Bizancjum: Zarys dziejów ebook

Słowo wstępne

Wiele osób, zarówno przyjaciół i kolegów bizantynologów, jak i ludzi zajmujących się innymi dziedzinami, przyczyniło się w taki lub inny sposób do powstania niniejszego krótkiego wprowadzenia do historii Bizancjum. Najważniejsi, być może, byli uczniowie, zwłaszcza studenci, których miałem przyjemność uczyć przez ostatnie dwadzieścia lat, jako że ta książka zamierzona była głównie dla nich oraz dla szerszej publiczności, poszukującej czegoś więcej niż zwyczajnej romansowej historii politycznej czy albumów sztuki i architektury bizantyńskiej – czyli dla tych, którzy potrzebują jakiegoś wprowadzenia do dziejów średniowiecznego Wschodniego Cesarstwa Rzymskiego. Pragnę wszystkim im tu podziękować, zwłaszcza Jamesowi Morrisowi i Rosemary Morris, którzy byli uprzejmi przeczytać pierwszą wersję maszynopisu i zechcieli podzielić się ze mną uwagami krytycznymi i komentarzami. Jeżeli nie uwzględniłem w książce wszystkich ich sugestii i ulepszeń, to na swoje usprawiedliwienie mam tylko brak czasu i ograniczenia objętościowe nałożone przez Wydawcę. Szczególny dług wdzięczności mam wobec Antony’ego Bryera, który pierwszy otworzył mi oczy na Bizancjum i nauczył zadawać właściwe pytania. Był zawsze pomocny i chętnie dzielił się swą wiedzą o Bizancjum nie tylko ze specjalistami. Niech więc niniejsza praca będzie wyrazem uznania dla takiej postawy i podziękowaniem za jego osobisty wkład do nauki.

John Haldon

Birmingham, marzec 2000 r.

Uwagi w sprawie imion, nazw i transliteracji

Wszystkie książki traktujące o Bizancjum rozpoczynają się od uwag na temat oddawania alfabetem łacińskim greckich wyrazów, z tego prostego powodu, że używa się kilku różnych systemów. Zdecydowałem się na stosowanie najprostszego: greckie terminy będą transkrybowane najprościej jak można, czyli bez stosowania znaków diakrytycznych dla oznaczania akcentów i długich samogłosek (zatem bez ē i ō dla liter eta i omega) czy różnego fonetycznie oddawania pewnych liter (zatem beta to będzie zawsze „b”, nie zaś „w”, zgodnie z wymową tej litery w najczęstszych kontekstach). [Imiona i nazwy greckie w niniejszym polskim wydaniu będą pisane zgodnie z Encyklopedią kultury bizantyńskiej pod red. O. Jurewicza (Warszawa 2002) oraz Zasadami polszczenia imion i nazw greckich zawartymi w Wielkim słowniku ortograficznym PWN z zasadami pisowni i interpunkcji (Warszawa 2003, s. 105-107) z nielicznymi wyjątkami, na przykład „Nikea” (nie „Nicea”), „Nikefor” (nie „Nicefor”).]1

Greka była językiem kultury i językiem państwowym w Bizancjum od mniej więcej końca VI w., jednak i greka, i łacina były używane wcześniej.Cesarstwo obejmowało w różnych okresach obszary, na których to łacina była głównym lub jedynym językiem – na przykład w pewnych częściach Italii, na północno-zachodnich Bałkanach czy w środkowej i zachodniej części Afryki Północnej. Latynizacja imion i nazw greckich w okresie średniowiecza wygląda dziwacznie, tak samo grecyzacja wcześniejszych imion i nazw łacińskich wydaje się nierozsądna i myląca. Musiałem więc nieuchronnie pójść na arbitralny kompromis. Terminy techniczne oraz imiona i nazwy będę zatem podawał zwykle w formie łacińskiej dla okresu przed rokiem 600, a w formie greckiej po tym okresie. Nie da się wprawdzie tego zrobić bez wielu sprzeczności, ale i tak jest to wyjście najlepsze. [Wszędzie tam, gdzie dla powyższych terminów oraz imion i nazw własnych istnieją nowe lub tradycyjne polskie odpowiedniki, to oczywiście będą one stosowane, na przykład tem, temy, a nie thema, themata.]

Wprowadzenie

Nazwa „Bizancjum” jest wygodną konwencją, wypracowaną przez francuskich uczonych w XVII wieku dla określenia Cesarstwa Rzymskiego na Wschodzie istniejącego po V wieku po Chrystusie. Faktycznie Bizancjum [gr. Byzantion, łac. Byzantium] to starożytne miasto będące początkowo kolonią Megarejczyków z Attyki [raczej z Megaris, krainy między Attyką a Koryntem], któremu nową nazwę Konstantynopol („miasto Konstantyna”) nadał pierwszy chrześcijański cesarz świata rzymskiego. Uczynił to miasto swą stolicą, ustanawiając tym samym nowy strategiczny ośrodek skupienia ogromnego imperium rzymskiego i zarazem odcinając się od polityki minionych stuleci. W połowie V wieku w zachodnich częściach Cesarstwa Rzymskiego toczyły się już procesy transformacji, których wytworem były powstające królestwa barbarzyńskie – Franków, Wizygotów, Ostrogotów i Burgundów, gdy tymczasem w częściach wschodnich takie zmiany w zasadzie nie zachodziły. Kiedy dokładnie zaczyna się „okres bizantyński” i kiedy kończy się „okres późnorzymski”? To sprawa sporna. Niektórzy chcieliby określać „bizantyńskimi” wschodnie części Cesarstwa Rzymskiego od czasów Konstantyna I, czyli powiedzmy, od lat dwudziestych i trzydziestych IV wieku; inni tak nazywają Cesarstwo Wschodnie od drugiej połowy V lub od VI wieku, a już najpóźniej od czasów panowania Justyniana I (527-565). W obu przypadkach termin „bizantyński” zasadnie odnosi się do okresu następującego po epoce późnorzymskiej i używany jest do określenia historii polityki, społeczeństwa i kultury średniowiecznego Wschodniego Cesarstwa Rzymskiego aż do jego upadku za sprawą Turków osmańskich w XV wieku.

Bizantyńczycy faktycznie nazywali siebie Rzymianami – Romaioi – i jeżeli używali słów „Bizancjum” czy „bizantyński”, to w odniesieniu do stołecznego miasta swego Cesarstwa: Konstantynopola, starożytnego Bizancjum (co miało w świadomości wykształconych konstantynopolitańczyków dać wyraz ciągłości ich kultury z kulturą antyczną). Charakterystyczne, że była to kultura chrześcijańska, jej ideologia polityczna wywodziła się z chrześcijańskiego Cesarstwa Rzymskiego Konstantyna Wielkiego, zaś język państwowy i elita społeczna były greckie. Jeszcze ważniejsze z punktu widzenia kulturowej samoidentyfikacji było to, że wykształcone elity bizantyńskie od końca VIII wieku swoje korzenie umieszczały w świecie późnorzymskim i że za własne uważały klasyczne dziedzictwo w wykształceniu i literaturze – w odpowiedniej chrześcijańskiej postaci, naturalnie. Ta tożsamość kulturowa służyła elitom do podkreślania swej odrębności w stosunku do obcokrajowców, barbarzyńców i innych obcych, ale i wewnątrz własnego społeczeństwa wobec na pół wykształconych czy w ogóle nie umiejących czytać i pisać mas ludzi zamieszkujących miasta i obszary rolnicze.

Społeczeństwo bizantyńskie było społeczeństwem kontrastów: ogromna masa rolników, może nawet 90 procent całej ludności przez większość jego dziejów, i kilka większych ośrodków miejskich. Konstantynopol – „król wszelkich miast”, drugi Rzym – był ośrodkiem największym i najbogatszym. Jako siedziba cesarzy, skupiał elitę naukową i kulturalną. Ponadto imperium bizantyńskie posiadało skomplikowany system fiskalny, dzięki któremu utrzymywano armię lądową, flotę wojenną i administrację urzędniczą potrafiącą zachować zasadnicze formy państwa późnoantycznego aż do późnego średniowiecza. Bizancjum to także kołyska i bastion prawosławia; od IX wieku stało się ośrodkiem daleko sięgającej wspólnoty kultury chrześcijańskiej i wzorcem politycznym do naśladowania dla ludów ziem rozciągających się od Bałkanów po księstwa ruskie. Cesarstwo funkcjonowało jako złożony system polityczno-religijny, w którym cesarz był autokratycznym władcą o autorytecie pochodzącym bezpośrednio od Boga z zadaniem utrzymania porządku i harmonii na ziemi na wzór królestwa niebieskiego. W konsekwencji tego ceremoniały i rytuały były fundamentalnymi elementami nie tylko bizantyńskiego światopoglądu, ale także życia dworskiego będącego wzorcem dla reszty społeczeństwa i dla świata barbarzyńskiego. Cesarzy mianował Bóg, ale mogli być odrzuceni, a uzurpator, jeżeli mu się powiodło – tak argumentowano – musiał mieć boskie poparcie (choćby ludzie nie byli w stanie pojąć od razu logiki boskiego wyboru!), w przeciwnym wypadku nie odniósłby sukcesu. Gdy Bóg wybierał złego władcę i, na tej samej zasadzie, gdy wydarzały się nieszczęścia i katastrofy wszelkiego rodzaju, łącznie z klęskami na polu walki czy atakami wrogów, tłumaczono to zwykle jako oznaki niezadowolenia Boga. Pewna opowieść z VII wieku mówi o igumenie [przeorze] pewnego monasteru w pobliżu Konstantynopola, któremu przyśniło się, że może rozmawiać z Bogiem. Zadał mu pytanie, czy wszyscy władcy i tyrani są z boskiego wyboru. Kiedy usłyszał odpowiedź twierdzącą, spytał „Dlaczego zatem, Panie, zesłałeś tego nikczemnego Fokasa by rządził Rzymianami?” – „Bo nikogo gorszego nie znalazłem” – padła odpowiedź.

Zarazy, trzęsienia ziemi, komety, wojny i inne podobne zjawiska były przeto częścią stosunków miedzy tym, co ludzkie, a tym, co boskie, i należało je odpowiednio traktować. Katastrofy i nieszczęścia polityczne postrzegano najczęściej jako ostrzeżenia skierowane do wybranego narodu – chrześcijańskich Rzymian – że zszedł ze słusznej drogi i powinien na nią powrócić. Zazwyczaj zatem poszukiwano konkretnego powodu tragedii albo kozła ofiarnego. Taka logika leżała u podstaw wielu inicjatyw cesarskich, nawet jeżeli w grę wchodziły długotrwałe skutki społeczne i polityczne. Taki sposób myślenia służył także podtrzymywaniu ortodoksji („poprawnej wiary”, czyli poprawnej interpretacji Pisma Świętego i pism Ojców Kościoła), przeto wiele kościelno-politycznych konfliktów w świecie bizantyńskim, a czasem nawet między Kościołem bizantyńskim czy cesarzem a papiestwem, wynikało z tego, czy konkretne posunięcie polityczne cesarza zostało uznane [i przez kogo] za „ortodoksyjne”, czy nie.

Okres trwania Bizancjum jest bardzo długi, nic więc dziwnego, że z czasem zaszły znaczne zmiany w organizacji państwa oraz jego wartościach społecznych i kulturowych. I chociaż wiele pozostało rzeczy niezmiennych i kontynuowanych, całkowicie uzasadniających używanie tej samej nazwy do całej formacji społecznej i politycznej – jest również prawdą, że pod pewnymi względami państwo i społeczeństwo z XV wieku mają mało wspólnego z państwem i społeczeństwem z VI wieku. Szczególnie jeśli chodzi o stosunki społeczne i ekonomiczne oraz o słownik terminów je opisujących, a może jeszcze bardziej w odniesieniu do wielu kluczowych dla państwa instytucji. Historyk William Lecky pisał w 1869 roku:

O tym imperium bizantyńskim historia wydała już powszechnie akceptowany werdykt, że stanowi ono, bez żadnego wyjątku, najdogłębniej podłą i nikczemną formę, jaką cywilizacja kiedykolwiek przybrała. Nie było dotąd żadnej innej trwałej cywilizacji tak absolutnie pozbawionej wszelkich form i elementów wielkości ani o której można by z taką stanowczością powiedzieć – „marna”... Historia Cesarstwa jest monotonną opowieścią o intrygach kapłanów, eunuchów i kobiet, o otruciach, spiskach, jednostajnej niewdzięczności2.

Obraz ten, tak dokładnie odzwierciedlający moralność i przesądy z połowy okresu wiktoriańskiego, jest zadziwiająco odporny na krytykę. Obecny jest nadal w pewnych popularnych wyobrażeniach o świecie bizantyńskim, będących mieszaniną wiktoriańskiego moralizowania z przesądami krzyżowców, i w używaniu przymiotnika „bizantyński” w sensie pejoratywnym. Także niektórzy współcześni pisarze – w większości nie będący profesjonalnymi historykami – świadomie lub nieświadomie przenoszą te uprzedzenia do świata nauki, jeżeli nie w zakresie „zepsucia” bizantyńskiego dworu, to w kategoriach romantycznego, „orientalnego” obrazu Bizancjum, co jedynie przyczynia się do dalszego zaciemniania prawdziwej natury bizantyńskiego społeczeństwa i cywilizacji. Ze świadectw zawartych w źródłach pisanych i w śladach materialnych wiemy dziś, że dwór bizantyński nie był bardziej zepsuty, przekupny i przeżarty spiskami niż jakikolwiek inny średniowieczny dwór królewski na Zachodzie i Wschodzie. Trzeba było długiego czasu, aby pokazać bezzasadność takiego podejścia. Historycy wychowani w zachodnioeuropejskiej tradycji byli głównie ofiarami tej nacjonalistycznej i europocentrycznej propagandy, jaka zaczęła pojawiać się w XVII i XVIII wieku, w kontekście rozwijających się narodowościowych i racjonalistycznych postaw tej epoki. Kulturę Europy Północnej i Zachodniej uznano za charakteryzującą się integralnością, poczuciem honoru i prostolinijnością, które to cechy utracił zepsuty „orientalny” świat Bizancjum (i islamu).

Wschodnie Cesarstwo Rzymskie, jak każdy inny system polityczny, przez cały czas swego istnienia walczyło o utrzymanie terytorialnej integralności. Największy problem stwarzało położenie geograficzne, ponieważ Bizancjum było otoczone przez potencjalnych lub faktycznych wrogów: na wschodzie – do lat dwudziestych VII wieku perskie imperium Sasanidów, a później kalifaty islamskie i w końcu Turcy seldżuccy i osmańscy; na północy – różne grupy migrujących Słowian (VI-VII wiek) obok innych ludów wędrujących, jak Awarowie, Bułgarzy, Chazarowie, Węgrzy (Madziarzy) i Pieczyngowie; w Italii i na zachodnich wybrzeżach Półwyspu Bałkańskiego Longobardowie i Frankowie, później zarówno Saraceni (z Afryki Północnej i Hiszpanii), jak i Normanowie (od końca X do połowy XII wieku). Wreszcie, od XII wieku, potężne na morzach włoskie republiki miejskie, rywalizujące o jak największy wpływ na cesarzy bizantyńskich i ich terytoria. Zbyt ambitne (chociaż czasami w fazie początkowej udane) plany odzyskania dawnych ziem Cesarstwa oraz ograniczony i stosunkowo mało elastyczny system finansowy państwa były zasadniczymi strukturalnymi przeszkodami w historii imperium. Od XI wieku gospodarkę Cesarstwa stopniowo prześcigały szybko rozwijające się gospodarki państw Europy Zachodniej i Półwyspu Apenińskiego. Zdobycie i splądrowanie Konstantynopola przez czwartą krucjatę w 1204 roku oraz powstanie na terytorium Bizancjum najróżniejszych łacińskich księstw oraz łacińskiego „cesarstwa” – kadłubka dawnego państwa bizantyńskiego – oznaczało koniec Bizancjum jako poważnej siły na arenie międzynarodowej. Mimo odbudowy Cesarstwa w Konstantynopolu w roku 1261, powstanie państw bałkańskich, takich jak Cesarstwo Serbskie w XIV wieku, oraz państwa Turków osmańskich najpierw w Anatolii, a później na Bałkanach, nie pozwoliło Bizancjum odzyskać statusu potęgi w tym regionie. W czasie gdy zostało ostatecznie wchłonięte przez państwo osmańskie, „Cesarstwo” składało się zaledwie z Konstantynopola, kilku wysp na Morzu Egejskim oraz części południowego Peloponezu3.

Dzieje Bizancjum nie są jedynie historią jego politycznych losów. Ewolucja społeczeństwa bizantyńskiego, przemiany w życiu gospodarczym, stosunki między ośrodkami miejskimi a rolniczym zapleczem, stale zmieniający się aparat maszynerii administracyjnej i podatkowej państwa, natura i rozwój bizantyńskiego (rzymskiego) prawa, wzrost władzy Kościoła i klasztorów, w kategoriach zarówno ekonomicznych, jak i ideologicznych, rozwój form i stylów w sztukach plastycznych, literaturze, architekturze, rozwój nauki – są to wszystko jedynie elementy składające się na skomplikowaną całość opisywaną terminem „Bizancjum”. Do jej zrozumienia niniejszy krótki przegląd ma być wprowadzeniem. Interpretacje powinny jednak opierać się na opisie, na następnych stronicach spróbuję więc dostarczyć niezbędnych informacji czytelnikowi mało zorientowanemu w temacie, tak aby sam mógł je połączyć w obraz przedstawiający bieg i kształt bizantyńskiej historii, ale też od razu będę proponował jej wyjaśnienie. Stosunki społeczne w Bizancjum, podobnie jak w przypadku innych średniowiecznych społeczności – oparte na pokrewieństwie, osobistym bogactwie i władzy, kontrolowaniu zasobów naturalnych i wytworzonych przez człowieka, dostępie do władzy politycznej i innych form prawomocnego autorytetu – mogą być analizowane i rozważane w drodze skrupulatnego i starannego badania odpowiednich źródeł. W dalszej części pracy będę się starał odmistyfikować świat Bizancjum i jednocześnie wyjaśnić jego wyjątkowość.

Istnieje wiele publikacji, które można potraktować jako wprowadzenie do świata bizantyńskiego. Dwie z nich są stosunkowo łatwo dostępne: świetna praca Cyrila Mango pt. Byzantium: the empire of New Rome [wyd. pol. pt. Historia Bizancjum. Narody i cywilizacje, w przekładzie Małgorzaty Dąbrowskiej, Gdańsk 2004] oraz Aleksandra Każdana (Alexander Kazhdan) i Gilesa Constable’a pt. People and power in Byzantium. An introduction to modern Byzantine Studies [Naród i władza. Wprowadzenie do nowoczesnej bizantynologii]. [...] Niniejszy niewielki tom w swej treści i podejściu do kulturowego i pojęciowego uniwersum świata Bizancjum nie rości sobie pretensji do konkurowania z powyższymi studiami, ale chce być w stosunku do nich komplementarny jako wprowadzenie do tej złożonej społecznej i kulturowej formacji. Historycy Bizancjum poświęcili już wiele tomów jego sztuce i literaturze, dziejom jego Kościoła i ortodoksyjnemu (prawosławnemu) chrześcijaństwu, a także jego ewolucji kulturowej w ogóle. Są to kwestie, które zostaną zaledwie dotknięte w tej książce. Nie ma ona bowiem na celu przedstawienia kompletnej historii świata Bizancjum i jego złożonej kultury. Zresztą byłoby to przedsięwzięciem, i w tym współcześni historycy na ogół są zgodni, zbyt wielkim jak na możliwości jednego człowieka, przynajmniej tego, który chciałby zrobić to poprawnie. Dlatego starałem się przedstawić, w sposób możliwie najzwięźlejszy, te aspekty Bizancjum, które jak sądzę, będą pomocne osobom pragnącym zrozumieć – i wiedzieć więcej o tym – jak funkcjonowało państwo bizantyńskie, jakie były jego korzenie, jak się ono aktywnie formowało, jakie było społeczeństwo tworzące to państwo.

Mając powyższe na uwadze, dołączyłem [w apendyksie 3] do każdego rozdziału wykaz literatury do dalszej lektury, pomyślany jako pewien punkt wyjścia, z którego czytelnik może śledzić poszczególne kwestie bardziej szczegółowo, gdzie może znaleźć więcej informacji na temat źródeł do historii Bizancjum.

Konkluzja

Bizancjum nieustannie przyciągało uwagę wszystkich ludzi naZachodzie interesujących się historią nietylko dlatego, żeleżało naskrzyżowaniu dróg Wschodu iZachodu ibyło pomostem między kulturami, które rozwijały się wbardzo odmiennych kierunkach. Stało się też symbolem utraconego romantycznego świata średniowiecznego chrześcijaństwa, którego kulturalne znaczenie było zarazem „orientalne” i„okcydentalne”. Dla wielu późniejszych obserwatorów było bastionem chrześcijaństwa przeciwko islamowi. Uchodziło także zaźródło bardzo ważnych politycznie informacji oTurkach i ichosmańskim imperium, które zagrażało Europie wXVII iXVIII wieku. Wdziedzinie literatury iwiedzy, atakże polityki, todobizantyńskich autorów i ichtekstów sięgnęli uczeni iprzywódcy renesansowi, gdy chcieli się czegoś dowiedzieć otym groźnym ipotężnym wyzwaniu dla świata chrześcijańskiego. Później podobnie zwracano uwagę napisarzy bizantyńskich wkontekście rozbudzonej irosnącej samoświadomości narodowej, gdy poszukiwano przedrenesansowych iśredniowiecznych antecedencji nawłasnych ziemiach – zwłaszcza wItalii, gdzie wXVI-XVII wieku „odkrywano” naprzykład znaczenie pism Prokopiusza zCezarei iAgatiasza Scholastyka. Ijakkolwiek przeniesienie dziedzictwa klasycznego wczasy Odrodzenia iOświecenia naZachodzie dokonywało się zapośrednictwem ikultury bizantyńskiej, ikultury islamskiej, to nieulega wątpliwości, żeogromną rolę odegrały wtym kolekcje bizantyńskich manuskryptów iksiąg, zmieniające właścicieli, darowywane, kupowane isprzedawane. Dzięki temu wiele tekstów się zachowało; były wydawane iodkrywane dla dalszych badań, wpływając bezpośrednio narozwój itreść nowożytnej humanistyki ifilologii klasycznej.

Ponadto, cowarto specjalnie podkreślić, dzięki złożonemu procesowi doboru tekstów imotywów toklasyczne dziedzictwo zostało przepracowane izaczęło pośrednio wpływać nakulturowy kapitał iprogram moralny elit rządzących wwielkich imperialnych potęgach, szczególnie wWielkiej Brytanii, wwieku XVIII, atakże później, dopoczątków XX stulecia. Faktycznie tonadal odgrywa bardzo ważną rolę. Mimo toBizancjum wciąż nosi nasobie negatywny stygmat, opinię organizmu politycznego, którym kierowały skomplikowane intrygi imachinacje, korupcja isłabość – cechy te odzwierciedlają nietylko racjonalistyczne poglądy Oświecenia, aletakże rasowe ikulturowe przesądy krzyżowców. Opinie natemat Bizantyńczyków, których rycerze wypraw krzyżowych uważali zabogatych izniewieściałych, chytrych iperfidnych, były zwierciadlanym odbiciem przesądów iignorancji samych Bizantyńczyków natemat Zachodu. Mam nadzieję, żewniniejszym tomie pokazałem, iż ani romantyczne zauroczenie, ani karykaturalna krytyka niepomagają wzrozumieniu tego dynamicznego społeczeństwa średniowiecznego ijego kultury, ajedynie drobiazgowa analiza występujących wnim nurtów może wyjaśnić późniejszy bieg wydarzeń naziemiach stanowiących swego czasu imperium Wschodniego Rzymu, przede wszystkim Bałkanów, atakże wpewnym zakresie kulturowe antecedencje iambicje nowożytnego państwa greckiego.

Rzekomo statyczna natura bizantyńskiej kultury ispołeczeństwa, którą toopinię rozpowszechniała większość popularyzacyjnych prac historycznych natemat Cesarstwa Bizantyńskiego jeszcze doniedawna, jest– okazuje się – poważnym nieporozumieniem. Błąd był częściowo wynikiem tego, żeBizantyńczycy wbardzo skuteczny sposób przedstawiali swoją cywilizację zewnętrznemu światu poprzez literaturę isztukę, aprzede wszystkim przez rytuał iceremoniał, obserwowane przez współczesnych iprzekazywane przez źródła pisane. Ichintencją było wywołanie wrażenia społeczeństwa statycznego, harmonijnego iuładzonego, wktórym zasadą jesthierarchia iporządek przez Boga ustanowione iktóre jestzdecydowanym przeciwieństwem chaotycznego inieuporządkowanego świata zewnętrznego – świata barbarzyńców iobcych (oba te określenia znaczyły tosamo dla wielu Bizantyńczyków nawet jeszcze pod koniec istnienia Cesarstwa). Jednakże pod tąpowierzchnią stabilności iuporządkowania mamy doczynienia zespołeczeństwem żywym, stale się zmieniającym irozwijającym, oróżnych obliczach, które przyciągało uwagę izainteresowanie obserwatorów. Wieśniacy, biurokraci, arystokraci, kupcy, księża, mnisi iżołnierze – wszyscy odcisnęli swoje ślady wtakiej czyinnej formie imożemy widzieć ibadać ichdziałania itożsamość zarówno wpisanych dokumentach historycznych, jak i wświadectwach archeologicznych ikultury materialnej, wkonstrukcji fortec idróg, alei wdrobnych przedmiotach sztuki irzemiosła – tkaninach, ceramice iartykułach zmetalu. Toztego szerokiego zbioru danych iświadectw możemy odtworzyć żywy świat bizantyński, wprawdzie częściowo i wsposób niedoskonały, aledający wyobrażenie ożywotności izłożoności tej średniowiecznej kultury, która przez swą administrację państwową idzięki strukturom ideologicznym isymbolicznym przede wszystkim była niezbędnym ogniwem łączącym nas zrzymskim dziedzictwem.

Bizancjum najlepiej traktować jako wartość samą wsobie, niejako prekursora czegokolwiek ani jako sukcesora czegoś większego – imperium rzymskiego. Złożony iskuteczny aparat administracyjny Bizancjum, jego armia, skomplikowany idynamiczny system ideologiczny, świat myśli iuniwersum symboliczne, przez które Cesarstwo samo siebie rozumiało iprzez które przedstawiało się innym, można właściwie ocenić tylko jako części żywej irozwijającej się całości społecznej ikulturowej. Tylko wten sposób można nakreślić jego wpływ nakolejne pokolenia i nafizyczną przestrzeń, którą niegdyś zajmowało i naktórej się odcisnęło.

Ten niewielki tom pomyślany został jako wprowadzenie dohistorii złożonej formacji społecznej ikulturowej, więc – jak wspomniałem wewstępie – wiele jejaspektów mogłem poruszyć tylko szkicowo. Odwołując się jednak dopodstawowych faktów, starałem się oddać zasadniczy obraz rozwoju państwa bizantyńskiego, rodzaje przyrodniczych iludzkich czynników determinujących ten rozwój, oraz to, wjaki sposób skomplikowane elementy składające się naspołeczeństwo średniowieczne ijego kształt polityczny współgrały zesobą. Nakoniec pragnę wyrazić nadzieję, żeudało misię zachęcić czytelnika dobardziej szczegółowego zainteresowania się dziejami Bizancjum.

Glosariusz

W polskim wydaniu uzupełniony oinformacje zaczerpnięte z: Georg Ostrogorski, Dzieje Bizancjum, przekład pod redakcją Haliny Evert-Kappesowej, PWN, Warszawa 1967; Encyklopedia kultury bizantyńskiej, pod redakcją naukową Oktawiusza Jurewicza, Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2002.

Annona – podatek pobierany wnaturze [zwłaszcza wproduktach rolnych], stanowił podstawę m.in. aprowizacji wojska; gr. synone.

Apotheke – magazyn państwowy dla różnych dóbr imateriałów; wVII-VIII wieku także dzielnica, doktórej taki magazyn należał; zarządzał nim kommerkiarios.

Archonci – posiadacze tytułów iurzędnicy cesarscy; elita posiadaczy ziemskich zprowincji, rezydująca zwykle wmiastach.

Arianizm – nurt wchrześcijaństwie, według którego Chrystus był tylko człowiekiem1; potępiony jako herezja nasoborze wNikei w325 roku.

Augustus – august, najstarszy cesarz wkolegium władców (np.tetrarchii), albo wdanym rodzie2.

Autokrator – grecki odpowiednik łacińskiego imperator, cesarz, tytuł używany zwłaszcza odVIII wieku dla podkreślenia samowładnych ipochodzących odBoga rządów cesarza.

Basileus – oficjalny tytuł cesarza bizantyńskiego odVII wieku.

Caesar – cezar, wtetrarchii władca podległy augustowi (augustus); później tytuł młodszego cesarza, a odVII wieku również najwyższa godność dworska, zwykle nadawana synom cesarza, wyjątkowo także innym osobom.

Capitatio-iugatio – formuła wiążąca ziemię zsiłą roboczą wcelu określenia wymiaru podatku [połączenie podatku pogłównego zpodatkiem łanowym].

Chorion – wioska; wsensie technicznym jednostka podatkowa.

Civitas, gr. polis – „miasto” rozumiane jako jednostka samorządowa zwłasnym terytorium iadministracją; podstawowy obszar administracji fiskalnej doVII wieku.

Clarissimus – najniższy stopień whierarchii senatorskiej.

Codex Iustinianus – [jedna z trzech części – obok Institutiones Iustiniani i Digesta Iustiniani – kodyfikacji prawa rzymskiego dokonanej za Justyniana, zwanej w średniowieczu Corpus iuris civilis dla odróżnienia od zbioru prawa kanonicznego Corpus iuris canonici].

Colonus [kolon] – wieśniak, dzierżawca ziemi, hodowca; niektórzy koloni (coloni) byli przywiązani doziemi, którą uprawiali, inni zachowali swobodę przemieszczania się.

Comitatenses – żołnierze albo jednostki armii polowych wokresie IV-VII wieku, ichdowódcami byli magistri militium; zob. limitanei.

Curia/curiales[kuria/kuriałowie]– rada miejska oraz radcy, ciało zarządzające miastem.

Cursus publicus [gr. demosios dromos] – system poczty iprzewozu osób itowarów.

Demy [gr. demoi, łac. populus] – kluby miłośników gonitw rydwanów [zwane też fakcjami cyrkowymi], czasem działające jako ośrodki protestu lub formułowania żądań politycznych czyreligijnych.

Despota [gr. despotes] – wysoki tytuł wpóźnym Bizancjum, naogół zastrzeżony dla cesarza iczłonków panującej dynastii; także określenie władcy w nawpół niezależnym terytorium Cesarstwa.

Diecezja [łac.dioecesis, gr.dioikesis] – jednostka administracyjna składająca się zkilku prowincji; odIV wieku jednostka administracji kościelnej, naktórej czele stał biskup.

Dioiketes – odVII wieku urzędnik odpowiedzialny zaściąganie podatku łanowego (gruntowego), zwykle wjednej diecezji.

Donatyzm – określenie radykalnego stanowiska członków sekty chrześcijańskiej [donatyści, od jejtwórcy Donata, biskupa zKartaginy], którzy podważali ważność sakramentów udzielanych przez kapłanów niebędących wstanie łaski uświęcającej, wszczególności tych, którzy szli nakompromisy zwładzami przed- iniechrześcijańskimi. Potępiany kilkakrotnie odIV wieku, wydaje się, żeprzetrwał doVII stulecia.

Dromos[demosios dromos] – grecki termin nacursus publicus.

Duks [łac. dux] – wpóźnym okresie rzymskim dowódca jednostki wojskowej; dowódca jednostki limitanei, czyli żołnierzy wgarnizonach pogranicznych; wśrodkowym ipóźnym okresie bizantyńskim tytuł douks przywrócono jako wysoki stopień wojskowy.

Dynatos – dosłownie „możnowładca”, osoba nazywana tak zewzględu na jejpozycję welicie woskowej lub administracyjnej.

Ekloga – „wybór” zprawa rzymskiego, sporządzony izinterpretowany wczasach panowania Leona III (717-741); podstawowy kodeks prawny wBizancjum doczasów cesarza Bazylego I(867-886).

Ekskubici [gr.ekskoubitoi, łac.excubitores] – początkowo niewielki oddział gwardii pałacowej składający się izauryjskich górali, utworzony przez cesarza Leona I. WVII wieku stali się oddziałem paradnym, alezaKonstantyna V wdrugiej połowie VIII wieku przywrócono im charakter elitarnej jednostki bojowej (ekskoubita). Zanikła pod koniec XI wieku.

Emfiteuza [łac.emphyteusis, wieczysta dzierżawa] – dziedziczne izbywalne prawo eksploatacji cudzej ziemi zastały czynsz (płacony wnaturze lub wgotówce).

Eunuch – wykastrowany mężczyzna; eunuchowie zajmowali większość stanowisk wadministracji państwa i nadworze cesarskim; pewne urzędy były zastrzeżone, przynajmniej teoretycznie, wyłącznie dla eunuchów, ainne dla nich zakazane.

Foederati[gr.foideratoi] – „sprzymierzeni”; odkońca IV wieku wojskowe oddziały barbarzyńców, rekrutowane napodstawie umowy, namocy której żołnierze i ichrodziny mogli osiedlać się naterytorium Cesarstwa, uprawiać ziemię imieć zniej dochody narówni zludnością miejscową iwłaścicielami ziemskimi [w zamian zaobronę Cesarstwa]. WVI wieku termin ten zaczął oznaczać jednostki wojskowe złożone znajemników pochodzenia nierzymskiego (chociaż Rzymianie też się mogli donich zaciągać); a wVII wieku tego rodzaju korpusy stacjonowały wAzji Mniejszej, gdzie tworzyły oddzielną jednostkę – turmę (tourma) – wtemie Anatolikon.

Follis – moneta brązowa omałej wartości, odpowiadająca 40 nummiom (nummi); 1/288 wartości złotego solida lub nomismy3.

Gasmouloi – wpóźnym Cesarstwie osoby pochodzenia mieszanego, grecko-rzymskiego, opłacane jak najemnicy.

Genikon[sekreton] – ogólny skarbiec igłówny urząd podatkowy wVII wieku ipóźniej.

Gloriosus[gr. endoksotatos] – wysoki tytuł senatorski wprowadzony przez Justyniana I.

Heksagram – srebrna moneta wprowadzona przez Herakliusza, dosłownie „sześć gramów”, 1/12 nomismy. Bita wdużych ilościach zaHeraklisza iKonstansa II, aleużywanie jejstale się zmniejszało, aż zaprzestano emisji napoczątku VIII wieku.

Hezychazm – późnobizantyńskie mistyczne podejście domodlitwy imedytacji, szczególnie rozpowszechnione wkręgach monastycznych.

Homoiousios – dosł. „o podobnej substancji”, opodobnej, ale nietej samej, istocie. Kluczowy termin wkontrowersjach chrystologicznych aż doVII wieku4.

Homousios [gr.homoousios] – dosł. „konsubstancjalny, współistotny”, otej samej istocie. Inny podstawowy termin wsporach chrystologicznych wokresie IV-VII wieku5.

Hyperpyron – złota moneta onajwyższej wartości odreformy Aleksego IKomnena [z 1092 roku; patrz też nomisma].

Ikonodulia – patrz ikonoklazm.

Ikonoklazm [obrazoburstwo] – pogląd sprzeciwiający się oddawaniu czci świętym obrazom [poglądowi ikonodulii] uznawanemu zaformę idolatrii (bałwochwalstwa). Potępiony nasoborze wNikei w787 roku i, ponownie, w843 roku.

Illustris – najwyższy tytuł (ranga) senatorski aż dopołowy VI wieku.

Kapnikon – podatek odgospodarstwa domowego [rodzaj podymnego], wprowadzony prawdopodobnie pod koniec VII lub wVIII wieku.

Kastrofylaks – „strażnik zamku”, dowódca twierdzy, kasztelu.

Kastron – „kasztel, twierdza”; termin ten odVII wieku znaczył też „miasto”.

Katepano – dowódca samodzielnej jednostki wojskowej lub okręgu wojskowego (VII-XII wiek); cesarski namiestnik, naczelnik prowincji lub regionu (od XIII wieku)6.

Kefale – naczelnik wojskowy icywilny prowincji, odpowiadał zakatepanikion, czyli okręg wojskowo-administracyjny, wXIV-XV wieku.

Kleisura [kleisoura] – niewielki okręg wojskowy napograniczu; odkońca VIII doX wieku tem nadgraniczny.

Kommerkiarioi – urzędnicy odpowiedzialni zapobór podatków handlowych iceł, apóźniej zainne podatki; wVII iVIII wieku wzrosła bardzo ichrola wsystemie skarbowym i wzaopatrzeniu wojska; odpołowy VIII wieku zaczęli powracać doswoich głównych funkcji wnadzorowaniu handlu.

Księga prefekta – zbiór zarządzeń wydany przez urząd naczelnika [prefekta, eparchy (eparchos)] Konstantynopola pod koniec IX lub napoczątku X wieku.

Limitanei – żołnierze lub oddziały armii nadgranicznych wpóźnym okresie rzymskim.

Logariastes[sekreton] – naczelny urzędnik skarbowy poreformach Aleksego I[Komnena].

Logoteta [gr.logothetes, łac. logotheta] – urzędnik skarbowy, dosł. „rachmistrz”; odVII wieku wszystkie główne biura fiskalne podlegały temu urzędnikowi, który miał często wysoką rangę [tytuł].

Logotetes ton agelon – „logoteta trzód”, odpowiadał zacesarskie stadniny koni weFrygii iinnych prowincjach azjatyckich; następca dawnego praepositus gregum.

Magister militum – najwyższe stanowisko dowódcze wdanym rodzaju wojsk [jazda, piechota; później wdanym okręgu wojskowym]; po660 roku zastąpione tytułem stratega (strategos).

Magister officiorum – „zwierzchnik urzędów”, główny urzędnik cywilny, bliski współpracownik cesarza wpóźnym okresie rzymskim.

Magnificus – wysoki tytuł (ranga) senatorski wprowadzony zaJustynianaI.

Metochion – klasztor podporządkowany innemu, filia klasztoru większego, znaczniejszego.

Miliarens [gr.miliaresion, łac.milliarensis] – srebrna moneta owartości 1/12 solida (nomismy). Pierwotnie bita wwadze 1/72 libry (funta) [4,54 g]; podstawowa moneta srebrna wokresie VII-XI wieku bita wróżnej wadze – od1/108 do1/144 libry, zwłaszcza odreformy monetarnej zaLeona III. Emisji zaprzestano zaAleksego I[Komnena], alenazwa pozostała jako termin obrachunkowy.

Monoenergetyzm – [w sporze onaturę Chrystusa] kompromisowa formuła wypracowana przez patriarchę [konstantynopolitańskiego, zm. w641 roku] Sergiusza, według której zagadnienie dwóch natur jestwtórne wobec tego, żesąone zjednoczone wjednej boskiej energii. Wkrótce po jejzaproponowaniu formułę tęodrzuciły wszystkie strony sporu izostała potępiona jako heretycka naVI soborze powszechnym [konstantynopolitańskim III] w681 roku.

Monofizytyzm – doktryna o„jednej naturze”: nurt wchrześcijaństwie odrzucający stanowisko, żeChrystus ma dwie natury – ludzką iboską [duofizytyzm, nestorianizm]; monofizyci wierzą, żepowcieleniu natura boska całkowicie przykryła naturę ludzką wChrystusie; pogląd ten został potępiony jako heretycki naSoborze wChalkedonie w451 roku, aleutrzymał się wdużych częściach Syrii iEgiptu, istnieje dodziś wKościołach syryjskich ikoptyjskim.

Monoteletyzm – [w sporze onaturę Chrystusa] druga próba rozwinięcia kompromisowej formuły patriarchy Sergiusza, poparta przez cesarza Herakliusza; według niej zarówno natura, jak ienergia podporządkowane sąjednej boskiej woli. Stanowisko tonarzucił jako obowiązujące cesarz KonstansII [641-668], alezostało odrzucone ipotępione nasoborze w681 roku.

Nestorianizm – herezja chrześcijańska z V wieku, według której boska iludzka natura wChrystusie niesąpołączone wjednej osobie rzeczywiście, tylko pozornie, tylko działają jak połączone7. Nestorianie byli oskarżani, żenauczają odwóch osobach wChrystusie, oBogu i oczłowieku, azatem i odwóch Synach – boskim iludzkim. Zostali potępieni w431 roku nasoborze wEfezie, opuścili Cesarstwo izałożyli w486 roku własny Kościół wPersji, rozprzestrzenili się następnie wpółnocnych Indiach, wśrodkowej Azji, anawet wChinach. Dziś żyją wpółnocnym Iraku itworzą Wschodni Kościół Asyryjski.

Nomisma[solid, łac.solidus] – złota moneta wprowadzona przez Konstantyna I, pozostała podstawą bizantyńskiego systemu monetarnego opartego nametalach szlachetnych aż dopodboju Konstantynopola przez krzyżowców w1204 roku8. Ważyła 4,5 g, obliczano jąna12 keratia (karatów), czyli jednostek rozliczeniowych kruszca; warta była 12 srebrnych heksagramów lub miliarensów, albo 288 miedzianych folleis (follisów). Odpołowy XI wieku stopniowo traciła nawartości, aż doreformy Aleksego I[Komnena], odkąd zaczęła być znana pod nazwą nomisma hyperpyron lub poprostu – hyperpyron [łac. perperus].

Paulicjanie – sekta opoglądach dualistyczno-gnostycznych, aktywna wVII-IX wieku9. WIX wieku opanowali dużą część Anatolii iwalczyli zCesarstwem przy poparciu kalifatu; złamał ichBazyli I10.

Polis – patrz civitas.

Poroikos – wieśniak dzierżawiący ziemię prywatną lub państwową, płacący czynsz oraz podatek; bizantyński odpowiednik rzymskiego kolona (colonus).

Praktikon – dokument sporządzony przez urzędnika podatkowego, wymieniający obowiązki ciążące nadzierżawcy nieruchomości.

Prefektura pretorium [łac.praefectura praetorio] – największa jednostka administracyjna Cesarstwa odczasów Konstantyna I; na jejczele stał prefekt pretorium [gr. eparchos ton praitorion] (pierwotnie dowódca pretorian, gwardii cesarskiej). Prefektury dzieliły się nadiecezje, ate naprowincje, imiały własną administrację skarbową istrukturę sądową.

Prokathemenos – naczelnik miasta lub twierdzy zczasów dynastii Komnenów.

Pronoja [gr. pronoia] – forma nadania ziemskiego wraz zprawem korzystania zdochodów, jakie przynosiły nadane dobra, zazwyczaj żołnierzom wzamian zadalszą służbę wojskową. Wpoczątkowej, ograniczonej postaci, jako dożywotnia i[niezbywalna], pojawiła się wXII wieku, ostatecznie pronoja stała się dziedziczna.

Prosalentai – wioślarze nastatkach cesarskich, którym nadano ziemię wokreślonych regionach nadmorskich iwyspach za ichsłużbę.

Protonotarios – główny urzędnik administracji cywilnej iskarbowej wtemie odok. 820 roku dopołowy XI wieku.

Res privata[Comitiva rerum privatarum]– [organ centralnego zarządu finansami], część cesarskiego skarbca biorąca swój początek zosobistego majątku cesarza. Wwieku VII podporządkowany sakellariosowi, który dbał także ocesarskie nieruchomości.

Sacrae largitiones [sacrarum largitionum comitiva] – [organ centralnego zarządu finansami], część cesarskiego skarbca biorąca swój początek zgospodarstwa rodzinnego cesarza, dowieku VII odpowiedzialna zazapasy kruszcu ibicie monet; później jejfunkcje przejął sakellarios.

Sakellarios – odVII wieku naczelny urzędnik skarbowy nadzorujący inne organy finansowe; początkowo odpowiedzialny tylko zaskarbiec cesarza, jego prywatną „szkatułę” (sakellion, łac. sacellum).

Schola [gr. schole] – odczasów Konstantyna I dopóźnych lat V wieku jednostka konnicy wyborowej, alepod koniec tego okresu była to jużtylko jednostka paradna; poreformie Konstantyna V stała się napowrót elitarną jednostką bojową iaż doXI wieku stanowiła serce armii Cesarstwa [a dowodził nią domestyk – domestikos ton scholon].

[Solid – patrz nomisma].

Spectabilis – pośredni tytuł (ranga) senatorska.

Strateg [strategos] – najwyższy tytuł (stopień) warmii bizantyńskiej, generał; zwykle naczelnik okręgu wojskowo-administracyjnego, czyli temu, idowódca jednostek wojsk tam stacjonujących.

Stratiotikon logothesion – wydział skarbowy [w każdej prefekturze] zajmujący się sprawami finansowymi wojska; odVII wieku zajmował się rekrutacją, kwatermistrzostwem iwypłatą żołdu.

Tagmata – (1) elitarne jednostki wojskowe [piechoty lub jazdy] stworzone przez Konstantyna V, doXI wieku stanowiły główną siłę taktyczną armii polowych11; (2) wX-XII wieku jednostka składająca się zzawodowych żołnierzy najemnych, wszczególności obcego pochodzenia.

Tem [thema] – odpołowy VII wieku (1) okręg, zktórego rekrutowano żołnierzy i wktórym stacjonowali; (2) jednostka podziału administracyjno-wojskowego Cesarstwa, którą faktycznie kierował strateg; (3) armia stacjonująca wtakim okręgu.

Terytorium [łac. territorium] – region należący domiasta iprzez nieadministrowany.

Tetrarchia – dosł. „rządy czterech”, wprowadzony przez Dioklecjana system rządów [dwóch augustów idwóch cezarów] wcelu lepszego zarządzania Cesarstwem pod względem administracyjnym iwojskowym; załamał się jednak pookresie lat 305-310.

Thelematarioi – „ochotnicy”, żołnierze istrażnicy służący wzamian zaotrzymaną odcesarza ziemię wregionie Konstantynopola.

Theotokos – dosłownie „Bogurodzica”, epitet nadawany Najświętszej Marii Pannie.

Typikon [tipikon] – dokument ustanawiający statut, inwentarz klasztoru ireguły życia wspólnoty mnichów.

Tzakonowie albo Lakonowie – lekkozbrojni żołnierze pochodzący zpołudniowego Peloponezu, zLakonii12.

Waregowie [Baraggoi] – jednostka żołnierzy najemnych utworzona zapanowania Bazylego II, składająca się zeskandynawsko-ruskich awanturników inajemników13.