo męż­czyźni, jak